Okresowa kontrola budynków w zakresie systemu ogrzewania i klimatyzacji

Przeprowadzanie okresowej kontroli budynków w zakresie systemu ogrzewania lub klimatyzacji (zwanej dalej „kontrolą” lub „kontrolą okresową”) jest z nami, inżynierami budownictwa, właścicielami i zarządcami budynków, już ponad dekadę. Kontrole, podobnie jak świadectwo charakterystyki energetycznej, są częścią systemu oceny energetycznej budynków. Paradygmat przedmiotowych kontroli jest w dużej części odmienny w stosunku do przeglądów wynikających z obowiązku art. 62 ustawy – Prawo budowlane [1], gdzie główny aspekt dotyczy szeroko rozumianego bezpieczeństwa (w tym stanu technicznego). Jednak cechą wspólną obydwu kontroli okresowych, w brzmieniu obecnym przepisów, jest z pewnością fakt (o czym nie należy zapomnieć), że okresowej kontroli w zakresie systemu ogrzewania lub klimatyzacji trzeba poddać budynek, a nie sam lokal [2] czy wyłącznie instalację. 14 lat historii (2009–2023 r.) kontroli okresowej zasłużyło na szereg zmian legislacyjnych. Najważniejsze z nich przedstawiono w tab. 1 i 2 oraz w cz. II artykułu. Poznanie historii legislacji jest niezbędne, gdyż w obiegu prawnym znajdują się różne wzory protokołów z wyników kontroli.

Tab. 1. Historia obowiązku kontroli. Najważniejsze postanowienia ustaw

Rys historyczny

Po raz pierwszy obowiązek kontroli został wdrożony w Polsce od 1 stycznia 2009 r. w wyniku wejścia w życie nowelizacji ustawy – Prawo budowlane [3]. Ustawodawstwo krajowe wynikało ze zobowiązań państw członkowskich Unii Europejskiej, tj. z art. 15 Dyrektywy 2002/91/WE [4]. Dyrektywa (znana również pod akronimem EPBD, ang. Energy Performanceof Buildings Directive) do działań równoważnych z kontrolą dopuszczała system doradztwa energetycznego finansowany przez budżet państwa członkowskiego. W Polsce jednak zrezygnowano z tej formy realizacji zobowiązań z uwagi na kwestie ekonomiczne [5]. Zakres kontroli wynikający z ustawy [3] znacząco się różnił od stanu aktualnego. Przede wszystkim w praktyce kontrola sprowadzała się do samych urządzeń kotłowych (nie instalacji), natomiast instalacje ogrzewcze były poddawane wyłącznie jednorazowej kontroli w przypadku, gdy źródłem ciepła był kocioł o nominalnej wydajności powyżej 20 kW, użytkowany co najmniej 15 lat. Podobnie w przypadku klimatyzacji kontrola sprowadzała się do urządzeń chłodniczych (nie instalacji, np. wentylacji) w systemach klimatyzacji o mocy chłodniczej powyżej 12 kW. Był to okres, w którym nie uchwalono aktów wykonawczych dotyczących realizacji kontroli, jej zakresu czy metodyki.

W ocenie autora to dotychczas najbardziej burzliwy czas wykonywania kontroli. Można było wówczas spotkać skrajnie różne protokoły z wyników kontroli począwszy od pełnowartościowych opracowań eksperckich obejmujących pomiary, podstawy normatywne, kończąc na dwuzdaniowych oświadczeniach (sic!), że kontrole przeprowadzono z wynikiem pozytywnym.

