Pałac w Żaganiu – historia wieloletnich renowacji

Pałac w Żaganiu – historia

Pałac w Żaganiu jest budynkiem utrzymanym w klimacie barokowym. Obecnie właścicielem zespołu pałacowo-parkowego w Żaganiu jest gmina Żagań.

Historia obiektu jest bardzo ciekawa. Przez setki lat swojego istnienia przechodził on trzy główne przebudowy i dwie renowacje. Właśnie przechodzi kolejną renowację. Lokalizacja budynku jest również niezwykła. Otacza go ponad 400-hektarowy park z ponad 70-hektarową wyspą. Niegdyś kompleks pałacowo-parkowy był bardziej rozbudowany. W parku umiejscowiona była m.in. bażanciarnia, pałacyk letni itp. Teraz poza pałacem pozostał jedynie jeden budynek nad stawem karpiowym zwany Młynówką [2].

Fot. 1. Elewacja południowa pałacu w Żaganiu w 1945 r. [6]

Zamek został wybudowany w średniowieczu, jako klasyczna czterobastejowa twierdza, przez ród Piastów Śląskich (piastowskiego księcia żagańskiego Przemka oraz jego następcę Konrada III Garbatego). Nigdy nie pełnił stricte funkcji obronnej. Na początku był raczej reprezentacyjnym zamkiem niż warowną twierdzą. W 1628 r. rozpoczęto przebudowę starego zamku na nową rezydencję. Była ona zaprojektowana w stylu palazzo in fortezza. W tym czasie zmieniono zamek w pałac, a liczbę bastei zredukowano do trzech i utworzono konstrukcję czteroskrzydłową (rys. 1). Budynek zaczął tracić swoje funkcje obronne [3].

Rys. 1 Rzut parteru pałacu w Żaganiu z 1674 r. [4]

Do XVIII w. bryła budynku nie uległa zmianie. W tych latach zmieniały się tylko wystroje i funkcje pomieszczeń. Dopiero Dorota de Talleyrand zdecydowała się na zmianę wyglądu pałacu. W jej czasach zamurowano krużganki i zlikwidowano fosę przed skrzydłem wschodnim. W latach 40. XIX w. rozebrano południowe skrzydło i w jego miejscu wykonano dwa wjazdy na dziedziniec. Pod wjazdami usytuowano oranżerię [5].

Okres drugiej wojny światowej pałac przetrwał w miarę dobrym stanie, gdyż księstwo żagańskie należało cały czas do Francji (fot. 1). Bez opieki pałac pozostawał do lat 60., kiedy to z inicjatywy Edwarda Gierka księstwo żagańskie zostało wykupione węglem od Francji.

Pałac w Żaganiu – architektura

Elewacja zewnętrzna jest w formie prostej wertykalnej. Oparta ona została na pionowych, boniowanych lizenach i rytmie otworów okiennych w boniowanych obramieniach. Ich horyzontalną przeciwwagę stanowią gzymsy. Zwieńczeniem dekoracji są maszkarony skomponowane jako zworniki okien oraz dekoracja gzymsu koronującego. Wszystkie te elementy sugerują odbiorcy forteczny charakter obiektu (fot. 2). Pierwotnie teren placu przed pałacem zamknięty był od strony ulicy żelazną neogotycką kratą z 1844 r., w latach 70. zastąpioną tandetnym ogrodzeniem istniejącym do dziś. Kilka lat temu ze słupów zdjęto uszkodzone barokowe figury św. Jadwigi i św. Jana Nepomucena, które po przeprowadzonej konserwacji przeniesiono do pałacu. Na lewo od wejścia prowadzącego na plac przed rezydencją stoi ceglany domek wartownika z wieżyczką, wybudowany w 1845 r., mieszczący obecnie kawiarnię. Przed frontowym, północnym, skrzydłem pałacu, po lewej stronie głównej alei znajduje się posąg bogini zwycięstwa, którego konserwację zakończono w 2001 r. – jest to jedna z dwóch kopii rzeźb Christiana Daniela Raucha wyobrażających Nike, które ustawiono tu w 1874 r. na polecenie Napoleona Ludwika księcia de Talleyrand-Perigord. Wejście główne do pałacu poprzedza murowany most nad osuszoną fosą, wzniesiony w 1803 r. i odrestaurowany w 1846 r. [2].

Fot. 2. Charakterystyczne elementy elewacji pałacu w Żaganiu

Pałac w Żaganiu. Prace remontowe w latach 1965-1983

Po przejęciu przez władze polskie zarówno księstwa żagańskiego, jak i samego pałacu w 1965 r. przekazano go w zarząd Wojsku Polskiemu i rozpoczęła się jego odbudowa. Opiekę nad odbudową przejął Adam Stawczyk, ówczesny dyrektor obiektu. Aby w mieście o tak dużej liczbie zabytków renowacje przebiegały w sposób bardziej płynny, utworzono stanowisko miejskiego konserwatora zabytków. Żagański konserwator zabytków do dziś jest instytucją niezależną od województwa.

