Zabezpieczenie organizacyjne i techniczne prac wysokościowych na terenie budowy

Upadek lub poślizgnięcie z wysokości to co czwarta przyczyna wypadku śmiertelnego podczas pracy na budowie.

Prace na wysokości w rozumieniu wielu przepisów prawnych zaliczane są do prac szczególnie niebezpiecznych niosących zwiększone ryzyko powstania zagrożeń dla życia i zdrowia osób wykonujących te prace. Niestety organizacja stanowisk pracy na wysokości często wymaga od osób odpowiedzialnych nie tylko znajomości wymagań prawnych w tym zakresie, ale dużej dozy wyobraźni, która musi stawić czoło sytuacjom incydentalnym niejednokrotnie kreowanym nieograniczoną fantazją ludzkiej natury. W istocie rzeczy, motywem wszelkich działań organizacyjnych w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie może być wyłącznie wykazanie organom kontroli spełnienia minimum wymagań prawnych, ale przede wszystkim ochrona życia i zdrowia osób nawet w momencie powstania nieprzewidzianych sytuacji.

W przypadku prac szczególnie niebezpiecznych, gdy dochodzi do wypadków, niestety musimy się liczyć z najgorszym scenariuszem rozwoju zdarzeń, prowadzącym z dużym prawdopodobieństwem do śmierci osoby wykonującej tę pracę, albo do trwałego kalectwa. Aby zobrazować skalę zagrożeń, posłużę się danymi pochodzącymi ze sprawozdania o działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2013 r. Na początek cytat z tego opracowania Wypadki ze skutkiem śmiertelnym najczęściej odnotowywano w budownictwie oraz w przemyśle. Zdarzeniami bezpośrednio prowadzącymi do takich wypadków przy pracy były głównie: upadek poszkodowanego z wysokości, poślizgnięcie się lub potknięcie, rozerwanie się czynnika materialnego, jego pęknięcie lub uszkodzenie. Po lekturze przywoływanego sprawozdania możemy stwierdzić, że najbardziej dominującą branżą, a wręcz wiodącą w zakresie liczebności pracowników poszkodowanych ze skutkiem śmiertelnym w 2013 r. jest budownictwo. W tym obszarze odnotowano 106 wypadków śmiertelnych, które stanowią 34% ogólnego udziału wypadków śmiertelnych w 2013 r. Państwowa Inspekcja Pracy, badając przyczyny wypadków śmiertelnych, odnotowała, że głównymi wydarzeniami niebezpiecznymi powodującymi wypadki śmiertelne w 2013 r. w liczbie 77 osób były: poślizgnięcie, potknięcie się, upadek osoby (w tym z wysokości), co daje najwyższy wynik 24,4% z ogółu przyczyn.

Niestety, poza osobistym cierpieniem osób poszkodowanych oraz ich rodzin wypadki przy pracy niosą ze sobą znaczne skutki finansowe. Dotykają one w głównej mierze trzy podstawowe sfery, a mianowicie: pracownika i jego rodzinę, pracodawcę oraz społeczeństwo. W tym obszarze można wymienić takie składowe skutków finansowych, jak: leczenie i rehabilitacja, opieka, straty materialne, postój maszyn i urządzeń, straty czasu pracy innych osób, niższa wydajność i jakość wykonywanej pracy, wydatki na świadczenia zdrowotne, utrata zdolności do pracy, przekwalifikowanie do innego zawodu, wypłata świadczeń z ubezpieczeń zdrowotnych.

Tab. 1 Zestawienie środków profilaktycznych

Przykładowe środki profilaktyczne zapobiegające wypadkom przy pracy na wysokości

Zbiorowe

– podnośniki

– rusztowania

– pomosty

– barierki wygradzające

– siatki bezpieczeństwa/ochronne – asekuracyjne

– prowadnice szynowe/linowe

– masy kotwiczące

– szyny i liny asekuracyjne

Organizacyjne

– właściwy dobór pracowników, w tym zapewnienie pracowników posiadających kwalifikacje, doświadczenie, aktualne szkolenia bhp i ważne badania lekarskie z dopuszczeniem pracownika do pracy na wysokości

