Odpowiedzialność kosztorysanta w prawie polskim

W przypadku kosztorysantów nie można mówić o istnieniu samorządu zawodowego, o prawnych wymaganiach stawianych kandydatom na kosztorysantów czy też o kompleksowej regulacji ich odpowiedzialności za niedopełnienie obowiązków. Warto zauważyć, że odmienna sytuacja występuje w przypadku rzeczoznawców majątkowych. Mimo że zawód ten ukształtował się w podobnym czasie, co zawód kosztorysanta, osoby, które go wykonują, mają swój samorząd zawodowy, przepisy dotyczące nadawania uprawnień zawodowych oraz przepisy o odpowiedzialności (tj. art. 174–178 Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami [1]). Nasuwa się zatem pytanie: czy brak systemowego uregulowania zawodu kosztorysanta jest uzasadniony z perspektywy roli, jaką odgrywają osoby sporządzające kosztorysy w procesie przygotowania m.in. postępowań o udzielenie zamówienia publicznego? Sporządzane przez kosztorysantów opracowania, np. kosztorys inwestorski, planowane koszty prac projektowych albo planowane koszty robót budowlanych określone w programie funkcjonalno-użytkowym (art. 34 ust. 1 pkt 1 i 2 Ustawy z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych [2]) mają istotne znaczenie dla prawidłowości prowadzonego postępowania przetargowego. Prawidłowe wyliczenie szacowanej wartości zamówienia jest w szczególności istotne w sytuacjach, gdy wartość zamówienia zbliża się do progu, którego przekroczenie wprowadza bardziej rygorystyczne wymogi w prowadzeniu zamówienia czy w przypadku inwestycji dofinansowywanych z budżetu państwa (§ 5 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 grudnia 2010 r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu finansowania inwestycji z budżetu państwa [3]). Stąd też jakiekolwiek obniżenie jakości tych opracowań może spowodować powstanie znaczących uchybień już na początku procesu przetargowego, które nierzadko mogą nieść za sobą znaczące szkody finansowe. Czy w takim przypadku kosztorysant będzie ponosił odpowiedzialność i w jakim zakresie?

Poszukując odpowiedzi na postawione pytania, należy przyjrzeć się regulacjom polskiego prawa, które mogłyby stanowić potencjalne podstawy do pociągnięcia kosztorysanta do odpowiedzialności.

Fot. stock.adobe.com/NINENII

Odpowiedzialność kosztorysanta wynikająca z umów cywilno-prawnych

W praktyce jedną z najczęstszych form współpracy kosztorysanta z zamawiającym jest działanie na postawie zawartej między nimi umowy cywilnoprawnej, zazwyczaj w postaci umowy o dzieło na wykonanie konkretnego opracowania.

Główną podstawę odpowiedzialności kosztorysantów stanowi art. 636 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny [4] (dalej: k.c.), określający uprawnienia zamawiającego w sytuacji, gdy dzieło wykonywane jest wadliwie lub sprzecznie z umową. Zgodnie z tym przepisem zamawiający może wezwać przyjmującego zamówienie do zmiany sposobu wykonywania dzieła w wyznaczonym, odpowiednim terminie. Natomiast po bezskutecznym upływie terminu zamawiający może odstąpić od umowy albo skorzystać z wykonawstwa zastępczego, tj. powierzyć poprawienie dzieła lub jego dalsze wykonanie osobie trzeciej na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie (a więc na dotychczasowym kosztorysancie będzie w dalszym ciągu spoczywała odpowiedzialność za wady wykonanego opracowania).

