Instalacje elektryczne – dobre praktyki. Budynki mieszkalne bez barier

W lipcu 2019 r. Sejm uchwalił ustawę o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [1]. Określono w niej środki temu służące oraz obowiązki podmiotów publicznych i innych realizujących zadania finansowane z udziałem środków publicznych w zakresie obiektów użyteczności publicznej i budynków mieszkalnych. Obejmuje ona szerszy zakres osób niż zdefiniowano to w ustawie dotyczącej osób niepełnosprawnych [2]. Zapewnienie równości w dostępie do otaczającej nas przestrzeni wszystkim osobom ze szczególnymi potrzebami polega nie tylko na eliminowaniu wąsko pojętych barier architektonicznych, ale również barier technicznych, także tych związanych z instalacjami elektrycznymi.

Podstawową terminologię dotyczącą dostępności oraz zasady projektowania uniwersalnego opisano w artykule „Instalacje elektryczne – projektowanie uniwersalne. Budynki mieszkalne bez barier” [3], a w kolejnym z cyklu [4] przedstawiono zalecenia dotyczące stref instalacyjnych i rozmieszczenie osprzętu oraz urządzeń. W tym artykule zostaną przedstawione dobre praktyki w zakresie rozwiązań uniwersalnych, służących w równej mierze wszystkim użytkownikom instalacji elektrycznych w budownictwie mieszkaniowym. Niektóre z nich mogą znaleźć również zastosowanie w obiektach użyteczności publicznej czy innych budynkach. Oddzielnym zagadnieniem są racjonalne usprawnienia mające na celu dostosowanie instalacji do indywidualnych, szczególnych potrzeb mieszkańców.

Fot. stock.adobe.com / Photographee.eu

Opisane w tym artykule wytyczne dotyczą instalacji w mieszkaniach i w częściach wspólnych budynków mieszkalnych, nie dotyczą natomiast elementów instalacji elektrycznych i systemów komunikacji używanych wyłącznie do celów technicznych oraz gniazd służących np. do podłączenia telewizora, lodówki, zmywarki, pralki okapu czy innego specjalnego wyposażenia.

Czytaj też: Bariery architektoniczne w przychodniach i szpitalach. Czy jest szansa na lepszą dostępność?

Zasada dwóch zmysłów

Zastosowany osprzęt i urządzenia powinny być zaprojektowane w taki sposób, aby użytkownik rozpoznał dwoma spośród trzech zmysłów (wzrok, słuch i dotyk), jaka funkcja jest aktualnie wykonywana, jakie działania są dostępne i jak je można wykonać.

Przyjęto, że postrzeganie odbywa się w następujących parach: optyczno-akustyczne, akustyczno-dotykowe lub optyczno-dotykowe. W przypadku rozpoznawania dotykiem osprzętu lub urządzeń należy się upewnić, że nie można ich przypadkowo aktywować.

Stosując sygnalizację akustyczną, należy zadbać o to, aby hałas otoczenia nie ograniczał jej odbioru.

Ze względu na osoby niedosłyszące wszędzie tam, gdzie mogą przebywać ludzie, oprócz sygnalizacji dźwiękowej dodatkowo powinna być stosowana sygnalizacja optyczna.

Łączniki, elementy sterujące, gniazda wtyczkowe

Łączniki, elementy sterujące i gniazda powinny być łatwo widoczne, dostępne i proste w obsłudze. Ich identyfikacja będzie łatwiejsza, jeżeli kontrastują (luminancja, kolor) z tłem lub otaczającymi powierzchniami.

Sposób obsługi i uruchomienia osprzętu oraz urządzeń elektrycznych powinien umożliwiać ich użycie również przez osoby o ograniczonej zdolności manualnej. Musi to być możliwe bez konieczności mocnego chwytania, ściskania lub skręcania nadgarstka, także z pomocą tylko jednej ręki.

Do sterowania oświetleniem zalecane są łączniki z dużymi klawiszami, które ułatwiają obsługę osobom starszym i niedowidzącym. W miarę możliwości należy unikać łączników z większą liczbą klawiszy niż trzy (analogicznie więcej niż trzy łączniki w jednej ramce), ponieważ mnogość może utrudniać rozpoznawanie. Łączniki powinny być wyposażone w podświetlenie ułatwiające ich odnalezienie, a sterujące wyposażeniem, którego zadziałanie nie jest widoczne (np. wentylacją), dodatkowo w sygnalizację stanu pracy.