– właściwy podział prac

– koordynacja prac

– instrukcje bezpiecznego wykonywania prac, w tym procedury postępowania na wypadek powstania zagrożenia

– bieżąca i okresowa kontrola maszyn, narzędzi, urządzeń i środków ochrony zbiorowej i indywidualnej

– zapewnienie nadzoru

– szkolenie pracowników – zapewnienie instruktaży stanowiskowych

– zapewnienie właściwej liczby osób do wykonywania prac

– zapewnienie narzędzi i surowców

– wygrodzenie miejsca pracy i oznakowanie

– zapewnienie właściwego nadzoru nad tymczasowymi pomostami roboczymi, rusztowaniami

– zapewnienie bezpiecznych przejść i dojść

– zapewnienie właściwego oświetlenia miejsca pracy

– usunięcie zagrożeń w miejscu pracy

Indywidualne

– szelki i linki bezpieczeństwa

– kaski ochronne z paskiem zapinanym pod brodą

– buty ochronne z protektorem

– okulary ochronne, np. typu gogle

Tab. 2 Narzędzia służące do samokontroli

Przykładowa lista kontrolna Pytania kontrolne BHP w zakresie organizacji prac na wysokości		TAK	NIE	NIE DOTYCZY
1	Czy pracownicy posiadają aktualne badania lekarskie dopuszczające pracownika do pracy na zajmowanym stanowisku, a w skierowaniu na badania wskazano odpowiednio czynnik – praca na wysokości do 3 m/powyżej 3 m?
2	Czy pracownicy posiadają ważne szkolenia BHP oraz poświadczyli pisemnie odbyte instruktaże stanowiskowe w zakresie wykonywanych prac na wysokości, a w szczególności wykazali praktyczne umiejętności w zakresie właściwego stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej?
3	Czy obowiązkowe instruktaże stanowiskowe przed przystąpieniem do prac na wysokości obejmują: imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań, wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach?
4	Czy pracownicy zostali zapoznani z zagrożeniami występującymi w miejscu pracy, w pobliżu miejsca pracy, zagrożeniami związanymi z wykonywaną pracą oraz czy zostali zapoznani z oceną ryzyka zawodowego dotyczącą tych prac, czy zapewniono pracownikom wszelkie środki profilaktyczne wynikające z oceny ryzyka?
5	Czy instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego?
6	Czy pracownicy potwierdzili pisemnie zapoznanie się z instrukcją stanowiskową BHP dotyczącą prac na wysokości?
7	Czy opracowane instrukcje BHP są napisane w sposób zrozumiały dla pracownika i wskazują: – czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem danej pracy, – zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności do wykonania po jej zakończeniu, – zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników.
8	Czy pracownicy zostali wyposażeni w odpowiednie środki ochrony indywidualnej o ważnych wymaganych przeglądach i terminach ważności do przydatności?
9	Czy przed przystąpieniem do prac na wysokości została wykonana kontrola stanu technicznego urządzeń i maszyn do pracy na wysokości?
10	Czy warunki pogodowe zapewniają bezpieczne wykonywanie prac na wysokości przy zapewnieniu dostępnych środków ochronnych?
11	Czy osoby zatrudnione przy montażu i demontażu rusztowań oraz monterzy ruchomych podestów roboczych posiadają wymagane przepisami uprawnienia?
12	Czy użytkowane rusztowania są dopuszczane po dokonaniu ich odbioru przez kierownika budowy lub uprawnioną osobę?
13	Czy zapewniono bezpośredni nadzór nad pracami na wysokości i wyznaczono w tym celu osoby?
14	Czy zapewniono, żeby dostęp do miejsc wykonywania prac na wysokości miały jedynie osoby upoważnione i odpowiednio poinstruowane?
15	Czy pomosty robocze, wykonane z desek lub bali, są dostosowane do obciążenia, szczelne i zabezpieczone przed zmianą położenia?
16	Czy drabiny bez pałąków, których długość przekracza 4 m, są wyposażone w prowadnicę pionową, umożliwiającą założenie urządzenia samohamującego, połączonego z linką bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa?
17	Czy osoby korzystające z urządzeń krzesełkowych, drabin linowych lub ruchomych podestów roboczych są dodatkowo zabezpieczone przed upadkiem z wysokości za pomocą prowadnicy pionowej, zamocowanej niezależnie od lin nośnych drabiny, krzesełka lub podestu? Ponadto: – prowadnica pionowa powinna być naciągnięta w sposób umożliwiający przesuwanie w górę aparatu samohamującego, – prowadnica pionowa powinna być zabezpieczona przed odchylaniem się większym niż o 2 m, – długość linki bezpieczeństwa, łączącej szelki bezpieczeństwa z aparatem samohamującym, nie powinna przekraczać 0,5 m.