Wadliwe wykonanie opracowania będzie niosło za sobą również odpowiedzialność kosztorysanta z tytułu rękojmi za wady (odpowiedzialność na mocy ustawy) oraz gwarancji jakości (jeśli w umowie z kosztorysantem taka gwarancja jakości została udzielona). W przeciwieństwie do standardowej zasady odpowiedzialności za nienależyte wykonanie umowy z art. 471 k.c. (zasady winy), odpowiedzialność z tytuły rękojmi oparta została na tzw. zasadzie ryzyka. Co za tym idzie, kosztorysant będzie odpowiedzialny za wystąpienie wady w wykonanym opracowaniu niezależnie od winy, a także nie będzie mógł się zwolnić od tej odpowiedzialności, powołując się na fakt braku winy lub na dochowanie należytej staranności w wykonaniu umowy. Ponadto w przypadku dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi zamawiający nie będzie musiał wykazywać powstałej szkody, jaką poniósł w związku z wadą, ani związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy działaniem lub zachowaniem kosztorysanta a powstałą wadą. Wystarczy samo wykazanie faktu, że opracowanie zawierało wadę. Natomiast warto zauważyć, że zdaniem niektórych ekspertów w obecnym stanie prawnym odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie powstanie, gdy przyjmujący zamówienie wykonywał dzieło według wskazówek zamawiającego i uprzedził go o wiążącym się z tym niebezpieczeństwie¹.

Aby powstała odpowiedzialność kosztorysanta z tytułu rękojmi, stwierdzenie wady musi nastąpić przed upływem 2 lat od wydania opracowania zamawiającemu (strony mogą jednak w umowie odmiennie uregulować okres rękojmi lub nawet ją wyłączyć). W przypadku zachowania powyższego terminu, zamawiający w terminie roku od dnia stwierdzenia wady będzie miał możliwość żądania:

• usunięcia wad,
• wymiany rzeczy na wolną od wad (co w przypadku opracowania kosztorysowego może wiązać się z żądaniem wydania nowego opracowania),
• obniżenia wynagrodzenia przewidzianego w umowie,
• odstąpienia od umowy (zamawiający nie może jednak odstąpić od umowy, jeżeli wada jest nieistotna (art. 560 4 k.c.).

Omawiając cywilnoprawną odpowiedzialność kosztorysanta, należy wskazać również na ogólną odpowiedzialność kontraktową na podstawie art. 471 k.c. Zgodnie z tym przepisem kosztorysant obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania swojego zobowiązania względem zamawiającego, chyba że udowodni, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Przy czym, co do zasady, kosztorysant będzie również odpowiedzialny za niezachowanie należytej staranności. Po stronie zamawiającego, w odróżnieniu od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, będzie leżał obowiązek udowodnienia przesłanek tej odpowiedzialności, tj. fakt nienależytego wykonania umowy przez kosztorysanta, rodzaj i wysokość doznanej szkody oraz istnienie związku przyczynowego pomiędzy nienależytym wykonaniem umowy a szkodą. Ponadto strony umowy mogą kształtować zakres swojej odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy w sposób odmienny od standardowych zasad wynikających z k.c., jak wprowadzenie do umowy np.:

• dodatkowych (pozakodeksowych) przesłanek odpowiedzialności kosztorysanta za wadliwe wykonanie dzieła;
• postanowień dotyczących gwarancji jakości, w tym określających dodatkowe uprawnienia zamawiającego w związku z wykrytą wadą czy też znacząco wydłużające okres odpowiedzialności kosztorysanta;
• kar umownych za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, np. za zwłokę w wykonaniu opracowania lub poszczególnych jego części;
• kar umownych za nierzetelne sporządzanie dokumentacji, gdy ujawnione błędy skutkują koniecznością zmian na etapie organizacji przetargu, zawierania umowy z wykonawcą bądź na etapie realizacji lub odbioru robót [6].

Odpowiedzialność kosztorysanta zatrudnionego na umowę o pracę

W przypadku kosztorysantów zatrudnionych przez zamawiającego na podstawie umowy o pracę odpowiedzialność regulować będą przepisy Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy [7] (dalej: k.p.). Na ich podstawie zamawiający – pracodawca może nałożyć na kosztorysanta – pracownika kary porządkowe w postaci upomnienia lub kary nagany za m.in. nieprzestrzeganie ustalonej organizacji i porządku w pracy (art. 108 § 1 k.p.). Należy wskazać, że k.p. przewiduje również karę porządkową w postaci kary pieniężnej, jednak jej zastosowanie możliwe jest jedynie w przypadku, gdy pracownik nie przestrzega przepisów bhp lub przepisów ppoż., opuszcza pracę bez usprawiedliwienia, stawia się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywa alkohol w miejscu pracy.