Jeżeli to możliwe, należy montować osprzęt tak, aby jego zadziałanie następowało dla każdego urządzenia przy wykonaniu tej samej czynności – ruch w prawo lub w górę powoduje stan pracy „włączony” lub „więcej”, kierunek odwrotny – w lewo lub w dół – stan pracy „wyłączony” lub „nie”. Stan pracy powinien być opisany za pomocą tekstu lub piktogramu. Dopuszcza się jednoczesne stosowanie oznaczeń barwnych stanu pracy – zielony „wyłączone”, czerwony „włączone”, ale nie jako jedyne, ponieważ daltonistom trudno jest rozróżnić te kolory.

Wszystkie gniazda w mieszkaniach i przestrzeniach publicznych powinny mieć tory prądowe zabezpieczone przesłonami (mechanizm wewnątrz gniazda otwierający się automatycznie w momencie wkładania wtyczki).

Zastosowanie w mieszkaniach głębokich puszek końcowych i rozgałęźnych umożliwi w przyszłości montaż elementów automatyki domowej (np. modułów do zdalnego sterowania radiowego).

W przestrzeniach publicznych w miejscach dostępnych dla wózków i skuterów z napędem elektrycznym dla osób niepełnosprawnych należy przewidzieć gniazda do ich ładowania. Trzeba pamiętać o zapewnieniu w tych miejscach właściwej wentylacji.

Zobacz: Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych bez barier

Budynki mieszkalne bez barier. Oświetlenie wewnętrzne

Przy projektowaniu oświetlenia sztucznego powinno się eliminować efekt powstawania długich cieni na ścianach i podłodze.

Należy minimalizować efekt olśnienia bezpośredniego oraz olśnienia odbiciowego. Zdecydowanie trzeba unikać oświetlenia skierowanego od dołu w stosunku do poziomu oka (np. montowanych w posadzce w ciągach komunikacyjnych).

Barwa światła powinna być skoordynowana z kontrastującymi wizualnie znakami ostrzegającymi, kierunkowymi lub informacyjnymi.

Istotne elementy (np. domofon, instrukcja obsługi) będą lepiej widoczne, gdy zastosowane zostanie oświetlenie punktowe.

Dla osób z niepełnosprawnością słuchu bardzo istotne jest odpowiednie oświetlenie twarzy rozmówcy. Źródła światła umieszczone za plecami recepcjonisty lub ustawienie recepcji tyłem do okna będą utrudniały czytanie z ruchu warg. Podobny efekt wywoływać może punktowe światło padające bezpośrednio na twarz recepcjonisty, powodujące powstawanie na twarzy nieregularnych cieni. Światło powinno być rozproszone i musi równomiernie oświetlać twarz.

Ze względu na wydłużone czasy adaptacji oka od jasnego do ciemnego (ok. 30 min) należy unikać znacznych różnic natężenia oświetlenia w sąsiadujących pomieszczeniach. Dotyczy to najczęściej wyjścia z oświetlonego mieszkania lub windy na ciemny korytarz lub klatkę schodową. Podobnie jest z wejściem z oświetlonego przedsionka do ciemnej hali garażowej. Obszary te powinny być oświetlone na stałe przy zapewnieniu niskiego poziomu natężenia oświetlenia, tak aby nie wchodzić do całkowitej ciemności, a po wejściu do tego obszaru powinno się załączać automatycznie oświetlenie podstawowe.

Również z powodu adaptacji oka natężenie oświetlenia przy wjeździe do garażu w ciągu dnia powinno być czterokrotnie wyższe niż w nocy.

Sterowanie oświetleniem

W komunikacji w częściach wspólnych i halach garażowych zalecane jest automatyczne sterowanie oświetleniem (np. czujkami ruchu). Należy zapewnić ich zadziałanie we wszystkich kierunkach poruszania się (np. zarówno podczas wchodzenia, jak i schodzenia po schodach) i przez czas wystarczający do pokonania drogi przez osoby o różnym stopniu sprawności. W przypadku garażu wielostanowiskowego również przez czas konieczny do dojścia i zajęcia miejsca w samochodzie.

W przypadku stosowania łączników oświetlenia w komunikacji ich lokalizacja powinna umożliwiać użytkownikom włączanie i wyłączanie oświetlenia po kolei, gdy przechodzą w obu kierunkach. Nie należy dopuszczać do przechodzenia przez obszar nieoświetlony w celu zlokalizowania łącznika lub znalezienia się w obszarze działania czujki ruchu.

Sterowanie oświetleniem z dwóch lub więcej miejsc powinno być również stosowane w przedpokojach mieszkań.

