Sprawdzanie i weryfikacja projektów budowlanych

Ustawa – Prawo budowlane [1] w art. 20 ust. 2 nakłada na projektanta obowiązek zapew­nienia sprawdzenia projektu archi­tektoniczno-budowlanego pod wzglę­dem zgodności z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi, przez oso­bę posiadającą uprawnienia budowla­ne do projektowania bez ograniczeń w odpowiedniej specjalności lub rze­czoznawcę budowlanego. Ustawa nie precyzuje jednak żadnych warunków ograniczających zależność służbową między projektantem i sprawdzającym projekt oraz określających zakres takiego sprawdzenia. Oczywiście wskazane jest, aby była to tzw. strona trzecia, zapewniająca niezbędną, realną niezależność i bezstronność osób sprawdzających projekty. Obecny stan prawny w tym zakresie wywołuje dyskusje o potrzebie uściśle­nia zapisów [2], [3] i [4], m.in. w celu zapewnienia warunków do uzyskania zgodnego z przepisami bezpiecznego i pozbawionego błędów i pomyłek pro­jektu obiektu budowlanego.

Błędy i pomyłki występujące w projek­tach są w wielu przypadkach powodem awarii lub katastrof budowlanych. Analizę przyczyn awarii i katastrof budowlanych, jakie miały miejsce w la­tach 1962-2014 (ponad 8000 przy­padków), znaleźć można w pracy [5],

gdzie określono procentowy udział poszczególnych rodzajów budowli i czynników. Przykładowo, nieprawi­dłowo przyjęte założenia inwestycyjne oraz założenia projektowe były przy­czyną 27% awarii i katastrof goto­wych obiektów. Awarie i katastrofy będące wynikiem niewłaściwego pro­jektowania dotyczyły zarówno obiek­tów nowych, jak i modernizowanych, nadbudowywanych, remontowanych i wzmacnianych, a także przyjmowa­nia nieprawidłowych obciążeń i sche­matów statycznych konstrukcji. Przykład nieprawidłowo zaprojekto­wanego zbrojenia płyty fundamento­wej, gdzie przewidziano zastosowanie prętów o pięciu różnych średni­cach, pokazano na rys. 1. Takie błę­dy mogą doprowadzać do powstania błędów wykonawczych, a w konse­kwencji do wystąpienia awarii lub katastrofy.

Rys. 1 Niewłaściwe zaprojektowanie zbrojenia w płycie fundamentowej

Wymagania dotyczące spraw­dzania dokumentacji projek­towej wg Eurokodów

Eurokody zgodnie z rozporządzeniem w sprawie warunków technicznych [6] mogą być stosowane w projektowaniu równolegle z normami PN-B. Decyzję o wyborze zestawu norm PN-B lub PN-EN do zastosowania w projekcie podejmują wspólnie inwestor z projektantem.

W Eurokodzie PN-EN 1990 [7] wymagania dotyczące sprawdzenia obliczeń, rysunków i specyfikacji uzależniono od przyjętego poziomu nadzoru przy projektowaniu i wykonywaniu, co z kolei zależy m.in. od klasy niezawodności RC projektowanej konstrukcji. Norma ta zaleca, aby w celu wykonania konstrukcji odpowiadającej wymaganiom i założeniom przyjętym w projekcie podjąć odpowiednie środki zarządzania jakością, do których zaliczają się również kontrole w stadium projektowania, wykonania i utrzymania. Kontrole te zależą od klas niezawodności RC (ang. reability class, RC1 – niższa, RC2 – przeciętna, RC3 – zaostrzona), uwzględniających zróżnicowane wartości współczynników obciąże­nia, stosowanych w kombinacjach podstawowych lub stałych [8].

Przy wyborze klasy niezawodności dla poszczególnych konstrukcji zaleca się uwzględnianie istotnych czynników obejmujących:

– możliwe przyczyny i/lub postacie stanów granicznych;

– możliwe konsekwencje zniszczenia, takie jak zagrożenie życia, szkody, zranienie, potencjalne straty ma­terialne;

– reakcje społeczne na zaistnienie zniszczenia;

– koszty i procedury oraz postępowa­nie niezbędne ze względu na ograni­czenie ryzyka zniszczenia.

Warto przypomnieć, że zróżnico­wanie wartości współczynników ob­ciążenia stosowane jest od dawna w PN-B-02000 [9].