18	Czy strefę niebezpieczną, w której istnieje zagrożenie spadania z wysokości przedmiotów, ogrodzono balustradami? Strefa niebezpieczna w swym najmniejszym wymiarze liniowym, liczonym od płaszczyzny obiektu budowlanego, nie może wynosić mniej niż 1/10 wysokości, z której mogą spadać przedmioty, lecz nie mniej niż 6 m.
19	Czy w przypadku zwartej zabudowy zastosowano inne rozwiązania techniczne lub organizacyjne zabezpieczające przed spadaniem przedmiotów (np. ochronne boczne siatki zabezpieczające dla rusztowań)?
20	Czy przejścia, przejazdy i stanowiska pracy w strefie niebezpiecznej są zabezpieczone daszkami ochronnymi? Ponadto: – daszki ochronne powinny znajdować się na wysokości nie mniejszej niż 2,4 m nad terenem w najniższym miejscu i być nachylone pod kątem 45° w kierunku źródła zagrożenia, – pokrycie daszków powinno być szczelne i odporne na przebicie przez spadające przedmioty, – w miejscach przejść i przejazdów szerokość daszka ochronnego wynosi co najmniej 0,5 m więcej z każdej strony niż szerokość przejścia lub przejazdu.
21	Czy do pracy na wysokości są wykorzystywane drabiny jako stanowiska robocze jedynie w warunkach, w których wykorzystanie innego bardziej bezpiecznego sprzętu roboczego nie jest uzasadnione z powodu niskiego poziomu ryzyka i krótkotrwałego ich wykorzystania albo istniejących okoliczności, których pracodawca nie może zmienić?
22	Czy dobór drabin i sposób ich użytkowania jest zgodny z przepisami: – rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy, – rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych.
23	Czy przy pracach na: słupach, masztach, konstrukcjach wieżowych, kominach, konstrukcjach budowlanych bez stropów, a także przy ustawianiu lub rozbiórce rusztowań oraz przy pracach na drabinach i klamrach na wysokości powyżej 2 m nad poziomem terenu zewnętrznego lub podłogi zapewniono: – przed rozpoczęciem prac sprawdzenie stanu technicznego konstrukcji lub urządzeń, na których mają być wykonywane prace, w tym ich stabilność, wytrzymałość na przewidywane obciążenie oraz zabezpieczenie przed nieprzewidywaną zmianą położenia, a także sprawdzenie stanu technicznego stałych elementów konstrukcji lub urządzeń mających służyć do mocowania linek bezpieczeństwa, – pracownikom odpowiedni do rodzaju wykonywanych prac sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości, jak: szelki bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa przymocowaną do stałych elementów konstrukcji, szelki bezpieczeństwa z pasem biodrowym (do prac w podparciu – na słupach, masztach itp.), – stosowanie przez pracowników hełmów ochronnych. Powyższe wymagania dotyczą również prac wykonywanych na galeriach, pomostach, podestach i innych podwyższeniach, jeżeli rodzaj pracy wymaga od pracownika wychylenia się poza balustradę lub obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania innej wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości.
24	Czy linki bezpieczeństwa mają zapewnione do zaczepienia stałe elementy konstrukcji o minimalnej wytrzymałości 15 kN. Kształt i budowa punktu konstrukcji stałej powinny uniemożliwić samoistne zsunięcie lub odłączenie się urządzenia.
25	Czy umiejscowienie punktu kotwiczenia ogranicza ryzyko zderzenia się osoby z przeszkodą w pionie i przy powstaniu efektu wahadła?
26	Czy dobór amortyzatora, szelek i linek bezpieczeństwa do wagi i wzrostu pracownika zapewnia ograniczenie siły udarowej do 6 kN działającej na pracownika w przypadku zadziałania zabezpieczenia?
27	Czy sprawdzono stan techniczny oraz nośność konstrukcji elementów dachowych, a w przypadku ryzyka ich uszkodzenia lub powstania otworów, przestrzenie grożące upadkiem pracownika z wysokości, czy przewidziano zastosowanie środków ochrony zbiorowej, np. wygrodzenia – obarierowania, siatki asekuracyjne?
28	Czy zapewniono łączność między pracownikami i określono sposoby alarmowania przed zagrożeniami?
29	Czy zapewniono środki pierwszej pomocy oraz przeszkolono pracowników z zakresu udzielania pierwszej pomocy?
30	Czy przy wykonywaniu prac na wysokości przy użyciu maszyn lub innych urządzeń technicznych bezpośrednio pod linią wysokiego napięcia zostały uzgodnione bezpieczne warunki tych prac z użytkownikiem linii?
31	Czy gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców, pracodawcy ci: – podjęli współpracę ze sobą, – wyznaczyli koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu, – ustalili zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników, – informują siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o działaniach w zakresie zapobiegania zagrożeniom zawodowym występującym podczas wykonywanych przez nich prac.