Mimo że zniknął problem prawny rozpoczęcia renowacji, to pojawiły się jednak kłopoty finansowe oraz problemy związane z dostępnością materiałów. Jednakże dzięki determinacji dyrektora, który większość materiałów załatwiał przy okazji innych bardziej znaczących inwestycji lub też półlegalnie, prace mogły się odbywać w miarę rytmicznie.

Fot. 3 i 4. Zdjęcia dachu pałacu zrobione w 1972 r. [3] (fot. M. Świątek)

W czasie niemalże dwudziestu lat wymieniono dach pałacu, który był doszczętnie zrujnowany, a fragmenty jeszcze stojące były pokryte blachą (fot. 3 i 4).

Pokrycie blachą zostało zastąpione dachówką karpiówką, która przetrwała do 2007 r. Wykonano nowe elewacje, wybito zamurowane otwory okienne i zamontowano okna. Odremontowano poszczególne sale i przystosowano je do pełnienia funkcji placówki kulturowej, a także otworzono w pałacu kino. Część materiałów użytych przy wystroju sal pochodziła z innych tego typu przedsięwzięć, np. materiały użyte do pokrycia ścian sali purpurowej czy też kurlandzkiej zamówione zostały przy okazji remontu zamku na Wawelu.

Po latach udało się przywrócić życie w mury pałacu. Oczywiście obiekt pozostawiał jeszcze wiele do życzenia, ale na tamte czasy remont był wystarczający, aby móc udostępnić go zewnętrznym użytkownikom. Wtedy też przygotowano plany rewitalizacji parku i kolejnej renowacji pałacu, które przeleżały w biurku dyrektora obiektu do wejścia Polski do Unii Europejskiej, kiedy to powrócono do nich i zaczęto przygotowywać kolejny etap renowacji.

Zobacz też:

• Modernizacja zabytkowych szpitali
• Nowoczesne oblicze zabytkowych kamienic Foksal 13/15
• Technologia materiałów do prac renowacyjnych przy zabytkowych elewacjach

Renowacja pałacu w Żaganiu. Lata 2007-2013

W latach 2007-2013 przeprowadzono kolejny remont dachu, wymianę zużytej już stolarki okiennej, odremontowano także salę kryształową i przeprowadzono rewitalizację parku pałacowego. Projekt był wtedy współfinansowany z funduszy unijnych. W rewitalizacji wykorzystano wspomniany wyżej projekt przygotowany jeszcze za czasów dyr. Adama Stawczyka. Park przywrócono do stanu z XVI w. Wycięto dzikie drzewka i krzewy, przywrócono dawny układ ścieżek, wykonano nowe nasady roślinne. W pałacu natomiast wymieniono pokrycie dachu, wstawiono nowe okna, wyremontowano elewację od strony wschodniej, wykonano nowe rynny oraz odremontowano dziedziniec pałacowy. Zamontowano również windę o udźwigu dwóch ton. W projekcie parku nie uwzględniono oświetlenia, co jest dość dużym utrudnieniem w jego użytkowaniu. Nie wykonano również krawężników przy ścieżkach z zagęszczonego piasku, co powoduje ich obsypywanie się i dalszą ich degradację. Dodatkowo w następnym roku błędnie wykonano odwodnienie ścieżek przez wykopanie rowów, co naruszyło strukturę zagęszczonego gruntu i jeszcze dodatkowo wzmogło degradację ścieżek przez wymywanie materiałów składowych. Realizacja remontu pałacu również nie obyła się bez błędów. W trakcie negocjacji ceny z projektu wyłączono remont kominów, z których 19 umiejscowionych jest w wewnętrznych połaciach dachu, co spowodowało brak możliwości odebrania i przekazania do użytkowania odremontowanego dziedzińca. Poza tym stan niektórych kominów jest awaryjny, a w przypadku pozostałych wymagany jest jedynie nowy tynk (fot. 5). Dodatkowo w strefie dziedzińca błędnie został zaprojektowany i wykonany system odwodnienia dachu. W wyniku czego woda zacieka na nowo wykonaną elewację (fot. 6).

Fot. 5. Stan techniczny pozostawionych bez remontu kominów w 2015 r.

Fot. 6. Niszczejąca elewacja wschodnia

Przyjęto zarówno nieprawidłowy rozstaw rur spustowych (ponad 20 m), jak i ich średnicę, która zgodnie z obliczeniami wynikającymi z powierzchni zlewni powinna wynosić 150-180 mm (rys. 2).

Rys. 2. Przyjęte rozstawy i średnice rur spustowych na elewacji wschodniej

Dodatkowo wykonane połączenia rur spustowych z rynnami oraz wprowadzenia rur spustowych do kanalizacji deszczowej pozostawiały wiele do życzenia (fot. 7 i 8).