Fot. © ND STOCK – stock.adobe.com

W kolejnych latach obowiązek kontroli został przeniesiony do ustawy z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków [6]. Zmiana ta w oczywisty sposób, dobitniej na gruncie krajowym, pokazała cel kontroli. Intencją ustawy była (i jest dalej) promocja poprawy charakterystyki energetycznej budynków [7]. Kontrola okresowa jest również jednym z narzędzi kształtowania polityki klimatyczno-energetycznej, zapobiegającej degradacji środowiska, co zostało wspomniane w „Krajowym planie mającym na celu zwiększenie liczby budynków o niskim zużyciu energii” [7]. Przeniesienie obowiązków poza prawo budowlane zmieniło paradygmat wykonywania kontroli. Można postawić tezę, że powstały nowe wymagania, procedury, realizacja i weryfikacja. W tab. 1 i 2 oraz w cz. II artykułu wyszczególniono ważniejsze zmiany. Jedna z najistotniejszych to rozszerzenie kontroli na systemy w rozumieniu instalacji wewnętrznych: ogrzewania i klimatyzacji. Jednak w zakresie systemu ogrzewania kontrole dotyczyły wyłącznie instalacji ogrzewczych zasilanych z urządzeń kotłowych. Kolejne novum to zmiana częstości wykonywania kontroli. Wprowadzono mechanizmy (warunki) zwalniające całkowicie z ponownego wykonywania kontroli. Rozszerzono listę osób uprawnionych do ich dokonywania. Jednak najważniejszą zamianą było wejście w życie Rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 17 lu- tego 2015 r. w sprawie wzorów protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji [8]. Wówczas po raz pierwszy powstał wzór wystandaryzowanego protokołu o formule zamkniętej, w dużej mierze w formie wariantowego wyboru. Bazą projektodawcy do opracowania rozporządzenia były normy [9, 10]. Równie ważne było utworzenie przez Ministerstwo Rozwoju i Infrastruktury strony internetowej pn. Centralny rejestr charakterystyki energetycznej budynków [11] (w dalszej części zwanej rejestrem lub portalem). W portalu m.in. istnieje możliwość wykonania w praktyce przeglądu okresowego oraz sprawdzenia osób uprawnionych do wykonywania kontroli.

Rozporządzenie dotyczące wzorów zostało znowelizowane [12], jednak zmiana ta była nieznacząca i miała głównie charakter porządkowy.

>>> Urządzenia wentylacyjno-klimatyzacyjno-ogrzewcze w rozwiązaniach HVAC

>>> Osuszanie powietrza w wentylacji i klimatyzacji

>>> Kontrole przewodów kominowych – cel, zakres, przepisy

28 kwietnia 2023 r. weszła w życie Ustawa z dnia 7 października 2022 r. o zmianie ustawy o charakterystyce energetycznej budynków oraz ustawy – Prawo budowlane (Dz.U. z 2022 r. poz. 2206) [13] nowelizująca m.in. art. 23 ustawy z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków. Równocześnie weszło w życie Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 14 marca 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzorów protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji [14]. Wymienione akty stanowią obowiązujący stan prawny składający się ze znowelizowanej ustawy (podstawa kontroli) oraz rozporządzenia (wzór i zakres techniczny protokołu).

Tab. 2. Historia wzoru protokołu z kontroli. Najważniejsze postanowienia rozporządzeń

Okresowa kontrola budynków – terminologia

Zanim przejdziemy do omówienia obecnych wymagań przeglądów okresowych, należy wyjaśnić, co kryje się pod terminem „system ogrzewania”. Intuicyjnie i w rozumieniu obiegowym można stwierdzić, że mamy do czynienia z połączeniem źródła ciepła i instalacji grzewczej służącej przykładowo do zapewniania obliczeniowej temperatury powietrza w budynku. Zagłębiając się w meandry terminologiczne, pomocniczo możemy się również odwołać (historycznie) do wycofanej już normy [9], z której wynika jednoznacznie, że systemy ogrzewcze obejmują instalację ogrzewania i instalację ciepłej wody użytkowej (dalej również c.w.u.). Podobnie oczywiste wnioski wynikają z treści aktualnej normy [15]. Dodatkowo w tym wypadku norma obejmuje także inne niż kotły źródła ciepła. Obie polskie normy były inspiracją dla projektodawców rozporządzeń [12, 14] dotyczących wzorów protokołów z okresowej kontroli – co wynika z analizy treści norm (a nie bezpośrednich odwołań w rozporządzeniu). Z kolei według EPBD system ogrzewania to „kombinacja elementów wymaganych dla zapewnienia formy obróbki powietrza w pomieszczeniach, za pomocą których temperatura jest podwyższana”. Definicja ta oraz pozostała treść dyrektywy jednoznacznie wykluczają z kontroli elementy instalacji ciepłej wody użytkowej. Zagadnienia te są niejasne i nieprecyzyjne na tyle, że czytając wprost ustawę [13], nie znajdziemy w niej informacji o kontroli instalacji ciepłej wody. Ponadto zagłębiając się w rozporządzenie dotyczące wzorów protokołów [14], widzimy, że początkowo pojawiały się jedynie wzmianki o elementach zastrzeżonych dla c.w.u., natomiast w obowiązującej wersji ilość tych danych wzrosła. Choć z pewnością, w ocenie autora, nie można powiedzieć, że protokół obejmuje całość zagadnień związanych z c.w.u. Czytając powyższe, zadajmy pytanie: czy w przypadku gdy występuje źródło ciepła, spełniające kryteria kontroli określone przez ustawodawcę, przygotowujące wyłącznie c.w.u., budynek podlega obowiązkowi kontroli? W kontekście przytoczonych argumentów i zważywszy na hierarchię dyrektywy europejskiej w polskim systemie prawnym autor przychyla się do odpowiedzi, że nie. Z pewnością kwestia ta jest niejednoznaczna i będzie budzić wątpliwości, dlatego też autor zwrócił się do ustawodawcy z prośbą o wyjaśnienie tego zagadnienia oraz kolejnego, dotyczącego węzłów cieplnych.