Norma [7] zaleca trzy poziomy nad­zoru nad projektowaniem, w zależno­ści od przyjęcia określonej klasy nie­zawodności konstrukcji lub obiektu:

– nadzór normalny (DSL1), w którym sprawdzanie projektu dokonywane jest przez autora projektu – nadzór ten odniesiony jest do klasy nie­zawodności RC1;

– nadzór normalny (DSL2), w którym sprawdzanie projektu dokonywane jest w ramach jednostki projektowej zgodnie z jej procedurami, ale nie przez autora projektu – nadzór ten odniesiony jest do klasy nieza­wodności RC2;

– nadzór zaostrzony (DSL3), w któ­rym sprawdzanie projektu doko­nywane jest przez stronę trzecią – nadzór ten odniesiony jest do kla­sy niezawodności RC3.

Należy podkreślić, że przyjętej klasie niezawodności obiektu RC powinien odpowiadać określony poziom inspek­cji w trakcie wykonania obiektu. Roz­różnia się trzy poziomy inspekcji:

– inspekcja normalna – odniesiona do RC1 – wykonywana jako autoinspekcja przez kierownika budowy;

– inspekcja normalna – odniesiona do RC2 – wykonywana zgodnie z we­wnętrznymi procedurami jednostki wykonawczej;

– inspekcja zaostrzona – odniesiona do RC3 – wykonywana przez stronę trzecią.

Zarówno nadzór zaostrzony nad projektem, jak również inspekcja za­ostrzona wykonania obiektu powinny być wykonywane przez stronę trzecią. Pojęcie strony trzeciej, tj. niezależnej od zlecającego i wykonującego okre­ślone roboty budowlane, jest jasne i jednoznaczne w przypadku małych obiektów budowlanych. Stroną trze­cią nie może być jednostka zaanga­żowana w opracowanie dokumentacji podlegającej sprawdzaniu, a więc na

pewno nie może to być np. podwyko­nawca jednostki realizującej projekt. Można zatem stwierdzić, że wówczas gdy jednostka projektowa spraw­dzająca projekt nie brała wcześ­niej udziału w opracowaniu spraw­dzanej dokumentacji, może ona być taką stroną trzecią w rozumieniu normy [7]. Oczywiście nie powinny uczestniczyć w czynnościach spraw­dzenia, prowadzonych przez inną (stronę trzecią) jednostkę projekto­wą, osoby (projektanci), które brały udział w pracach projektowych nad sprawdzanym projektem. Niweczyło­by to bowiem cel, jaki ma być osiąg­nięty przy wymaganiach nadzoru za­ostrzonego, tj. sprawdzenie przez niezależny podmiot, niezainteresowany w przyjętych rozwiązaniach projektowych.

Natomiast w przypadku obiektów dużych i skomplikowanych, w któ­rych realizację (wykonanie projek­tu i budowę) zaangażowanych jest wielu projektantów z różnych firm, przez kilka lat, występuje dużo wąt­pliwości. Wielce prawdopodobne jest, że sprawdzający projekt jako strona trzecia może być po pew­nym czasie związany z inwestycją. W takiej sytuacji każdy przypadek powinien być indywidualnie rozpatrywany, np. czy i na ile te wcześ­niejsze prace projektowe i przyjęte rozwiązania pozostają w związku z projektem obecnie podlegającym sprawdzeniu, czy są to rozwiązania całkiem nowe, niezależne od dotych­czasowych, czy też stanowią jakąś ich formę modyfikacji. Jeżeli wystą­pią jakiekolwiek powiązania, nie jest możliwe wykorzystanie projektantów uczestniczących we wcześniejszych pracach projektowych do sprawdze­nia później opracowanego projektu. Jeżeli natomiast jednostka projek­towa, która jako strona trzecia ma sprawdzać projekt konstrukcyjny, nie brała udziału w projektowaniu sprawdzanych rozwiązań (ani jej pro­jektanci), ale na przykład uczestni­czyła w projektowaniu innych branż, możliwe jest jej uznanie za taką inną jednostkę sprawdzającą, która speł­nia wymagania normy. Istotny jest bowiem cel wprowadzenia wymaga­nia sprawdzania dokumentacji przez podmiot trzeci.

Dobrym rozwiązaniem byłoby powo­łanie, wzorem innych państw, spe­cjalistycznych instytucji, których podstawowym zadaniem byłoby do­konywanie sprawdzeń jako strona trzecia.