Wadliwe wykonanie kosztorysu może być również uznane za „wadliwe wykonanie z winy pracownika produktów lub usług”, co spowoduje, że w takim przypadku, zgodnie z art. 82 § 1 k.p., pracownikowi nie będzie przysługiwać wynagrodzenie. Jeżeli doszło jedynie do obniżenia jakości produktu lub usługi, ulegnie ono odpowiedniemu zmniejszeniu.

Ponadto pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swojej winy wyrządzi pracodawcy szkodę, będzie ponosił tzw. odpowiedzialność materialną na podstawie art. 114 k.p. Rozmiar odpowiedzialności będzie determinowany rodzajem winy pracownika. W przypadku winy umyślnej odpowiedzialność obejmie rzeczywiste straty i utracone przez pracodawcę korzyści (art. 122 k.p.), natomiast w przypadku winy nieumyślnej² odpowiedzialność będzie ograniczona tylko do rzeczywistych strat pracodawcy i nie będzie przekraczać trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę pracownika (art. 115 i 119 k.p. oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22.08.2013 r. [9]).

Jednakże skorzystanie przez zamawiającego – pracodawcę z postanowień art. 82 i 114 k.p. może być w praktyce utrudnione. Należy wskazać, że to na pracodawcy będzie spoczywał ciężar udowodnienia szkody i jej wysokości, winy pracownika oraz związku przyczynowego pomiędzy powstaniem (albo zwiększeniem) szkody a zachowaniem się pracownika (art. 115 i 116 k.p., wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 11.09.2012 r. [10], wyrok Sądu Najwyższego z 27.07.2011 r. [11]). W praktyce wady w wykonanych opracowaniach kosztorysowych zwykle mogą ujawnić się dopiero na dalszych etapach realizacji inwestycji, po ich uprzednim zaakceptowaniu przez pracodawcę. Przykładowo można wskazać na wyrok Sądu Najwyższego, w którym stwierdzono, że „uznanie przez inwestora przy odbiorze robót, że prace wykonano wadliwie lub niezgodnie z umową, nie powoduje obniżenia wynagrodzenia pracowników, jeżeli uprzednio pracodawca zaakceptował wykonanie tych robót, jako odpowiadające wymaganym kryteriom jakościowym” (wyrok Sądu Najwyższego z 3.06.1998 r. [12]).

Niemniej należy również zaznaczyć, że wadliwe wykonanie zobowiązań przez kosztorysanta może być uznane za „ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych”, w wyniku czego pracodawca nabędzie uprawnienie do wypowiedzenia umowy o pracę bez zachowania terminu wypowiedzenia (art. 52 § 1 pkt 1 k.p. oraz wyrok Sądu Rejonowego we Wrocławiu z 28.02.2014 r. [13]).

Odpowiedzialność kosztorysanta na podstawie Prawa zamówień publicznych

W kontekście zamówień publicznych dość rzadko można się spotkać z określeniem stanowiska danej osoby jako „kosztorysant”. W strukturze organizacyjnej zamawiającego funkcję kosztorysanta pełnią np. pracownicy działu przygotowania inwestycji lub działu finansowego. Są to zwykle osoby sporządzające dokumentację przetargową i odpowiedzialne za badanie i oszacowanie wartości inwestycji. Ich zadaniem jest też m.in. weryfikacja ofert, w tym w szczególności z punktu widzenia wystąpienia tzw. rażąco niskiej ceny.

>>> Prawo zamówień publicznych 2021

>>> Opis i szacowanie wartości zamówienia na roboty budowlane według przepisów z 2022 r.

Odpowiedzialność na podstawie przepisów Ustawy z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych [14] (dalej: p.z.p.) przyjmuje co do zasady charakter odpowiedzialności instytucjonalnej, nie indywidualnej³. Za przykładowe uchybienia na gruncie ustawy p.z.p. można wskazać m.in.:

• nieuwzględnienie w wartości zamówienia zamówień uzupełniających, które były przewidziane w specyfikacji warunków zamówienia (SWZ);
• nieuwzględnienie wartości wszystkich części zamówienia;
• nieprawidłową ocenę przesłanek do zmiany wynagrodzenia wykonawcy, prowadzącą do nieuzasadnionej zmiany umowy;
• wadliwe określenie wartości zamówienia (np. jej zaniżenie), mogące skutkować błędnym wyborem trybu udzielenia zamówienia;
• utrudnianie uczciwej konkurencji przez naruszenie art. 16 p.z.p. (np. sporządzenie przedmiaru wskazującego na konkretnego producenta materiałów budowlanych).