W otrzymanej odpowiedzi przedstawiciel Ministerstwa Rozwoju i Technologii odwołał się bezpośrednio do metodyki opracowania charakterystyki energetycznej budynku (lub świadectw energetycznych). W rozporządzeniu [16] rzeczywiście istnieją definicje systemu ogrzewania i systemu przygotowania ciepłej wody użytkowej. Przy takiej interpretacji obydwa systemy należy traktować oczywiście odrębnie. Zadziwiający jest jednak fakt, iż rozporządzenie, w ocenie autora, nie ma zastosowania do okresowej kontroli systemu ogrzewania, co wynika expressis verbis z tytułu i paragrafu 1. Termin „źródło ciepła” według dyrektywy [17] oznacza „część systemu ogrzewania, która wytwarza ciepło użytkowe, wykorzystując w tym celu jeden z następujących procesów: (…) spalanie paliw; efekt Joule’a zachodzący w elementach grzewczych systemu elektrycznego ogrzewania oporowego; wychwytywanie ciepła (…) za pomocą pomp ciepła”. W takim rozumieniu terminem tym nie możemy określać węzłów cieplnych, które wpisują się w definicję „systemów ogrzewania lokalnego” brzmiącą: „dystrybucja energii termicznej w postaci pary, gorącej wody (…) z centralnego źródła produkcji przez sieć do wielu budynków lub punktów w celu wykorzystania jej do ogrzewania (…)”. Nietraktowanie węzła cieplnego jako źródła ciepła w kontekście brzmienia ustawy [18] wprowadza kolejne wątpliwości, czy obiekty wyposażone w węzeł cieplny o mocy powyżej 70 kW podlegają obowiązkowej kontroli. W otrzymanym wyjaśnieniu od Ministerstwa Rozwoju i Technologii jednoznacznie wynika, że w rozporządzeniu [14] węzeł ciepła wskazany jest jako jedno ze źródeł ciepła i tak należy go traktować na gruncie prawa polskiego.

Terminem „system chłodzenia” według [10, 19] określamy wszystkie typy chłodzenia na potrzeby komfortu lub systemu klimatyzacji. Obejmuje on również związane z tym układy rozprowadzania wody i powietrza oraz systemy wywiewne. Z kolei według EPBD [17] termin oznacza „połączenie elementów wymaganych dla zapewnienia formy obróbki powietrza w pomieszczeniach, za pomocą których temperatura jest kontrolowana lub może być obniżana”.

>>> Zastosowanie pomp ciepła w wentylacji i klimatyzacji

>>> Wentylacja z rekuperacją w domach jednorodzinnych

>>> Instalacje wentylacyjne i klimatyzacyjne. Energooszczędność – przepisy

Okresowa kontrola budynków (systemy ogrzewania i klimatyzacji) po nowelizacji

Ustawa o charakterystyce energetycznej budynków [18] reguluje zagadnienia związane z: zasadami sporządzania świadectw energetycznych (Rozdział 2), kontroli systemu ogrzewania i systemu klimatyzacji (Rozdział 3) oraz zasadami prowadzenia centralnego rejestru charakterystyki energetycznej budynków (Rozdział 4), a także sposobem opracowania „Krajowego planu działań mającego na celu zwiększenie liczby budynków o niskim zużyciu energii” (Rozdział 5).

