Strony zawarły umowę o roboty budowlane, w której uzgodniły, iż wszelkie zmiany wymagają pisemnego aneksu oraz że rozliczenie robót nastąpi na podstawie kosztorysu powykonawczego. Wykonawca sporządził kosztorys szczegółowy ofertowy i przystąpił do robót, zaś po ich zakończeniu przygotował kosztorys powykonawczy na podstawie obmiaru robót oraz cen zakupionych materiałów (z faktur VAT). Inwestor jednak nie uiścił zapłaty, gdyż uznał, że cena robót znacznie przekroczyła cenę ofertową. Jego prawnik argumentował, że „(…) rozliczenie kosztorysem powykonawczym ma służyć zmianom ilościowym, ustalonym na podstawie obmiarów rzeczywiście wykonanych prac, a nie w związku z cenami zakupionych materiałów, które nie mogą być większe aniżeli przyjęte w kosztorysie ofertowym”. Na potwierdzenie takiego stanowiska przywołał orzecznictwo sądowe, m.in.:
- orzeczenie Sądu Okręgowego w Olsztynie (sygn. I C 159/13): „(…) jest zatem utartą praktyką, że stawki i ceny, jakie są zawarte w kosztorysie ofertowym, wiążą strony przy rozliczeniu kosztorysem powykonawczym, podobnie jak przy materiałach, gdzie wykonawca (…) bierze na siebie istotne ryzyko zwyżki cen materiałów po zawarciu umowy”;
- orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku (sygn. I ACa 630/15): „Kosztorys powykonawczy (…) powinien zawierać ilości robót rzeczywiście wykonanych, przy bezwzględnym zachowaniu składników cenotwórczych z kosztorysu ofertowego, tj. cen jednostkowych poszczególnych asortymentów robót wraz z cenami materiałów oraz kosztów narzutów”.
Rozumiem, że gdy strony umawiają się na wynagrodzenie ryczałtowe, ryzyko większych kosztów ponosi wykonawca, ale co w sytuacji, gdy zgodnie z umową rozliczenie ma nastąpić po wykonaniu robót, zaś podczas realizacji inwestor ma wpływ na efekt końcowy inwestycji (np. wybiera materiały wykończeniowe)? Jak należy rozliczać inwestycję wieloletnią w sytuacji wzrostu cen spowodowanego wysoką inflacją?
W pierwszej kolejności należy wskazać, że normę wynagrodzenia kosztorysowego określa i charakteryzuje treść art. 629 Kodeksu cywilnego [1] (dalej: k.c.), zgodnie z którym jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.
Z treści cytowanej normy prawnej wynika, że wynagrodzenie kosztorysowe ustala się na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów – z założenia ma charakter orientacyjny i nieostateczny. W tym przypadku zaleca się, aby w umowach zawierać dodatkowe klauzule przesądzające o tym, że ostateczna wysokość wynagrodzenia za przedmiot umowy zostanie ustalona w kosztorysie sporządzanym przez wykonawcę po zakończeniu robót (jako propozycja zmian kosztorysu ofertowego z uwagi na rzeczywiście wykonane ilości robót, ustalone na podstawie książki obmiaru) i zaakceptowanym przez zamawiającego.
>>> Koncyliacja – zalecana, gdy wykonawcę nie stać na dokończenie kontraktu
>>> Wzrost cen materiałów budowlanych a sądowa modyfikacja umowy
>>> Odstąpienie od umowy o roboty budowlane – rozliczenie stron
>>> Zmiany prawa a wzrost kosztów realizacji inwestycji infrastrukturalnych
Wybór sposobu określenia wynagrodzenia ma konsekwencje w płaszczyźnie dopuszczalności ewentualnej modyfikacji umówionego wynagrodzenia – w przypadku wynagrodzenia kosztorysowego dopuszczalna jest jego zmiana, jeżeli w toku prac zmianie uległy wysokości cen lub stawek obowiązujących w obliczeniach kosztorysowych, zaś w przypadku wynagrodzenia ryczałtowego jest ono – co do zasady – niezmienne, chyba że zajdą przesłanki wynikające z art. 632 § 2 k.c.
Przede wszystkim należy podkreślić, że ustalenie rodzaju i sposobu określenia wynagrodzenia w przypadku umowy o roboty budowlane ustawodawca pozostawił woli stron w ramach swobody kontraktowania (art. 3531 k.c.). W przypadku wątpliwości co do treści umowy stosuje się przepisy art. 65 k.c. Zgodnie z nimi oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje, przy czym w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.
