Z informacji organizacji pozarządowych zajmujących się rynkiem wyrobów budowlanych wynika, że ok. 30% wyrobów udostępnianych na polskim rynku może mieć inny skład i parametry użytkowo-funkcjonalne niż deklarowane.
Okoliczność ta budzi uzasadnione obawy o wpływ powyższego na bezpieczeństwo użytkowania obiektów budowlanych zawierających takie wyroby. Osoby uczestniczące w procesie inwestycyjno-budowlanym, nie widząc o niewłaściwych parametrach, mogą dopuszczać stosowanie takich wyrobów w realizowanych obiektach. Następstwa tego będą niekorzystne dla społeczeństwa i gospodarki. Ostatnie sygnały o możliwości wprowadzania na polski rynek wyrobów budowlanych mogących zawierać zabroniony w Polsce azbest budzą zaniepokojenie. Wymaga to przeciwdziałania.
Problem eliminacji wyrobów azbestowych z budownictwa i gospodarki komunalnej był wnikliwie rozpatrywany już w II kadencji Sejmu RP. W 1997 r. została uchwalona ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest1, zakazująca (art. 1) wprowadzania na polski obszar celny wyrobów zawierających azbest, wprowadzania na polski obszar celny azbestu, produkcji wyrobów zawierających azbest, obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi azbest. Na podstawie delegacji ustawowych wprowadzono w życie akty wykonawcze regulujące przede wszystkim: sposoby i warunki bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest, ochronę zdrowia osób zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest. Mimo jednoznacznych i czytelnych zapisów ustawowych i regulacji prawnych – wydanych rozporządzeń wykonawczych – efekty nie były wystarczające. Wielokrotna nowelizacja wyłącznie ustawy (czterokrotna) nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Problem stosowania wyrobów azbestowych w budownictwie i gospodarce komunalnej jest nadal aktualny, choć nie w takim zakresie i nie w takiej skali.
Odpowiedź na tytułowe pytanie jest prosta: tak. Trudno znaleźć wytłumaczenie dla aktualnej sytuacji. Przecież już w 1997 r., jak przedstawiono powyżej, zakazano wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej azbestu i wyrobów go zawierających, produkcji wyrobów zawierających ten minerał oraz obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi azbest. Jednak bliższa analiza realiów występujących aktualnie w Polsce skłania do pogłębionej refleksji.
Azbest to minerał z rodziny krzemianów. Znany był już w starożytności. Na ślady jego stosowania natrafiono m.in. w krajach basenu Morza Śródziemnego. Współcześnie jego najbardziej intensywna eksploatacja przypada na ostatnie kilkadziesiąt lat. Swoje wielorakie zastosowania azbest zawdzięcza zarówno swoim specyficznym cechom, jak i stosunkowo niskiej cenie. Głównymi dostawcami azbestu w minionych dziesięcioleciach były m.in. Kanada, ZSRR (Rosja), Włochy, Chiny, RPA oraz Zimbabwe.
Na wykresie (rys. 1) przedstawiono europejską produkcję azbestu w XX w. Maksimum produkcji – prawie 2,5 mln ton rocznie – osiągnięto w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Jak widać, szybki wzrost wykorzystywania azbestu nastąpił w drugiej połowie XX w., a maksimum przypada na lata siedemdziesiąte XX w. Na przełomie XX i XXI w. wykorzystanie azbestu w Polsce spadło niemal do zera. Natomiast na świecie utrzymuje się ono na poziomie z 1995 r. Jest to spowodowane utrzymaniem wysokiego poziomu stosowania azbestu głównie przez Brazylię, Chiny, Rosję, Białoruś, Indie, Japonię i Tajlandię, na które przypada ok. 90% światowego zużycia azbestu w 2000 r.