W toaletach ogólnodostępnych trzeba zastosować czujniki ruchu lub obecności. W przypadku stosowania łączników oświetlenia należy je umieszczać wewnątrz pomieszczenia, aby uniknąć przypadkowego wyłączenia światła. W pomieszczeniach wyposażonych w wannę lub prysznic należy pamiętać o wynikających z normy [5] lokalizacjach osprzętu o właściwym stopniu ochrony w odpowiedniej strefie.

Drzwi automatyczne, półautomatyczne i systemy kontroli dostępu

Jednym ze sposobów usuwania barier jest sterowanie automatyczne (czujnikami ruchu) lub półautomatyczne (przyciskiem albo czytnikiem karty kontroli dostępu) drzwiami wejściowymi do budynku oraz drzwiami wewnętrznymi na głównych traktach komunikacyjnych.

Ze względu na osoby niewidome i niedowidzące przy instalowaniu systemów drzwi automatycznych należy uwzględnić bezpieczne odległości, opóźnienie przy zamykaniu oraz sygnalizację dźwiękową. Czujniki otwierające drzwi muszą być ustawione w taki sposób, żeby reagowały na osoby o różnym wzroście, a także osoby poruszające się na wózku, również w sytuacji kiedy docierają one do drzwi z boku.

Zalecenia dotyczące lokalizacji czytnika kart lub przycisku otwierania drzwi objętych kontrolą dostępu półautomatycznych lub otwieranych ręcznie podano w poprzednim artykule z tego cyklu [4].

Budynki mieszkalne bez barier. Urządzenia komunikacyjne

Najczęściej spotykane urządzenia służące do komunikacji budownictwie mieszkaniowym to domofon lub wideodomofon.

Aparat w mieszkaniu powinien być zlokalizowany w pobliżu drzwi po stronie zamka. Najlepiej żeby był w kolorze kontrastującym do tła, na którym się znajduje. Dzięki temu jest lepiej widoczny. Powinien być wyposażony w wystarczająco duże przyciski, aby osoby z dysfunkcjami mogły się nimi posługiwać w prosty sposób.

Środek ekranu urządzenia powinien się znajdować nie wyżej niż 120 cm nad poziomem wykończonej podłogi (lub chodnika), a jego przyciski na wysokości 85-105 cm (środek klawiatury). Należy wyeliminować możliwość olśnień odbiciowych na powierzchni ekranu.

Urządzenie powinno być wyposażone w wypukłe klawisze (a nie system dotykowy, sensoryczny) z wyraźnym ich oznakowaniem cyframi wypukłymi lub zastosowaniem międzynarodowej klawiatury z wyróżnieniem dotykowym cyfry 5.

Jednostka zewnętrzna musi sygnalizować świetlnie gotowość drugiej strony do słuchania, tak aby osoby z upośledzeniem słuchu wiedziały, kiedy mogą zacząć mówić.

Mikrofon i kamera powinny obejmować swoim zasięgiem zarówno osobę siedzącą na wózku lub niską, jak i osobę stojącą. Zalecane jest użycie systemów dostosowujących automatycznie głośność do poziomu szumu tła. Należy stosować zalecenia dotyczące lokalizacji domofonu czy wideodomofonu w stosunku do drzwi wejściowych jak w przypadku czytnika kart czy przycisku otwierania drzwi.

Drzwi otwierane ręcznie z zamkiem elektrycznym powinny być wyposażone w świetlne i dźwiękowe potwierdzenie otwierania zamka.

Wszelkie instrukcje i informacje dotyczące obsługi urządzeń muszą być łatwe do odnalezienia. Wysokość ich umieszczenia powinna umożliwiać ich odczytanie osobom na wózkach, osobom niskiego wzrostu i dzieciom. Muszą być zrozumiałe przez osoby z upośledzonymi funkcjami poznawczymi.

Systemy sygnalizacji pożaru

Zasadę dwóch zmysłów należy stosować również w systemach sygnalizacji pożaru. Sygnalizacji dźwiękowej powinna towarzyszyć sygnalizacja świetlna widoczna we wszystkich miejscach potencjalnego przebywania osób z niepełnosprawnością słuchu w obrębie całego pomieszczenia (korytarze, pomieszczenia sanitarnohigieniczne i inne).