System ogrzewania

Ewentualność przeprowadzenia kontroli budynków oraz ich powtarzalność uzależnione są od rodzaju i mocy źródła ciepła. I tak kontrolę należy przeprowadzić (art. 23 ust. 1 pkt 1 ustawy [18]):

a) co najmniej raz na 5 lat – dla kotłów o nominalnej mocy cieplnej od 20 do 100 kW,

b) co najmniej raz na 2 lata – dla kotłów opalanych paliwem ciekłym lub stałym o nominalnej mocy cieplnej większej niż 100 kW,

c) co najmniej raz na 4 lata – dla kotłów opalanych gazem o nominalnej mocy cieplnej większej niż 100 kW,

d) co najmniej raz na 3 lata – dla źródeł ciepła niewymienionych w lit. a–c, dostępnych części systemu ogrzewania lub połączonego systemu ogrzewania i wentylacji, o sumarycznej nominalnej mocy cieplnej większej niż 70 kW.

System ogrzewania podlega kontroli w kontekście sprawdzenia jego stanu technicznego, z uwzględnieniem efektywności energetycznej źródeł ciepła oraz dostosowania ich mocy do potrzeb użytkowych. System grzewczy oparty na dowolnym kotle (na paliwo ciekłe, stałe lub gazowe) o mocy nominalnej mniejszej niż 20 kW nie podlega obowiązkowej kontroli. Do tej grupy z pewnością zaliczmy indywidualne systemy grzewcze w części mieszkań  (apartamentach) oraz domów jednorodzinnych. Istotnym novum jest utworzenie kategorii kontroli „dla źródeł ciepła niewymienionych”, co po raz pierwszy wprowadziło konieczność wykonania kontroli instalacji ogrzewczej zasilanej z dowolnego źródła ciepła (poza kotłem) o mocy nominalnej większej niż 70 kW, np. pompy ciepła (dowolnej konstrukcji i typie dolnego źródła ciepła), zespołu kogeneracyjnego, węzła cieplnego, kolektorów fototermicznych i fotowoltaicznych itd. W tym przypadku kryterium mocy wyklucza takie kontrole w indywidualnych systemach grzewczych lokali mieszkalnych i budownictwa jednorodzinnego. W przypadku lokali mieszkalnych lub użytkowych wyposażonych w indywidualny kocioł o mocy nominalnej większej niż 20 kW to zarządca budynku (spółdzielnia mieszkaniowa, właściciel) przeprowadza kontrolę, gdyż należy jej poddać budynek, a nie lokal [2]. Wątpliwości dotyczące źródeł ciepła obsługujących wyłącznie c.w.u. opisano na wstępie artykułu.

Najważniejsze zmiany we wzorze protokołu zawartym w rozporządzeniu [14] przedstawiono w tab. 2, a także w części II artykułu. W dalszej części artykułu autor używa pojęcia „karta”, które nawiązuje do głównych wierszy (poniekąd rozdziałów) w tabeli wzoru protokołu oraz rzeczywistych czynności wykonywanych w kartach i zakładkach w przeglądarce internetowej – rejestrze. W karcie „Dane identyfikacyjne budynku” [14] pojawił się istotny punkt dotyczący dostępnej dokumentacji. Wpisane do protokołu parametry z kontroli należy uwierzytelnić, np. poprzez dokumentację techniczną lub fotograficzną, co z pewnością wpływa na pracochłonność wykonywanej usługi. W karcie tej dochodzimy do wątpliwości opisanych w tym artykule w rozdziale „Terminologia”, gdyż jako „Przeznaczenie systemu ogrzewania” możemy wybrać wyłącznie „ciepła woda użytkowa”. W kolejnych kartach również pojawiają się punkty charakteryzujące instalację ciepłej wody. Na uwagę zwraca fakt, że zgodnie z treścią ustawy przegląd może dotyczyć dowolnego źródła ciepła, jednak na tę okoliczność stworzono karty wyłącznie przeznaczone dla:

• kotłów (pkt 2 w tabeli [14]),
• systemów fotowoltaicznych(pkt 3 w tabeli [14]),
• pomp ciepła (pkt 4 w tabeli [14]).

