Materiały budowlane stosowane w budownictwie wodno-melioracyjnym

15.03.2023

Materiały stosowane w budowie i remontach urządzeń melioracji wodnych należy dobierać wyjątkowo starannie. Obiekty służące gospodarowaniu wodą są bowiem narażone na dodatkowe szczególne obciążenia.

 

Celem pracy była charakterystyka najważniejszych materiałów budowlanych stosowanych do remontów lub odbudowy urządzeń melioracyjnych w aspekcie ich aktualnego stanu technicznego, charakteryzowanego w artykule „Ocena stanu oraz warunki odbudowy i remontów urządzeń melioracji wodnych”.

 

Materiały budowlane są to produkty wytworzone lub przetworzone w celu zastosowania w obiekcie budowlanym w sposób trwały w trakcie wnoszenia, naprawy, remontu lub modernizacji. Ustawa – Prawo budowlane [1] w art. 10 definiuje wyroby budowlane jako „wyroby wytworzone w celu zastosowania w obiekcie budowlanym w sposób trwały o właściwościach użytkowych umożliwiających prawidłowo zaprojektowanym i wykonanym obiektom budowlanym spełnienie podstawowych wymagań. Można je stosować przy wykonywaniu robót budowlanych wyłącznie, jeżeli wyroby te zostały wprowadzone do obrotu lub udostępnione na rynku krajowym zgodnie z przepisami odrębnymi, a w przypadku wyrobów budowlanych – również zgodnie z zamierzonym zastosowaniem”.

 

>>> Eksport materiałów budowlanych – perspektywy na 2023 rok

>>> Deklaracje środowiskowe wyrobów EPD

>>> Kreowanie parametrów i właściwości materiałów budowlanych a potrzeby rynkowe i możliwości zastosowań

 

Materiały budowlane stosowane w budowie, modernizacji i remontach budowli służących gospodarowaniu wodą to głównie ceramika, beton, stal, drewno i tworzywa sztuczne [2].

 

Fot. underworld/stock.adobe.com

 

Ceramika obejmuje wyroby uformowane z glin naturalnych, a następnie wysuszone i wypalone, w wyniku czego uzyskuje się stałą twardość i odporność mechaniczną.

Ceramiczne rurki drenarskie stosowane są w pracach melioracyjnych do regulacji nawodnienia gruntów uprawnych, tj. do osuszania lub nawadniania. Są to elementy o kształcie walca lub graniastosłupa prostego o przekroju poprzecznym kołowym lub w kształcie wielokąta foremnego. Rurki drenarskie ceramiczne są produkowane w długości standaryzowanej; wynosi ona 330 ±8 mm. Norma [3] podaje podział rurek na odmiany i typy.

W zależności od kształtu przekroju poprzecznego rozróżnia następujące odmiany rurek drenarskich: C – cylindryczną, 6 – sześciokątną, 8 – ośmiokątną, 12 – dwunastokątną.

W zależności od średnicy otworu rozróżnia się następujące typy rurek: Φ50, Φ62,5, Φ75, Φ100, Φ125, Φ150, Φ175, Φ200.

Rury i kształtki kamionkowe są przeznaczone do budowy sieci drenażowych i kanalizacyjnych oraz instalacji odpornych na działanie kwasów i ługów.

Zalecenia dotyczące sposobu przechowywania i transportu wyrobów ceramicznych zawarte są normie [4]. W normie tej wyroby w zależności od ich wymiarów oraz wymagań dotyczących pakowania, przechowywania i transportu podzielono na osiem grup. Grupa VII obejmuje rurki drenarskie i nakrywy kablowe, które mogą być przechowywane i transportowane w jednostkach ładunkowych, a przechowywanie powinno się odbywać w pryzmach o wysokości do 2,0 m.

 

>>> Urządzenia melioracji wodnych i zmeliorowane grunty – ewidencja, przepisy

>>> Melioracje wodne szczegółowe – z pozwoleniem czy bez?

>>> Urządzenia wodno-melioracyjne i drenaże. Kompendium

>>> Produkty budowlane

 

Beton, sztuczny materiał podobny do kamienia, powstaje z mieszanki betonowej, składającej się z kruszywa (wypełniacza), cementu (spoiwa), wody oraz ewentualnych domieszek i dodatków. Po zmieszaniu tych składników, dobranych w odpowiednich proporcjach, zaczyn cementowy (cement związany z wodą) twardnieje w wyniku zachodzących w nim reakcji fizyczno-chemicznych, zespalając mieszankę w monolityczną całość. Beton jest materiałem kruchym, stąd przede wszystkim jest wykorzystywany do przenoszenia obciążenia ściskającego. Zależnie od rodzaju użytego kruszywa i technologii otrzymuje się beton o różnej objętości. Można rozróżnić betony lekkie (o gęstości objętościowej 800−2000 kg/m3), zwykłe (gęstość objętościowa 2000−2600 kg/m3) i ciężkie (gęstość objętościowa większa niż 2600 kg/m3) [5].