Nie należy stosować sygnalizacji akustycznej głośniejszej niż 120 dB, ponieważ może ona powodować ból, dezorientację i niepokój. Może także maskować inne dźwięki używane przez osoby z dysfunkcją wzroku w celu ułatwienia orientacji, takie jak stukanie laską. Lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie większej liczby sygnalizatorów cichszych w celu uzyskania bardziej równomiernego rozkładu sygnału. Ułatwia to także komunikację werbalną w sytuacji awaryjnej.

Sygnalizacja alarmowo-przyzywowa

Sygnalizacja alarmowo-przyzywowa, umożliwiająca wezwanie pomocy z zewnątrz, powinna być zainstalowana w ogólnodostępnych toaletach, łazienkach, kabinach prysznicowych i przebieralniach. Z możliwości przywołania powinna móc skorzystać zarówno osoba korzystająca z wanny, prysznica, ustępu, jak i osoba, która upadła na podłogę. Po uruchomieniu powinna zadziałać sygnalizacja akustyczno-optyczna wewnątrz pomieszczenia (informująca, że system został aktywowany), oraz w miejscu, gdzie będzie widoczny i słyszalny dla osób mogących udzielić pomocy. W pomieszczeniu powinien się znajdować przycisk resetowania alarmu, również w przypadku omyłkowej aktywacji sygnalizacji. Dodatkowy przycisk resetowania może się znajdować poza pomieszczeniem, do użytku przez osobę odpowiadającą na wezwanie pomocy.

Sygnalizacja alarmu musi się wyraźnie różnić od dźwięku alarmu pożarowego lub innych alarmów i być ustawiona na poziomie, który nie spowoduje dyskomfortu.

W przypadku zainstalowania systemu alarmowo-przyzywowego należy ustanowić procedury zapewniające, że ktoś zareaguje i że jest to osoba przeszkolona w udzielaniu pomocy.

Budynki mieszkalne bez barier. Co jeszcze?

W pobliżu recepcji należy instalować pętle indukcyjne dla osób posługujących się aparatami słuchowymi. Elektroenergetyczne wewnętrzne linie zasilające powinny być układane tak, aby nie powodowały zakłóceń systemów wspomagających słyszenie.

Projektując instalacje elektryczne, należy uwzględnić możliwość zamontowania w przyszłości napędów elektrycznych, np. żaluzji, rolet czy drzwi wejściowych do budynku, oraz przewidzieć możliwość ich zasilania i sterowania.

W przypadku okablowania do zasilania i sterowania żaluzjami lub roletami warto uwzględnić możliwość centralnego sterowania przełącznikiem zlokalizowanym w pobliżu drzwi wejściowych do mieszkania.

Podobnie należy rozważyć instalację centralnego wyłącznika oświetlenia w mieszkaniu.

Podsumowanie

Wiele z podanych wyżej rozwiązań wydawać się może oczywistymi. Niestety w praktyce często się o nich zapomina. Podane przykłady dobrych praktyk nie wyczerpują wszystkich możliwości i nie poruszają wszystkich zagadnień związanych z instalacjami elektrycznymi w kontekście dostępności budynków mieszkalnych. Należy pamiętać, że dotyczą one przede wszystkim rozwiązań uniwersalnych. W rozważaniach nie uwzględniono adaptacji instalacji w mieszkaniach użytkowanych przez osoby o szczególnych potrzebach. Przyjęte rozwiązania uniwersalne w wielu przypadkach ułatwią wprowadzenie zmian i ograniczą ich zakres. Technologia, wiedza i poziom świadomości społecznej przechodzą szybkie zmiany. Stąd projektowanie również jest procesem dynamicznym, uwzględniającym potrzebę poszukiwania coraz lepszych rozwiązań i stosowania nowych środków służących redukowaniu istniejących ograniczeń.

Literatura

1. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U. z 2019 r. poz. 1696).
2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 511 z późn. zm.).
3. Ł. Gorgolewski, Instalacje elektryczne – projektowanie uniwersalne. Budynki mieszkalne bez barier, „Inżynier Budownictwa” nr 2/2020.
4. Ł. Gorgolewski, Instalacje elektryczne – strefy instalacyjne i rozmieszczenie osprzętu oraz urządzeń. Budynki mieszkalne bez barier, „Inżynier Budownictwa” nr 5/2020.
5. PN-HD 60364-7-701:2010 + AC:2012 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-701: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Pomieszczenia wyposażone w wannę lub prysznic.

mgr inż. Łukasz Gorgolewski rzeczoznawca budowlanyHELIOS Łukasz Gorgolewski Projektowanie Instalacji Elektrycznych Poznań lukasz.gorgolewski@e-helios.pl

Sprawdź: Produkty budowlane