Fot. 7 i 8. Nieprawidłowe połączenia rur spustowych na elewacji wschodniej

Pałac w Żaganiu – ostatnie lata renowacji

W 2019 r. rozpoczęto kolejne prace remontowe na obiekcie, mające na celu odświeżenie korytarzy, a przede wszystkim naprawę uszkodzeń powstałych wskutek błędnego wykonania prac w trakcie renowacji w latach 2007-2013. W tym celu zamknięty został dziedziniec pałacowy, który ucierpiał najbardziej wskutek erozji tynku spowodowanej wodą opadową.

Fot. 9. Naprawiona elewacja wschodnia

Na początku wydawało się, że remont będzie przebiegał szybko i sprawnie. Rozstawiono rusztowania i rozpoczęto prace odtworzeniowe tynku (fot. 9). Przeprowadzono również prace tynkarskie na kominach (fot. 10), w związku z tym większość uchybień, wskazanych w poprzednim opracowaniu historii architektonicznej tego obiektu, została naprawiona.

Fot. 10. Otynkowany komin

W trakcie remontu okazało się jednak, że najpoważniejsze opisane wcześniej uchybienie zostanie pominięte [7]. Nie przewidziano bowiem w ogóle remontu rynien i rur spustowych, a przede wszystkim dodania brakujących rur spustowych w miejscach największych wyrw w tynku (fot. 11-12).

Fot. 11. Połączenie rury spustowej plastikowej z metalową (mieszanie materiałów)

W związku z tym pojawia się pytanie, czy warto co kilka lat remontować pałac, czy lepiej usunąć przyczyny powstawania uszkodzeń i przy niewielkim wzroście kosztów zapobiec konieczności przeprowadzania kolejnych remontów?

Obecnie trwają rozmowy z władzami miasta o rozszerzeniu zakresu remontu w celu uchronienia budżetu miasta przed kolejnymi wydatkami. Paradoksalnie dzięki wybuchowi pandemii COVID-19 można na całą sytuację spojrzeć z większym spokojem i wykorzystać ten czas, aby przeprowadzić remont bez zakłóceń i w dużo bardziej przemyślany sposób.

Fot. 12 i 13. Nieszczelne połączenie wpustu z rynny do miedzianej rury spustowej

Fot. 14. Sztukowanie miedzianej rury spustowej plastikowymi wkładkami różnej średnicy

Remonty pałacu w Żaganiu. Podsumowanie

Wieloletnie renowacje pałacu w Żaganiu doprowadziły do jego rozkwitu i wyprowadziły z ruiny, jaką był w 1965 r. Jednakże niektóre niepoprawnie wykonane prace w latach 2007-2013 (szczególnie system odwodnienia dachu) lub zaniechanie niektórych prac (remont kominów) doprowadziły do dalszej degradacji budynku. Brak zatrzymania postępującej degradacji elewacji przez przeprojektowanie i naprawę systemu odwodnienia dachu oraz brak nowego wykończenia kominów mógł do tej sytuacji szybko doprowadzić. Doraźne prace remontowe rozpoczęte w 2019 r., mimo że częściowo eliminują niektóre z wymienionych problemów, przez rezygnację z naprawy systemu odwodnienia dachu powodują dalszą dewastację obiektu. Niestety brak poprawnego systemu odwodnienia dachu będzie nadal powodować niszczenie świeżo odremontowanych elewacji. Należy w tym miejscu wspomnieć, że koszt naprawy systemu odwodnienia jest wielokrotnie mniejszy niż koszt naprawy elewacji. Właściwie jest to najniższy koszt prac remontowych i powinien być poniesiony jako pierwszy. Kolejnym ważnym elementem renowacji pałacu jest zamontowanie oświetlenia kompleksu pałacowo-parkowego (najlepiej zasilanego energią słoneczną) oraz sprawdzenie sprawności systemu kanalizacyjnego w parku i jeżeli jest to możliwe, ponowne uruchomienie fontann.

Literatura

1. Materiały zdjęciowe udostępnione przez J. Mazura.
2. Adamek, M.R. Świątek, Żagań znany i nieznany,Wyd. ATLA 2, Wrocław 2002.
3. Adamek-Pujszo, Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786-1862), cz. 1 i 2, Zielona Góra 2007.
4. Matuszkiewicz, G. Steller, Unsere Sagan-Sprottauer Heimat, Köln-Rodenkirchen 1956.
5. Stawczyk, Gawędy żagańskie, Dekorgraf, 2009.
6. Materiały udostępnione przez M. Świątka.
7. T. Błaszczyński, W. Sokołowski, How to bring a building back from ruins, Civil and Environmental Engineering Reports, 20, 1,2016.

dr hab. inż. Tomasz Błaszczyński, prof. Politechniki Poznańskiej
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
Eur Ing, CEng, MistructE
tomasz.blaszczynski@opal.info.pl

mgr inż Wojciech Sokołowski
Politechnika Poznańska
Wydział Budownictwa, Inżynierii Środowiska i Geodezji
wojciech.sokolowski@may.am
Zdjęcia 2, 5–14: W. Sokołowski

Polecamy: Produkty budowlane