Klasę betonu podaje się zgodnie z normą [6]. Rozróżnia się klasy wytrzymałości betonu: C8/10, C12/15, C16/20, C20/25, C25/30, C30/37, C35/45, C40/50, C45/55, C50/60, C55/67, C60/75, C70/85, C80/95, C90/105, C100/115.

Do obiektów budownictwa wodnego, pozostających w ciągłym lub okresowym kontakcie z wodą i zmiennymi warunkami pogodowymi, przeznaczony jest beton hydrotechniczny. Przy projektowaniu tego typu betonu należy uwzględnić m.in. jego trwałość, wytrzymałość, mrozoodporność, trwałość na ścieranie i odporność na związki chemiczne. Wśród konstrukcji hydrotechnicznych wyróżnia się:

  • bardzo masywne o przekroju grubości powyżej 150 cm,
  • masywne o przekroju grubości 50−150 cm,
  • niemasywne o przekroju grubości poniżej 50 cm.

Dla konstrukcji wodnych bardzo masywnych, w większości monolitycznych lub zespolonych, wymagane jest stosowanie cementów o małym cieple twardnienia i w możliwie najmniejszej ilości. Akumulowane ciepło w betonie podczas reakcji cementu z wodą podnosi temperaturę i w ten sposób przyspiesza reakcję cementu z wodą. Nadmierny przyrost temperatury, występujący głównie w części środkowej przekroju, wprowadza naprężenia wewnętrzne, których wartość jest tym wyższa, im większy i szybszy jest przyrost temperatury i im większa jest różnica temperatury w przekroju elementu. Brak swobody odkształceń masywnych elementów dodatkowo wzmagają wywołane naprężenia wewnętrzne, których wartość może nawet przekroczyć wytrzymałość na rozciąganie betonu znajdującego się w początkowym stadium twardnienia. Podobnie odkształcenia od skurczu, większe w warstwach zewnętrznych konstrukcji, są ograniczone przez sztywne przekroje konstrukcji wodnych, co w okresie późniejszego dojrzewania może spowodować pęcznienie i pękanie betonu. Warunek małego ciepła twardnienia cementu i wysokiej trwałości betonu ogranicza wybór cementu do portlandzkiego belitowego, hutniczego CEM III, pucolanowego CEM IV oraz wieloskładnikowego CEM V. Duże przekroje konstrukcji hydrotechnicznych, mały stopień zbrojenia, przewaga prętów zbrojenia o dużych średnicach i zalecana grubość otuliny nie mniejsza niż 5 cm oraz wymagana mała ilość cementu skłaniają do stosowania kruszywa o maksymalnej średnicy ziaren 63 mm. W warstwie wewnętrznej bardzo masywnych konstrukcji dopuszczalne jest nawet używanie kruszywa o średnicy 120 mm, a także układanie kamieni. Od kruszywa w konstrukcjach wodnych wymaga się dużej odporności mrozowej i małej przepuszczalności. W betonach hydrotechnicznych bardzo ważne jest projektowanie ich pod kątem wodoszczelności [7]. Wymagany stopień wodoszczelności zależy od wielkości działającego na beton parcia wody i od wymiarów poprzecznych elementu [8]. Zapewnienie wodoszczelności w obiektach masywnych najczęściej spełnia wymagania wytrzymałości, ponieważ większość obciążenia konstrukcji przenoszonego przez konstrukcje masywne pochodzi od masy tych konstrukcji [6].

 

Metale stosowane w technice można podzielić na żelazo i stopy żelaza oraz metale i stopy metali nieżelaznych, których podstawowy składnik stanowią np. aluminium, miedź, cyna [7]. Stale stosowane w budownictwie nazywane są stalami konstrukcyjnymi, a ich właściwości zależą od składu chemicznego, struktury wewnętrznej, cyklu cieplnego działającego na stal w trakcie wytwarzania, a także sposobu jej przetwarzania. Norma [9] podaje gatunki stali stosowane w budownictwie. Stal na konstrukcje dobiera się pod względem gatunku (wytrzymałości), grupy jakościowej (np. odporność na kruche pękanie) oraz ze względu na skład chemiczny [10]. Stal w konstrukcjach budowlanych stosowana jest najczęściej w postaci wyrobów płaskich lub wyrobów długich walcowanych na gorąco. Wśród wyrobów długich rozróżnia się pręty i kształtowniki. Szczegółowy asortyment produkowanych kształtowników (z powodu ich bardzo dużej liczby) podany jest w katalogach producentów lub w tablicach do projektowania [11]. Produkowane są np. dwuteowniki o stopkach wąskich lub średniej szerokości (IPE, IPN), dwuteowniki szerokostopowe (HEA, HEB, HEM), ceowniki normalne (UPN) i równoległościenne, kątowniki równoramienne i nierównoramienne (L), teowniki (T), kształtowniki zamknięte (rury okrągłe, kwadratowe i prostokątne), szyny podsuwnicowe (SD), pręty okrągłe pełne (R) i grodzice (GU). Innym typem wyrobów stalowych są kształtowniki spawane (złożone z blach). Stalowe elementy gorącowalcowane stosowane są w budownictwie hydrotechnicznym m.in. jako elementy składowe zamknięć wodnych, zastawek melioracyjnych oraz ścianek szczelnych.