Zaistnienie wymienionych naruszeń może skutkować nałożeniem kar pieniężnych w wysokości nawet do 150 tys. zł w przypadku największych zamówień. Kara ta nie zostanie jednak nałożona na osobę, która przyczyniła się do naruszenia, tylko na zamawiającego – to on ponosi odpowiedzialność za ryzyko i skutki posłużenia się nieprofesjonalnymi podmiotami w przygotowaniu postępowania o udzielenie zamówienia [16]. Jednak nie oznacza to całkowitego braku odpowiedzialności osób sporządzających opracowania kosztorysowe. Ustawa p.z.p. wprowadza możliwość specyficznej odpowiedzialności, w ramach której kierownik zamawiającego odpowiedzialny za przygotowanie i przeprowadzenie postępowania o udzielenie zamówienia może powierzyć również innym osobom wykonanie poszczególnych czynności związanych z przygotowaniem postępowania (art. 52 ust. 1 i 2 p.z.p.). Do powierzenia czynności musi dojść w sposób wyraźny i zindywidualizowany. Oznacza to, że konkretne czynności powinny zostać przypisane poszczególnym osobom. Może temu służyć regulamin wewnętrzny przyjęty w danej jednostce, określający procedury udzielania zamówienia. Wówczas przy wystąpieniu nieprawidłowości w obszarach przypisanych osobie wykonującej funkcję kosztorysanta możliwe jest jej wewnętrzne pociągnięcie do odpowiedzialności.

Ponadto zgodnie z art. 56 ust. 4 p.z.p. kierownik zamawiającego, członek komisji przetargowej oraz inne osoby wykonujące czynności związane z przeprowadzeniem postępowania o udzielenie zamówienia po stronie zamawiającego lub osoby mogące wpłynąć na wynik tego postępowania albo osoby udzielające zamówienia obowiązane są do złożenia oświadczenia, że po ich stronie nie występuje konflikt interesów ani nie zostały prawomocnie skazane za przestępstwo popełnione w związku z postępowaniem o udzielenie zamówienia. Za fałszywe złożenie oświadczenia będzie grozić odpowiedzialność karna, natomiast brak złożenia takiego oświadczenia będzie tożsamy z naruszeniem dyscypliny finansów publicznych (art. 17 ust. 4 Ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych [17] – dalej: o.n.d.f.p.).

>>> Kalkulacja ofertowa a kosztorys inwestorski – skąd się biorą rozbieżności

>>> Waloryzacja wynagrodzenia wykonawcy w trakcie realizacji umowy w sprawie zamówienia publicznego

>>> Odstąpienie od umowy o roboty budowlane – rozliczenie stron

>>> Zmiany prawa a wzrost kosztów realizacji inwestycji infrastrukturalnych

Naruszenie dyscypliny finansów publicznych przez kosztorysanta

Zakres odpowiedzialności za naruszenie finansów publicznych wynika z ustawy o.n.d.f.p. Karami za naruszenie dyscypliny finansów publicznych są: upomnienie, nagana, kara pieniężna oraz zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem  środkami  publicznymi⁴. Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych nie jest instytucjonalna, jak w przypadku naruszenia przepisów p.z.p., lecz ma charakter indywidualny⁵. Mogą ją ponieść wyłącznie – w określonych warunkach – osoby fizyczne.

Odpowiedzialność  za naruszenie finansów publicznych, zgodnie z katalogiem z art. 4 ust. 2 o.n.d.f.p., może objąć również osoby opisujące przedmiot zamówienia, w tym kosztorysanta odpowiadającego za opracowanie kosztorysu inwestorskiego będącego podstawą ustalenia wartości zamówienia na roboty budowlane. Przykładowe naruszenia dyscypliny finansów publicznych będą głównie obejmować naruszenia poszczególnych przepisów p.z.p.