Metody ograniczania zagrożeń

Osoby odpowiedzialne za właściwą organizację prac prowadzonych na wysokości mają obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczeństwo, w szczególności przez:

– zapobieganie zagrożeniom;

– przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zagrożeniami;

– likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;

– dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, szczególnie przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji;

– stosowanie nowych rozwiązań technicznych;

– zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

– nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

– instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy – szkolenia.

Rys. 1 Siatka bezpieczeństwa pionowa (typ U)

Rys. 2 Siatka bezpieczeństwa pionowa (typ V)

Identyfikacja potencjalnych zagrożeń

Cały proces organizacji prac na wysokości musi być poprzedzony swoistego rodzaju rozpoznaniem warunków. Czynności rozpoznawcze warunków pracy są podstawą do zaplanowania czy zaprojektowania procesu pracy jeszcze przed przystąpieniem do jego wykonania. Nieprzypadkowo często w nomenklaturze budowlanej używa się potocznego pojęcia frontu robót, bo tak jak i w codziennej pracy tak i na wojnie giną ludzie. Jednym słowem w zakresie organizowania prac na wysokości ważny jest wywiad – rozpoznanie i plan pracy – strategia. Odbiegając od nomenklatury wojskowej, powyższe czynności pozwolą organizatorom pracy na samym wstępie zidentyfikować z dużym prawdopodobieństwem zagrożenia wynikające zarówno z samych procesów pracy, jak i zagrożenia występujące w pobliżu tych procesów. Kolejny krok w procesie organizacyjnym to działania związane z wyeliminowaniem zagrożeń, a gdy jest to niemożliwe, zaplanowaniem czynności związanych z wdrożeniem działań organizacyjno-technicznych zmniejszających ryzyko powstania wypadku. Jednym z produktów finalnych podjętych działań jest dokumentacja oceny ryzyka zawodowego, która m.in. powinna uwzględniać wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac. Niezbędne do zastosowania środki profilaktyczne powinny być w miarę możliwości określane w trzech sferach: organizacyjnej, technicznej, indywidualnej. W tab. 1 zostały przedstawione przykładowe zestawienia środków profilaktycznych.

Rys. 3 Siatka bezpieczeństwa pozioma (typ S)

W dalszej części postępowania pracodawca informuje pracowników o istniejących zagrożeniach zidentyfikowanych w ocenie ryzyka zawodowego, a w szczególności o zagrożeniach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej i zbiorowej, oraz przekazuje informacje o tych środkach i zasadach ich stosowania. Dostarczane pracownikom do stosowania środki ochrony indywidualnej powinny: być odpowiednie do istniejącego zagrożenia i nie powodować same z siebie zwiększonego zagrożenia, uwzględniać warunki istniejące w danym miejscu pracy, uwzględniać wymagania ergonomii oraz stan zdrowia pracownika, być odpowiednio dopasowane do użytkownika – po wykonaniu niezbędnych regulacji.