Kolejnym typem wyrobów stalowych są wyroby profilowane na zimno. Metodą gięcia na zimno można otrzymywać kształtowniki o różnych kształtach. Charakteryzują się one stałą grubością wszystkich ścianek i niewielkim wyokrągleniem naroży. Do najczęściej stosowanych należą kątowniki, ceowniki, zetowniki lub profile zamknięte.

Konstrukcje żelbetowe zbroi się wiotkimi prętami stalowymi najczęściej o przekroju okrągłym. W zależności od właściwości mechanicznych rozróżnia się klasy i odpowiadające im gatunki stali zbrojeniowej. Ze stali A-0 i A-I wykonuje się pręty gładkie, natomiast ze stali wyższej klasy, a tym samym wyższej wytrzymałości – pręty żebrowane. Klasa A-II charakteryzuje się żebrowaniem spiralnym, natomiast A-III żebrowaniem w jodełkę.

 

Drewno jako materiał budowlany znany jest od dawna. W budownictwie lądowym i wodno-melioracyjnym stosuje się następujące materiały drzewne: drewno okrągłe, tarcicę, drewno klejone warstwowo oraz materiały drewnopochodne.

Wyroby drewniane narażone są na korozję biologiczną. Następuje ona w wyniku niszczącego działania grzybów, pleśni, bakterii i owadów. Ochrona przed korozją polega na impregnacji drewna środkami chemicznymi; można ją wykonać przez smarowanie, opryskiwanie, kąpiele i nasycanie. Ochrona drewna przed niekorzystnym działaniem wysokiej temperatury polega na pokryciu powierzchniowymi preparatami pęczniejącymi. Trwałość drewna to odporność na działanie czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych powodujących jego destrukcję.

Naturalna trwałość drewna zanurzonego stale w wodzie jest następująca:

  • drewno bardzo trwałe – ponad 500 lat (modrzew, sosna, dąb, grab, kasztan, wiąz);
  • drewno średnio trwałe – od 50 do 100 lat (świerk, jodła, buk, olcha);
  • drewno o małej trwałości – poniżej 20 lat (brzoza, jawor, jesion, kasztanowiec, lipa, topola, wierzba).

W odniesieniu do budownictwa wodno-melioracyjnego można stwierdzić, że trwałość drewna w ziemi bywa różna. Najlepiej konserwuje się drewno przykryte słabo przepuszczalnymi gruntami torfowymi. Szybkiej destrukcji ulega drewno umieszczone w przewiewnych gruntach piaszczystych o dużych wahaniach temperatury i wilgoci. W wodzie morskiej trwałość drewna jest mniejsza niż w słodkiej. W wodzie słodkiej w drewnie zachodzą takie zjawiska, jak: rozkład szary, rozkład hydrolityczny, mineralizacja i wypłukiwanie substancji niestrukturalnych. Woda wypełniająca komórki drewna utrzymuje ich kształt. Usunięcie wody prowadzi do zapadania się słabych ścianek komórkowych w drewnie, a powtórne namoczenie drewna nie przywraca stanu pierwotnego. W wodzie morskiej dodatkowo dochodzi do zjawiska przesycenia drewna związkami soli. Obecnie uważa się, że właściwości mechaniczne drewna zalegającego w wodzie morskiej do 100 lat są porównywalne z właściwościami drewna świeżego. Najbardziej niekorzystna sytuacja dla wytrzymałości elementów drewnianych to naprzemienne zanurzanie i wynurzanie z wody. Największą trwałość drewno uzyskuje w warunkach stałej temperatury i stałej wilgotności powietrza i wynosi ona od kilku lat (np. osika na wolnym powietrzu) do nawet kilku tysięcy lat (np. dąb i modrzew – do 2500 lat) [7].