Podobnie jak w przypadku prawa zamówień publicznych, kluczowe znaczenie dla odpowiedzialności poszczególnych osób będzie miała indywidualizacja tej odpowiedzialności. Dana osoba, np. kosztorysant, poniesie odpowiedzialność za wadliwe wykonanie swoich obowiązków w świetle dyscypliny finansów publicznych jedynie w konkretnym, przydzielonym jej zakresie.

Niemniej w praktyce może występować spór co do prawidłowości podejścia polegającego na pociągnięciu do odpowiedzialności na gruncie o.n.d.f.p. kosztorysanta, a nie kierownika danej jednostki. Stąd też istotny dla określenia odpowiedzialności kosztorysanta będzie szczegółowy zakres przydzielonych mu obowiązków. W orzecznictwie istnieją poglądy, że nawet gdy z winy kosztorysanta został wykonany błędny kosztorys, to odpowiedzialność na gruncie ustawy o.n.d.f.p. poniesie kierownik jednostki, który ten kosztorys zatwierdził (Orzeczenie Głównej Komisji Orzekającej z 26.04.2018 r. [19]).

Uchybienia kosztorysantów a odpowiedzialność karna

Niektóre uchybienia w działalności kosztorysantów mogą również stanowić czyny zabronione na gruncie Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny [20] (dalej: k.k.). Przykładowo o odpowiedzialności karnej kosztorysantów można mówić w przypadku popełnienia przez nich przestępstwa korupcji (art. 229 k.k.), fałszerstwa materialnego (np. podrobienia dokumentu – art. 270 k.k.) lub przestępstwa polegającego na zakłóceniu przetargu publicznego poprzez m.in. utrudnianie przetargu, rozpowszechnianie informacji mających znaczenie dla zawarcia umowy będącej przedmiotem przetargu lub wejście w porozumienie z inną osobą i działanie na szkodę właściciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz której przetarg jest dokonywany (art. 305 k.k.).

Z drugiej strony warto zauważyć, że w orzecznictwie sądów wykonanie błędnego kosztorysu nie zostało zakwalifikowane jako popełnienie przestępstwa wyrządzenia szkody w obrocie gospodarczym w rozumieniu art. 296 k.k. Oczywiście należy kierować się ostrożnością przy próbach uogólniania tej tezy w stosunku do każdego stanu faktycznego. Jednak w jednym z wyroków sąd uznał, że wykonywanie przez kosztorysantów samodzielnej weryfikacji kosztorysów pod względem formalnym, merytorycznym i rachunkowym nie oznacza automatycznie, że zajmowali się oni sprawami majątkowymi zatrudniającej ich firmy, gdyż należy rozróżnić samodzielność wykonywania zadań przypisanych do danego stanowiska od samodzielności decyzyjnej odnośnie do spraw majątkowych danej jednostki. Co za tym idzie – w danym stanie faktycznym sąd nie stwierdził podstaw do skazania kosztorysantów za przestępstwo z art. 296 k.k. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28.11.2008 r. [21]).

Podsumowanie

W środowisku kosztorysantów brak prawnego uregulowania zawodu ma zarówno swoich przeciwników, jak i zwolenników. Z jednej strony sytuacja ta powoduje m.in. brak możliwości domagania się od kosztorysanta udokumentowania formalnych uprawnień zawodowych, także w przypadku weryfikacji spełniania przez oferentów wymogów specyfikacji zamawiającego (wyrok Zespołu Arbitrów przy UZP z 29.11.2004 r. [22]).

Z drugiej strony z powyższych rozważań wynika, że na gruncie obecnie istniejących przepisów możliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności kosztorysanta za wadliwe wykonanie opracowań kosztorysowych lub innych obowiązków. Wydaje się jednak, że istnienie dodatkowego reżimu odpowiedzialności zawodowej lub dyscyplinarnej – np. na wzór samorządów zawodowych architektów czy inżynierów budownictwa – spełniałoby pozytywną funkcję prewencyjną i tym samym stanowiło dodatkowy czynnik mogący zwiększyć jakość, prestiż i konkurencyjność usług świadczonych przez kosztorysantów. Mogłoby mieć także pozytywny wpływ na bezpieczeństwo obrotu gospodarczego, zwłaszcza na rynku zamówień publicznych.

dr n. pr. Hubert Wysoczański adwokat, partner w kancelarii SSW Pragmatic Solutions kierujący Działem Infrastruktury, inżynier konsultant – członek SIDiR

mgr Urszula Zawadzka aplikantka adwokacka

¹ Por. L. Żelechowski, komentarz do art. 636 [w:] K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 29, Warszawa 2021 [5].