W przypadku występowania więcej niż jednego zagrożenia i konieczności jednoczesnego stosowania kilku środków ochrony indywidualnej środki te powinny dać się dopasować względem siebie bez zmniejszenia ich właściwości ochronnych.

Podobne zasady doboru środków dotyczą środków ochrony zbiorowej.

Czytając niniejszy artykuł, nietrudno odnieść wrażenie, że zakres wymagań ciążących na organizatorze prac na wysokości jest tak duży, iż można się w nim pogubić. W tym miejscu pragnę zaproponować proste narzędzie służące do samokontroli i doskonalenia, które to narzędzie przedstawia tab. 2.

Rys. 4 Siatka bezpieczeństwa pozioma (typ T)

Przykłady zabezpieczeń technicznych

Na koniec artykułu przedstawię dwie przykładowe metody zabezpieczeń technicznych prac na wysokości. Podaję je w kolejności nieprzypadkowej, pamiętając o pierwszeństwie stosowania środków ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej.

Siatki bezpieczeństwa stanowią dodatkową ochronę zbiorową przed skutkami upadku z wysokości. Najczęściej wykorzystywane są jako: zabezpieczenia boczne otwartych krawędzi budowli, zabezpieczenia boczne w pomostach roboczych montowanych na dachach. Podstawowym ich zadaniem jest ochrona pracowników przed upadkiem. Dzielą się one na dwie podstawowe grupy: siatki bezpieczeństwa pionowe typu U i V oraz siatki bezpieczeństwa poziome typu S i T:

– Siatka bezpieczeństwa pionowa (typ U) służy do zabezpieczenia krawędzi dachu lub rusztowania. Można ją również montować wewnątrz obiektu do zabezpieczenia np. klatek schodowych (rys. 1).

– Siatka bezpieczeństwa pionowa (typ V) jest przeznaczona do zabezpieczenia kilku najwyższych kondygnacji. Siatka bezpieczeństwa bardzo dobrze sprawdza się przy tradycyjnej budowie kubaturowej oraz na obiektach mostowych (rys. 2).

– Siatka bezpieczeństwa pozioma (typ S). Tego typu siatki idealnie sprawdzają się do zabezpieczania prac montażowych prowadzonych przy wielkogabarytowych konstrukcjach szkieletowych oraz przy pracach na dachu o dużej powierzchni (rys. 3).

– Siatka bezpieczeństwa pozioma (typ T) służy do zabezpieczenia prac prowadzonych przy krawędzi obiektu. Chroni przed upadkiem pracowników oraz różnych większych przedmiotów z wysokości (rys. 4).

Rys. 5 Bezwładna masa kotwicząca

Bezwładna masa kotwicząca to przenośna masa kotwicząca przeznaczona do stosowania na płaskich dachach (maks. nachylenie 5 stopni), gdzie pracownicy muszą się dostać, a zainstalowanie stałych środków ochrony zbiorowej lub indywidualnej jest niemożliwe. Wadą tego systemu zabezpieczeń są często kryteria posadowienia masy wskazywane przez producenta, które nie dopuszczają ich stosowania w odniesieniu do mokrych, śliskich powierzchni dachowych. Zaletą tego systemu jest jego mobilność oraz jego zastosowanie jako punktu ograniczającego strefę pracy do strefy bezpiecznej, co zostało ukazane na rys. 5.

Ze względu na ograniczone miejsce tekst ten siłą rzeczy nie wyczerpuje tematu pracy na wysokościach, za co przepraszam szanownych czytelników. Żywię jednak głęboką nadzieję, że spotkał się on z zainteresowaniem i może być choć w niewielkiej części pomocny w działaniach na rzecz bezpieczeństwa w budownictwie.

Piotr Janczewski