Rys. 1. Wykorzystanie azbestu w Europie w XX w. [1]
Wpływ na zdrowie
Azbest „nie truje” w sposób bezpośredni. Jest pospolitym minerałem krzemianowym tworzącym włókna. W przyrodzie występuje około 150 minerałów w postaci włóknistej, które w czasie procesu produkcyjnego mogą się rozdzielać na sprężyste włókna, czyli fibryle. Pierwsze wzmianki na temat szkodliwości azbestu pojawiły się już na początku XX w. W roku 1910 francuskie badania potwierdziły szkodliwy wpływ azbestu na organizm człowieka. W całej Europie 400–600 osób rocznie zapada na różne choroby wywołane przez ten minerał (rak oskrzeli lub płuc, pylica azbestowa). U osób stykających się z azbestem rak płuc uznany został za chorobę zawodową. W latach 2000–2009 choroby zawodowe spowodowane pyłem azbestu stanowiły łącznie 4,9% wszystkich chorób zawodowych w Polsce. Aż 75,6% tych patologii stwierdzono wśród byłych pracowników zlikwidowanych już zakładów przetwórstwa azbestu. W latach 1970–2009 ogółem odnotowano w naszym Kraju 2740 przypadków azbestozy i 508 przypadków raka płuca – jako choroby zawodowej nim spowodowanej. Ryzyko raka płuc w warunkach narażenia na te kancerogeny wzrasta ok. pięćdziesięciokrotnie.
Włókna azbestu mają średnicę czterokrotnie cieńszą od ludzkiego włosa. Badania zaś dowiodły, że wszystkie włókna, których średnica jest mniejsza od 3 mikrometrów, a długość większa niż 5 mikrometrów są respirabilne, co oznacza, że wciągnięte wraz z powietrzem do płuc pozostają tam na stałe. Pył azbestowy nie tylko zanieczyszcza płuca, ale i mechanicznie je uszkadza – ostre drobinki drażnią śluzówkę, co powoduje zwłóknienie tkanki płucnej i pośrednio proces nowotworowy, a organizm nie jest w stanie rozpuścić włókien azbestu ze względu na ich dużą odporność chemiczną. Proces chorobowy przyazbestozie jest długi – średnio wynosi 20 lat od chwili zetknięcia się z azbestem. Choroba objawia się napadami kaszlu i astmą. Ryzyko wchłaniania włókien azbestowych występuje podczas pracy z minerałami azbestowymi oraz podczas kruszenia i obróbki produktów azbestowo-cementowych, a także użytkowania budynków, które zrealizowano z udziałem wyrobów zawierających azbest.Potwierdza to przeprowadzone w USA badania nad „Syndromem Chorego Budynku” (sick building syndrome – SBS). Wskazały one,że główną przyczyną problemów zdrowotnych ludzizamieszkujących w budynkach zawierających azbest jest zła jakośćznajdującego się w nich powietrza. Trzeba pamiętać, że rozproszony w powietrzu pył azbestu nazywany jest także „cichym zabójcą”. Skutki jego działania na organizm ludzki odczuwalne są często dopiero po 20 latach.
Zastosowanie
Po lekturze powyższego tekstu nasuwa się automatycznie pytanie: skoro azbest jest tak bardzo szkodliwy, to dlaczego był tak szeroko i intensywnie przez dziesiątki lat stosowany? Odpowiedź jest prosta. Azbest ma wręcz idealne właściwości fizyko-mechaniczne. Zarówno włókna, jak i wyroby z azbestu odznaczają się znaczną odpornością na działanie czynników chemicznych, ścieranie i wysoką temperaturę (do 750oC), są bardzo odporne mechanicznie.Azbest znalazł szerokie zastosowanie w wielu działach gospodarki, takich jak:
– budownictwo (eternit – faliste płyty azbestowo-cementowe, płyty dachowe lub elewacyjne, płyty prasowane, wyroby hydroizolacyjne (głównie papa, masy asfaltowe, kity), rury i kształtki azbestowo-cementowe);
– energetyka (izolacja urządzeń w elektrowniach i elektrociepłowniach, izolacja tras ciepłowniczych, uszczelnienia np. w zaworach);
– odzież ochronna (rękawice, fartuchy);
– transport (termoizolacja i elektroizolacja w elektrowozach, tramwajach, przegrody izolacyjne i inne elementy konstrukcyjne statków, uszczelnienia, sprzęgła i hamulce).
Azbest używany był również w przemyśle chemicznym oraz szklarskim.