² Wina nieumyślna pracownika występuje wtedy, gdy ma on możliwość przewidywania, że jego bezprawne zachowanie wyrządzi szkodę, lecz bezpodstawnie
przypuszcza, że szkoda nie nastąpi, bądź wówczas, gdy pracownik nie przewiduje możliwości powstania szkody, choć w okolicznościach sprawy mógł i powinien
przewidzieć jej powstanie (zob.: W. Muszalski, komentarz do art. 114 [w:] Kodeks pracy. Komentarz, K. Walczak (red.), wyd. 13, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
2021 [8]).
³ A. Matusiak, komentarz do art. 52 [w:] Prawo zamówień publicznych. Komentarz, M. Jaworska (red.), Warszawa 2022 [15].

⁴ Zgodnie z art. 31 ustawy o.n.d.f.p. karę pieniężną wymierza się w wysokości od 0,25 do trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia osoby odpowiedzialnej
za naruszenie dyscypliny finansów publicznych – obliczonego jak wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego – należnego w roku, w którym doszło do
tego naruszenia. Jeżeli jednak jest nie możliwe ustalenie wysokości tego wynagrodzenia, karę pieniężną wymierza się w wysokości od 0,25 do pięciokrotności
przeciętnego wynagrodzenia. Natomiast karę zakazu pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami publicznymi wymierza się na okres od roku do 5 lat.
⁵ A. Kościńska-Paszkowska, art. 4, art. 4(a) [w:] B. Artymowicz, K. Subocz, K.M. Szmaj, M. Tomczak, A. Kościńska-Paszkowska, Odpowiedzialność za naruszenie
dyscypliny finansów publicznych. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2021 [18].

Literatura

1. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1899 ze zm.).
2. Ustawa z dnia 11 września 2019 – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1710 ze zm.).
3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 grudnia 2010 w sprawie szczegółowego sposobu i trybu finansowania inwestycji z budżetu państwa (Dz.U. z 2010 r. nr 238 poz. 1579).
4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.).
5. Żelechowski, komentarz do art. 636 [w:] K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 29, Warszawa 2021.
6. Rekomendacje postępowań antykorupcyjnych przy udzielaniu zamówień publicznych, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Warszawa 2015.
7. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 – Kodeks pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.).
8. W. Muszalski, komentarz do art. 114 [w:] Kodeks pracy. Komentarz, K. Walczak (red.), wyd. 13, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2021.
9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 08.2013 r., sygn. I ACa 697/13.
10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 09.2012 r., sygn. III APa 20/12.
11. Wyrok Sądu Najwyższego z 07.2011 r., sygn. II PK 22/11.
12. Wyrok Sądu Najwyższego z 06.1998 r., sygn. I PKN 49/98.
13. Wyrok Sądu Rejonowego we Wrocławiu z 02.2014 r., sygn. XP 882/13.
14. Ustawa z dnia 11 września 2019 – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1710 ze zm.).
15. A. Matusiak, komentarz do art. 52 [w:] Prawo zamówień publicznych. Komentarz, M. Jaworska (red.), Warszawa 2022.
16. Uchwała Krajowej Izby Odwoławczej z dnia 13 maja 2011 , sygn. KIO/KD 40/11.
17. Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 289).
18. Kościńska-Paszkowska, art. 4, art. 4(a)[w:] B. Artymowicz, K. Subocz, K.M. Szmaj, M. Tomczak, A. Kościńska-Paszkowska, Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny
    finansów publicznych. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2021.
19. Orzeczenie Głównej Komisji Orzekającej z 26.04.2018 r., sygn. BDF1.4800.13.2018.
20. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.).
21. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28.11.2008 r., sygn. II AKa 361/08.
22. Wyrok Zespołu Arbitrów przy UZP z 29.11.2004 r., sygn. UZP/ZO/0-2032/04.