Przyjęło się ponadto, że „wprowadzenie do umowy postanowienia, że kosztorys stanowi podstawę oferty złożonej zamawiającemu, samo w sobie nie przesądza, że w konkretnym przypadku mamy do czynienia z wynagrodzeniem umownym równym wynagrodzeniu wskazanemu w tym kosztorysie. Kosztorys ofertowy stanowi wyłącznie orientacyjny preliminarz przewidywanych kosztów i innych elementów (jak narzuty, zysk) związanych z wykonaniem umowy. Wynagrodzenie kosztorysowe, a więc ustalane – zgodnie z postanowieniami umowy – na podstawie obmiarów dotyczących faktycznie wykonanych robót służy m.in. uwzględnieniu sytuacji, w której dochodzi do zmiany zakresu robót w stosunku do pierwotnie przewidzianego, zmiany technologii wykonywanych robót itd.” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2021 r. [2]).
Fot. stock.adobe/toshi8
W ostatnim czasie ze względu na pandemię oraz konflikt wojenny w Ukrainie doszło do gwałtownego wzrostu cen. Dotyka on wielu wykonawców, w szczególności tych, którzy zawarli umowy na podstawie nowej ustawy Prawo zamówień publicznych [3], ale na okres 12 miesięcy lub krótszy. Jest on również dotkliwy dla tych, których umowa została zawarta w reżimie wcześniej obowiązującej ustawy [4]. Zamawiający nie mieli obowiązku umieszczać klauzul waloryzacyjnych w takich umowach, a co za tym idzie – zazwyczaj nie ma w nich zapisów wprost zezwalających na zmianę wynagrodzenia w przypadku rosnącego wskaźnika inflacji.
Zarówno w nowym Prawie zamówień publicznych [3], jak i w poprzedniej ustawie [4] znajdują się przepisy dotyczące zmian umowy, na których strony mogą się oprzeć, jeśli uznają, że podwyższenie wynagrodzenia jest zasadne. Są to art. 455 ust. 1 pkt 4 obecnej ustawy [3] i art. 144 ust. 1 pkt 3 poprzednio obowiązującej [4]. Stanowią one o możliwości zmiany umowy w przypadku, gdy taka konieczność spowodowana jest okolicznościami, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć (w tym w szczególności zmiany wysokości ceny). Wzrost ceny spowodowany każdą kolejną zmianą nie powinien przekraczać 50% wartości pierwotnej umowy.
W praktyce (popartej orzecznictwem sądów) wysoka inflacja w niektórych sytuacjach może być uznana za okoliczność, której zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć, a zatem sam wzrost cen może być powodem zmiany wynagrodzenia. Przykładowo Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 listopada 2008 r. [5] stwierdził, że „niewątpliwie gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych (…) może być uznany za nieprzewidywalną – w chwili zawierania umowy – okoliczność uzasadniającą zmianę wynagrodzenia ryczałtowego określonego w umowie zawartej w reżimie przepisów tej ustawy1, obowiązujących przed jej wzmiankowaną nowelizacją2”.
Oczywiście decyzja o zmianie umowy poprzez zmianę wynagrodzenia wykonawcy powinna być poprzedzona wnikliwą analizą przez zamawiającego dokumentów przedłożonych przez wykonawcę, a obrazujących wzrost kosztów wykonania zamówienia. W przypadku przywołanych orzeczeń sądów powszechnych cytowane fragmenty nie stanowią stanowiska sądu orzekającego w konkretnej sprawie (wykładni sądowej danego przepisu), lecz są wypowiedzią biegłego powołanego w postępowaniu.
1 W wyroku SN mowa jest o ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych [6] (przyp. red.).
2 Wspomniana w wyroku nowelizacja to Ustawa z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw [7] (przyp. red.).
 |
Odpowiadała Joanna Maj radca prawny |
Podstawa prawna
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.).
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2021 , sygn. III CSKP 127/21.
- Ustawa z dnia 11 września 2019 – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1710 ze zm.).
- Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1843 ze zm.).
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2008 , sygn. III CSK 184/08.
- Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 223 poz. 1655 ze zm.).
- Ustawa z dnia 4 września 2008 o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r. nr 171 poz. 1058).