W Polsce w latach osiemdziesiątych XX w. przerabiano ok. 100.000 ton azbestu rocznie. Skutki tego odczuwamy do dzisiaj.
Od początku lat sześćdziesiątych XX w. azbest był w Polsce jednym z najpopularniejszych i najtańszych surowców do wyrobu materiałów dekarskich, tj. lepików oraz papy dachowej i dachowych płyt falistych. W latach 70. i 80. XX w. płyty eternitowe, których składnikiem jest azbest, cieszyły się olbrzymią popularnością, zwłaszcza na wsiach. Wynikało to głównie ze stosunkowo niskiej ceny tych wyrobów i ich łatwej dostępności oraz deklarowanych cech użytkowych. Jeden m2 eternitu był dwa razy tańszy od blachy ocynkowanej, cztery razy od importowanej blachy pokryciowej, a pięć razy od dachówki ceramicznej. Natomiast o negatywnych następstwach stosowania i użytkowania wyrobów zawierających azbest społeczeństwo nie było informowane. Przełom nastąpił w końcowych latach XX w. Udowodniona kancerogenność azbestu doprowadziła do zakazu jego stosowania w krajach Unii Europejskiej i w Polsce.
W 2005 r. podjęto decyzję o całkowitym zakazie wprowadzania i obrotu na terenie UE azbestem i jego pochodnymi. Obecnie stosowanie azbestu jest całkowicie zakazane w 53 państwach na całym świecie. W Polsce kto wbrew przepisom ustawy wprowadza na terytorium RP azbest lub wyroby zawierające azbest podlega grzywnie lub karze pozbawienie wolności do lat 5.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 1998 r. w Polsce można było stosować wyroby zawierające azbest, których gęstość objętościowa jest większa niż 1000 kg/m3 (np. płyty faliste azbestowo-cementowe), pod warunkiem, że ich stosowanie jest bezpieczne. Wszyscy właściciele domów, do budowy których wykorzystano materiały zawierające azbest, zobowiązani byli do 31 marca 1999 r. wykonać przegląd budynku, a wynik złożyć w terenowym organie nadzoru budowlanego. Jeżeli materiały zawierające azbest są nieuszkodzone, tj. bez widocznych uszkodzeń, mogących przyczyniać się do przedostawania się azbestu do środowiska, można ich nie wymieniać. Wystarczy zapewnić ich bezpieczną eksploatację, dzięki szczelnej zabudowie przegrodą – bez naruszenia samego wyrobu lub dzięki pokryciu powierzchni szczelną powłoką ze środka wiążącego azbest. Uszkodzone wyroby muszą zostać usunięte. Do końca 2032 r. materiały budowlane zawierające eternit powinny zostać całkowicie zutylizowane. Utylizacja wyrobów zawierających azbest nie jest wcale łatwa ani tania. Powinny go organizować gminy w ramach systemu gospodarki śmieciowej. Niestety, niewiele składowisk śmieci jest przygotowanych, aby go przyjąć. W konsekwencji powyższego azbest w niektórych gospodarstwach od lat leży pod przysłowiowym płotem i stanowi problem często rozwiązywany w sposób nielegalny. Odpady azbestowe zakopywane są w ziemi, porzucane w pobliskim lesie lub wykorzystywane jako składnik podbudowy drogi. W celu przeciwdziałania tym negatywnym praktykom i wspomożeniu legalnych działań utylizacji produktów zawierających azbest został uruchomiony przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska program wsparcia finansowego. Nawet bogate kraje mają z prawidłową utylizacją azbestu duży problem. Przykładem może tu być Pałac Republiki wybudowany w czasach NRD w centrum Berlina. Do jego budowy użyto duże ilości azbestu. Budynek z wielkimi problemami rozebrano dopiero w 2006 r. Koszt utylizacji zawartego w nim azbestu był ogromny.