Rys. 2 Obiekty budowlane, których zniszczenie niesie bardzo poważne konsekwencje, np.: wieżowce, stadiony, hale widowiskowe (© JiSign – Fotolia.com)

Wymagania dotyczące spraw­dzania dokumentacji projek­towej wg PN-B-03007

Norma PN-B-03007 [10] podaje za­sady, wymagania i wytyczne sporzą­dzania i nadzorowania dokumentacji technicznej konstrukcji budowlanych – dokumentacji projektowej i wyko­nawczej. W rozdziale poświęconym weryfikacji projektów zapisano, że projekty konstrukcji, przed przeka­zaniem ich zamawiającemu, powin­ny być zweryfikowane pod kątem spełnienia:

– ogólnych wymagań dotyczących do­kumentów oraz

– kryteriów merytorycznych odno­szących się do przedmiotu projek­towania.

Ogólne wymagania dotyczące doku­mentów odnoszą się do:

– formy przekazu treści, które powin­ny być czytelne, jednoznaczne, spój­ne oraz zgodne z zasadą podawania tylko niezbędnych informacji;

– treści dokumentów (zawartości informacyjnej) – powinny być kom­pletne, zgodne z odpowiednimi przepisami (w tym i normami) oraz poprawne, tj. zawierające bezbłędne dane liczbowe, w tym wy­niki obliczeń.

Kryteria merytoryczne sprowadzają się do trzech zasadniczych kwestii:

– czy zaprojektowane konstrukcje są w sensie rozwiązań technicznych zgodne z założeniami?,

– czy przyjęte rozwiązania i planowane sposoby realizacji konstrukcji nie od­biegają od realnych możliwości i nie wiążą się z nadmiernym ryzykiem?,

– czy zapewnione są odpowiednie ob­liczeniowe poziomy niezawodności konstrukcji?

Informacje podane w opisie technicz­nym sprawdzane są pod względem zgodności z założeniami projektowymi i spójności z wynikami obliczeń oraz rysunkami projektowymi. Natomiast rysunki projektowe sprawdzane są pod względem zgodności geometrii, materiałów, przekrojów i połączeń z założeniami projektowymi i wynikami obliczeń.

Kontrole (weryfikacje) projektów po­winny być dostosowane do przyjętych poziomów nadzoru w projektowaniu (DSL), ustalonych wg PN-EN 1990 zależnie od wymaganych klas nieza­wodności konstrukcji (RC).

Wymagania dotyczące audytów i przeglądów wg PN-ISO 15686-3

Aby osiągnąć żądany poziom właści­wości użytkowych obiektów budowla­nych przez cały okres ich istnienia, poczynając od koncepcji przez pro­jektowanie, budowę, eksploatację aż do rozbiórki włącznie, niezbędne jest stosowanie odpowiednich działań kontrolnych. Działania te powinny być prowadzone na każdym etapie „ży­cia” obiektów. Opis metod i procedur kontroli stanowi przedmiot normy PN-ISO 15686-3 [11]. Szczególną uwagę powinno się zwracać na dzia­łania kontrolne określane w normie jako przeglądy (sprawdzenia prze­prowadzane w ramach jednostki wykonującej dany etap przedsięwzięcia) i audyty (weryfikacje przeprowadza­ne przez stronę trzecią), na etapie założeń wstępnych (uwarunkowań) przedsięwzięcia, projektu wstęp­nego i wykonawczego, ponieważ na tych etapach podejmowane są decy­zje dalekosiężne, które wpływają na kształt obiektu, technikę wznosze­nia, eksploatację, a także sposób po­stępowania pod koniec ich istnienia. Stwierdzono, że w ponad 50% przy­padków uszkodzeń budynków przyczy­ny ich powstania mają swój początek w założeniach projektowych [11] oraz specyfikacjach, jakimi dysponują projektanci. Przeprowadzenie dzia­łań sprawdzających daje możliwość powrotu do etapów wcześniejszych i naprawy występujących uchybień.

Propozycje nowych przepisów prawnych związanych z kon­trolą projektów

Poprawę obecnego stanu prawnego związanego ze sprawdzaniem lub we­ryfikacją projektów można osiągnąć, wprowadzając ustawowy obowiązek sprawdzania projektów budowla­nych przez weryfikatorów akredy­towanych i zarejestrowanych przez władze odpowiedzialne za nadzór bu­dowlany [1]. Warunkiem akredytacji byłoby spełnienie określonych wyma­gań, m.in. zdolności działania według określonych standardów kontroli. Wymagania i standardy te powin­ny być przedmiotem odpowiednich przepisów prawnych. Rozstrzyg­nięcia wymagałyby niektóre sprawy dotyczące weryfikacji, bo dotychczas projekty budowlane są weryfikowane (uzgadniane) częściowo według pro­cedur określonych odrębnymi („niebudowlanymi”) przepisami. Dotyczy to m.in. problematyki ochrony przeciwpożarowej i niektórych innych zagadnień, jak zdrowie, bezpieczeń­stwo i higiena pracy, ochrona sani­tarna oraz ochrona środowiska.