 

Tworzywa sztuczne są to materiały, których bazowym składnikiem są związki wielkocząsteczkowe (polimery) otrzymywane w wyniku polireakcji związków małocząsteczkowych (monomerów). W instalacjach budowlanych – budownictwie melioracyjnym i wodnym – podstawowymi tworzywami sztucznymi są tworzywa termoplastyczne. Z tworzyw zbrojonych włóknem szklanym wykonuje się rury i przybory sanitarne (wanny, zlewy, obudowy), z tworzyw z wypełnieniem mineralnym (tzw. polimerobetonów) – elementy sieci kanalizacyjnych (studzienki, osadniki, zbiorniki). Do wyrobów instalacyjnych najczęściej stosowane są tworzywa termoplastyczne poliwinylowe i poliolefinowe. Dla rur i elementów przewodów z tworzyw sztucznych przyjmuje się, że trwałość w temperaturze 20oC powinna wynosić 50 lat i należy się liczyć z tym, że wraz ze wzrostem temperatury trwałość ta maleje. Obecnie coraz częściej rury z tworzyw sztucznych są stosowane do instalacji i sieci.

Materiałami stosowanymi przy wykonywaniu np. drenaży są rurki drenarskie z otworami z tworzywa sztucznego. Powinny one odpowiadać wymaganiom normy [12], tj. być rurkami spiralnie karbowanymi, perforowanymi, wyprodukowanymi z polichlorku winylu i odpowiednich dodatków metodą wytłaczania.

Rurki drenarskie należy przechowywać na utwardzonym placu, w nienasłonecznionych miejscach. W magazynach zamkniętych temperatura otoczenia nie może przekraczać 40oC, a odległość składowania powinna być większa niż 1 m od czynnych urządzeń grzejnych. Geowłóknina powinna być materiałem odpornym na działanie wilgoci, środowiska agresywnego chemicznie i biologicznie oraz temperatury, bez rozdarć, dziur i przerw ciągłości z dobrą sczepnością z gruntem.

Materiały budowlane stosowane w budownictwie wodno-melioracyjnym należy dobierać ze szczególną uwagą, gdyż są to często budowle narażone na dodatkowe obciążenia wynikające z ich funkcji.

 

Publikacja została wykonana w ramach projektu „Innowacje technologiczne oraz system monitoringu, prognozowania i operacyjnego planowania działań melioracyjnych dla precyzyjnego gospodarowania wodą w skali obiektu melioracyjnego (INOMEL)”, w ramach programu BIOSTRATEG3, sfinansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Umowa nr BIOSTRATEG3/347837/11/ NCBR/2017.

 

dr inż. Anna Szymczak-Graczyk
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Inżynierii Środowiska i Inżynierii Mechanicznej, Katedra Budownictwa i Geoinżynierii

 

prof. UPP dr hab. Jerzy Bykowski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Inżynierii Środowiska i Inżynierii Mechanicznej, Katedra Melioracji, Kształtowania Środowiska i Gospodarki Przestrzennej

 

Literatura
1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 1994 r. nr 89 poz. 414).
2. A. Szymczak-Graczyk, Charakterystyka materiałów budowlanych stosowanych w budowie i remontach urządzeń melioracji wodnych [w:] Współczesne uwarunkowania i wyzwania gospodarowania wodą w rolniczej przestrzeni produkcyjnej Wielkopolski, pod red. J. Bykowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2021.
3. PN-B-12000:2012 Rurki drenarskie ceramiczne.
4. PN-B-12030:1996 Wyroby budowlane ceramiczne i silikatowe – Pakowanie, przechowywanie i transport.

5. L. Lichołai in., Budownictwo ogólne, t. 3: Elementy budynków, podstawy projektowania, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2010.

6. PN-EN 206:2013 Beton – Wymagania, właściwości, produkcja i zgodność.

7. B. Stefańczyk i in., Budownictwo ogólne, tom 1: Materiały i wyroby budowlane, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2010.

8. PN-EN 1993-1-1:2006 Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych – Część 1-1: Reguły ogólne i reguły dla budynków.

9. M. Giżejowski, J. Ziółko, Budownictwo ogólne, tom 5: Stalowe konstrukcje budynków. Projektowanie według eurokodów z przykładami obliczeń, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2010.

10. Z. Jamrozy, Beton i jego wytrzymałość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

11. W. Bogucki, M. Żyburtowicz, Tablice do projektowania konstrukcji metalowych, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2006.

12. PN-C-89221:2004 Rury z tworzyw sztucznych – Rury drenarskie karbowane z niezmiękczonego polichlorku winylu (PVC-U).

www.facebook.com

www.piib.org.pl

www.kreatorbudownictwaroku.pl

www.izbudujemy.pl

Kanał na YouTube

Profil linked.in