Jedynie w karcie pt. „Ogólne informacje dotyczące systemu ogrzewania” (pkt 1 w tabeli [14]) pojawia się wiersz „Rodzaje źródeł ciepła występujących w obiekcie”, gdzie oprócz wymienionych wcześniej możemy wybrać: kominek, kolektory słoneczne, węzeł cieplny itd. Natomiast nie stworzono dla nich szczegółowych charakterystyk (takich jak np. dla pomp ciepła).

We wzorze protokołu pojawiła się karta „Wentylacja” wraz z parametrami charakteryzującymi przede wszystkim typ wentylacji mechanicznej. Na końcu protokołu znajduje się karta z zaleceniami w kategoriach zagadnień: źródło ciepła, modernizacja instalacji grzewczej, zabezpieczanie i czyszczenie instalacji systemu grzewczego, inne uwagi na temat efektywności (w tym wskazanie, gdzie można uzyskać szczegółowe informacje dotyczące opłacalności ekonomicznej zaleceń zawartych w protokole) oraz inne.

W drugiej części artykułu:

KONTROLA PO NOWELIZACJI
System klimatyzacji

Kiedy należy dokonać pierwszej kontroli

Kiedy nie wykonuje się kontroli

Centralny rejestr charakterystyki energetycznej budynków

Weryfikacja protokołów, kary

Druga część artykułu dostępna jest w numerze 11/2023 miesięcznika „Inżynier Budownictwa”.

dr inż. Rafał Pitry
rzeczoznawca budowlany

Literatura
1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2023 r. poz. 682 z późn. zm.).
2. Materiały ZAE, https://zae.org.pl/wp-content/uploads/2023/04/Pytania_i_odpowiedzi_19042023_r.pdf (dostęp: 17.05.2023 r.).
3. Ustawa z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane (Dz.U. z 2007 r. nr 191 poz. 1373).
4. Dyrektywa 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków.
5. M. Bogacki, A. Osicki, Termomodernizacja w świetle Dyrektywy o charakterystyce energetycznej budynków, Poradnik, Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.
6. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz.U. z 2014 r. poz. 1200).
7. M. Wesołowska et al., Budownictwo energooszczędne w Polsce – stan i perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Techniczno-Przyrodniczego
w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015.
8. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 17 lutego 2015 r. w sprawie wzorów protokołów z kontroli systemu ogrzewania lub
systemu klimatyzacji (Dz.U. z 2015 r. poz. 247).
9. PN-EN 15378:2009 Systemy ogrzewcze w budynkach – Inspekcje kotłów i systemów ogrzewczych.
10. PN-EN 15240:2009 Wentylacja budynków – Charakterystyka energetyczna budynków – Wytyczne inspekcji systemów klimatyzacji.
11. https://rejestrcheb.mrit.gov.pl (dostęp: 17.05.2023 r.).
12. Rozporządzenie Ministra Inwestycji i Rozwoju z dnia 6 września 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzorów protokołów z kontroli
systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji (Dz.U. z 2019 r. poz. 1827).
13. Ustawa z dnia 7 października 2022 r. o zmianie ustawy o charakterystyce energetycznej budynków oraz ustawy – Prawo budowlane (Dz.U. z 2022 r. poz. 2206).
14. Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 14 marca 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzorów protokołów z kontroli
systemu ogrzewania lub systemu klimatyzacji (Dz.U. z 2023 r. poz. 729).
15. PN-EN 15378-1:2017-06 Charakterystyka energetyczna budynków – Instalacje grzewcze i c.w.u. w budynkach – Część 1: Kontrola kotłów, systemów grzewczych i c.w.u., Moduł M3-11, M8-11.
16. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 27 lutego 2015 r. w sprawie metodologii wyznaczania charakterystyki energetycznej budynku lub części budynku oraz świadectw charakterystyki energetycznej (Dz.U. z 2015 r. poz. 376 z późn. zm.).
17. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (wersja przekształcona).
18. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków z późn. zm. Wersja obowiązująca od 28 kwietnia 2023 r. Tekst jednolity opracowany przez: https://sip.lex.pl/#/act/18122118/3199475/charakterystyka-energetyczna-budynkow?keyword=ustawa%20o%20charakterystyce%20energetyczne&cm=STOP (dostęp 17.05.2023 r.).
19. PN-EN 16798-17:2017-07 Charakterystyka energetyczna budynków – Wentylacja budynków – Część 17: Wytyczne dotyczące inspekcji systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, Moduł M4-11, M5-11, M6-11, M7-11.