Realia dnia dzisiejszego
Niestety, mimo udowodnionego negatywnego wpływu na zdrowie ludzi, w wielu krajach świata przemysł azbestowy ma się dobrze i jest źródłem znacznych dochodów. Przykładem może być tu nasz wschodni sąsiad – Rosja. Na Uralu dysponuje ona wielkimi złożami minerałów azbestowych. Rosja jest największym producentem wyrobów azbestowych na świecie. Na jej obszarze powstaje aktualnie ok. 50% światowej produkcji. Branża „azbestowa” w Rosji zatrudnia prawie 40 tys. pracowników. W Rosji stosowanie azbestu jest dozwolone. Wykorzystuje się tam dalej azbest do produkcji licznych wyrobów, w tym także wyrobów budowlanych.
Wiele firm produkuje szeroki asortyment płyt azbestowo-cementowych płaskich. W codziennym użyciu są rury azbestowo-cementowe. Kolejnym materiałem budowlanym zawierającym azbest i produkowanym na szeroką skalę w Rosji jest papa dachowa.
W trosce o zdrowie nasze i naszych potomków niezbędne jest zatem pilne wypracowanie i wprowadzenie w życie mechanizmów całkowicie uniemożliwiających wprowadzenie na polski rynek produktów wykonanych przy udziale azbestu – w ramach konsekwentnej realizacji polityki ochrony środowiska.
Podsumowanie i wnioski
1. Negatywne oddziaływanie wyrobów zawierających azbest jest znane i udokumentowane. Wprowadzony zakaz stosowania i użytkowania wyrobów zawierających azbest jest słuszny i zasadny.
2. Znaczne koszty systemu utylizacji wyrobów zawierających azbest i trudności w jego działaniu wskazują na celowość jego wspomagania, a nie powiększenie skali oczekującej gospodarkę utylizacji wyrobów z azbestem – przez dalsze wprowadzenie na polski rynek takich wyrobów.
3. Zawarte w artykule argumenty uzasadniają podjęcie kontroli wskazanych wyrobów pochodzących z rynku rosyjskiego i potwierdzenia badaniami laboratoryjnymi ich składu.
4. Stosownie do wyników badań dotyczących zawartości azbestu podjęcie odpowiednich decyzji o ich utrzymaniu lub eliminacji z polskiego rynku oraz wprowadzenie do systemu prawnego zakazu sprowadzania wyrobów budowlanych, których badania wykazały zawartość azbestu (przekroczenie dopuszczalnej normy).
5. Gdyby wyniki badań potwierdzały obecność azbestu w tych wyrobach, to w ocenie autora, działaniem zapobiegającym tego typu przypadkom w przyszłości byłoby opracowanie i udostępnienie w Kraju informatycznej biblioteki (wykazu) wyrobów budowlanych legalnie wprowadzonych na polski rynek, z zestawem ich właściwości użytkowych i spełnieniem wymagań rozporządzenia Nr 305/2011/WE, ustalającego zharmonizowane warunki wprowadzenia do obrotu wyrobów budowlanych – dostępnej dla projektantów, pracowników, wykonawców robót budowlanych oraz inspektorów nadzoru inwestorskiego, którzy decydują lub kontrolują zgodność z dokumentacją projektową wbudowywanych wyrobów budowlanych. W ocenie autora proponowany system w łatwy sposób będzie eliminował ze stosowania w budownictwie wyroby nieujęte we wnioskowanej bibliotece kwalifikowanych wyrobów budowlanych.
Proponowana biblioteka jest również niezbędna dla funkcjonowania w polskim budownictwie zintegrowanej technologii BIM (Building Information Modeling – modelowanie informacji o obiekcie 3D, 4D, 5D itd.), zalecanej do stosowania Dyrektywą 2014/24/WE w sprawie zamówień publicznych. Stosowanie tej technologii, jak podają dane angielskie, zmniejsza koszty (straty) w inwestycjach budowlanych o 20–30%.
prof. dr hab. inż. Tadeusz Biliński
Uniwersytet Zielonogórski
1Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz.U.1997 r. nr 101, poz. 628)
Źródła
1. www.izolacje.com.pl/artykul/id286,azbest-zastosowanie-i-szkodliwe-oddzialywanie?p=2
Artykuł ukazał się w numerze 05/2016 „Wiadomości Projektanta Budownictwa”.