Przesłanki racjonalności skłaniają do ograniczenia proponowanej budowla­nej weryfikacji projektu do wymaga­nia podstawowego „Bezpieczeństwo konstrukcji”.

Wyważonego ustalenia wymagają także rodzaje obiektów budowla­nych, których projekty podlegałyby obowiązkowej kontroli. Wydaje się, że konieczność taka istnieje na pew­no w przypadku obiektów podwyż­szonego ryzyka, np. takich, których potencjalne uszkodzenie (zniszcze­nie) zagrażałoby bezpieczeństwu znacznej liczby osób oraz zawiera­jących elementy mocno obciążone, o dużej rozpiętości czy dużym wy­sięgu wsporników.

Sprecyzowania wymaga także za­kres weryfikacji projektu konstruk­cji. Powstaje na przykład pytanie, czy i jak weryfikować część projektu obejmującego wyznaczanie sił we­wnętrznych w elementach konstruk­cji lub szerzej, reakcji konstrukcji na oddziaływania zewnętrzne. Ta problematyka nie jest przedmiotem przepisów ani związanych z nimi norm technicznych. Co należy za­tem uznać w tej sytuacji za system odniesienia, niezbędny przy każdej dobrze przemyślanej kontroli?

Celowe jest stworzenie warunków prawnych sprzyjających powstaniu jednostek organizacyjnych świad­czących usługi kontrolno-inspekcyjne, które można nazwać np. biurami kontroli technicznych. Funkcjonowa­nie takich wyspecjalizowanych jed­nostek ma wiele zalet i powinno być odpowiednio preferowane. Do zalet tych należy zaliczyć niezależność i obiektywność wykonywanych kon­troli, a także stosowanie procedur opartych na dużym doświadczeniu. Akredytacja dla biur kontroli (osób prawnych) nie wyklucza funkcjono­wania w rozważanym obszarze osób fizycznych z natury rzeczy oferujących usługi w ograniczonym zakresie. Sprawdzanie projektów przez osoby posiadające status niezależnej strony trzeciej stanowiłoby warunek zatwier­dzenia projektów architektoniczno­-budowlanych przez właściwe organy nadzoru budowlanego w procedurze wydawania pozwoleń na budowę.

Autorzy dziękują mecenasowi Krzysz­tofowi Śliwce za współpracę w oce­nie prawnej omawianych zagadnień.

prof. dr hab. Leonard Runkiewicz

Instytut Techniki Budowlanej Politechnika Warszawska

mgr inż. Jan Sieczkowski

Instytut Techniki Budowlanej

Bibliografia

1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane.

2. St. Zieleniewski, J. Sieczkowski, Kon­trola projektu i nowa struktura prze­pisów techniczno-budowlanych,„Prze­gląd Budowlany” nr 6/2008.

3. A. Krupa, Sprawdzanie projektów i opracowań projektowych, „Inżynier Budownictwa” nr 10/2007.

4. A. Krupa, Dyskusja o sprawdzaniu projektów, „Inżynier Budownictwa” nr 2/2008 i 6/2008.

5. L. Runkiewicz, Raporty na temat zagro­żeń, awarii i katastrof budowlanych za lata 1962-2013, Prace naukowo-ba­dawcze ITB, NK-45, Biblioteka ITB.

6. Rozporządzenie Ministra Infrastruktu­ry w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.

7. PN-EN 1990 Eurokod: Podstawy pro­jektowania konstrukcji.

8. W. Staropolski, Niezawodność obiektu budowlanego (w świetle pakietu norm PN-ISO],„Przegląd Budowlany” nr 1/2008.

9. PN-B-02000 Obciążenia budowli. Zasa­dy ustalania wartości.

10. PN-B-03007:2013 Konstrukcje bu­dowlane. Dokumentacja techniczna.

11. PN-ISO 15686-3 Budynki i budow­le. Planowanie okresu użytkowania. Część 3: Audyty i przeglądy właściwo­ści użytkowych.