Zabezpieczenia przed upadkiem z wysokości podczas prac na rusztowaniach

Budownictwo od lat należy do najbardziej wypadkogennych sekcji gospodarki narodowej [1]. W związku z tym, że duża część przyczyn wypadków ma związek z pracą na wysokości, a zwłaszcza pracami na rusztowaniach, należy zwrócić szczególną uwagę na sposoby zabezpieczeń stanowisk pracy tam się znajdujących.

Podstawowe wytyczne wynikające z przepisów prawnych

Pracodawca, zlecając pracownikowi wykonanie prac na wysokości, powinien zapewnić wyposażenie stanowiska pracy w środki ochrony zbiorowej. Są to środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach [2]. W przypadku rusztowań są to głównie balustrady, siatki ochronne i siatki bezpieczeństwa. Sposób budowy balustrady definiuje § 15 ust. 2 rozporządzenia [3]. Powinna się ona składać z deski krawężnikowej o wysokości 0,15 m i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolną przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą wypełnia się w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem z wysokości. W praktyce wypełnienie to polega najczęściej na montażu dodatkowej poręczy pośredniej. Zabezpieczenie pośrednie rzadziej wykonywane jest jako rama lub konstrukcja w postaci ogrodzenia. Warto dodać, że w przypadku rusztowań systemowych dopuszcza się umieszczanie poręczy ochronnej na wysokości 1 m. Dla przypomnienia: rusztowanie systemowe to takie, którego wymiary siatki konstrukcyjnej są jednoznacznie narzucone poprzez wymiary elementów rusztowania i w ogólnym przypadku posiadające instrukcję jego montażu oraz eksploatacji.

Szczegółowe zasady montażu balustrad na rusztowaniu określają normy [4] i [5]. Należy pamiętać, że stosowanie siatek ochronnych nie zwalnia z obowiązku stosowania balustrad.

Rys. 1. Pionowe zabezpieczenie boczne z jedną poręczą pośrednią na rusztowaniu systemowym (wymiary w mm)

Odrębny problem pojawia się wtedy, gdy rusztowanie zostanie na tyle oddalone od ściany, że istnieje niebezpieczeństwo upadku w powstałą przestrzeń pomiędzy rusztowaniem a obiektem. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami w przypadku odsunięcia rusztowania od ściany ponad 0,2 m należy stosować balustrady od strony tej ściany. Balustrady te powinny spełniać takie same wymagania jak te montowane od strony zewnętrznej rusztowania! Większość dzisiejszych rusztowań systemowych posiada taką budowę elementów konstrukcyjnych, przy której pomost wmontowany jest z kilkucentymetrowym przesunięciem do środka rusztowania. Jeżeli nie chcemy stosować balustrady wewnętrznej, maksymalna odległość ramy rusztowania od ściany powinna wynosić ok. 0,15 m [6]. Stosowanie balustrad wewnętrznych na rusztowaniu często koliduje z pracami wykonywanymi przy fasadzie obiektu. W takich przypadkach istnieje inne rozwiązanie prawne: jeżeli ze względu na rodzaj i warunki wykonywania prac na wysokości zastosowanie balustrad jest niemożliwe, należy stosować inne skuteczne środki ochrony pracowników przed upadkiem z wysokości, odpowiednie do rodzaju i warunków wykonywania pracy. Takimi środkami może być chociażby stosowanie miejscowych rozszerzeń pomostów roboczych (tzw. konsol), jednak podobnie jak w przypadku balustrad zwykle powstaje kolizja z wykonywaną pracą na rusztowaniu. Często więc stosowanym rozwiązaniem w praktyce jest obowiązek stosowania przez pracowników użytkujących rusztowanie środków ochrony indywidualnej zabezpieczających przed upadkiem z wysokości (szelki bezpieczeństwa z linką, amortyzatorem i zatrzaśnikiem). Środki ochrony indywidualnej powinny być jednak używane jedynie w sytuacjach, kiedy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą środków ochrony zbiorowej. Takie postępowanie może więc prowadzić do zbytnich odstępstw i wprowadzać realne ryzyko upadku z wysokości. Obecnie w przepisach nie ma wytycznych, które precyzują, kiedy na zmontowanym rusztowaniu należy używać zabezpieczeń indywidualnych, a kiedy nie (nie ma o tym wzmianki w § 110 ust. 3 [3] definiującym określenia, które muszą się znaleźć w protokole odbioru technicznego rusztowania). Poza tym stosowanie szelek jest zbyt uciążliwe dla większości użytkowników rusztowania.

Fot. B. Wiśniewski

Zasadniczym błędem organizacyjnym popełnianym przez menedżerów budowy jest cięcie kosztów związanych z zastosowaniem środków ochrony zbiorowej. Często tłumaczą oni, że skoro każdy z pracowników został wyposażony w środki ochrony indywidualnej, stanowi to wystarczający środek ochronny. Jednak wiadomo, iż nic nie stanowi tak bezpiecznego rozwiązania jak środki ochrony zbiorowej, które wymuszają bezpieczną pracę każdego pracownika znajdującego się w obrębie danego miejsca zagrożenia. Jest to również wymóg prawny. Ostatnie zmiany wprowadzone do przepisów wykonawczych [7] nadają priorytet stosowania środków ochrony zbiorowej. Każdy pracodawca powinien realizować obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i higieny pracy, szczególnie przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz informowanie i szkolenie pracowników. Obowiązek ten powinien być realizowany na podstawie ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą przez m.in.:

– stosowanie nowych rozwiązań technicznych,

– nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej.

Zasada ta jest już od dawna wprowadzona w życie w UE, a obowiązek jej stosowania wynika z dyrektyw Rady [8, 9]. Podobnie przepisy polskie nakazują zastosowanie sprzętu roboczego, który zapewni bezpieczne warunki pracy [10]:

– właściwych środków mających na celu zminimalizowanie ryzyka pracowników, związanego ze stosowaniem tego sprzętu,

– jeśli to konieczne, odpowiedniego rozwiązania w celu zainstalowania zabezpieczeń zapobiegających upadkom pracowników wykonujących pracę na wysokości.

Zastosowane środki i rozwiązania, o których mowa wyżej, muszą być na tyle skuteczne, aby zapobiec upadkowi i obrażeniom pracownika wykonującego pracę na wysokości.

Rys. 2. Schemat działania systemu powstrzymywania spadania z amortyzatorem [11]

Używanie środków ochrony indywidualnej

Przez pojęcie „środki ochrony indywidualnej” rozumie się wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu. Podstawowe rodzaje środków ochrony przed upadkiem z wysokości to:

– uprzęże, w tym szelki bezpieczeństwa i pasy biodrowe,

– linki bezpieczeństwa,

– amortyzatory,

– urządzenia samohamowne,

-inne środki (np. urządzenia samozaciskowe, linki pomocnicze).

Wymóg stosowania takich środków dotyczy w szczególności prac wykonywanych na rusztowaniach.

Dla przypomnienia: pracą na wysokości w rozumieniu przepisów jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi. Do pracy na wysokości nie zalicza się pracy na powierzchni, niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia ta:

– jest ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi;

– osłonięta wyposażona jest w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości.

Podstawowym nieporozumieniem wynikającym z tego zapisu jest nakazywanie pracownikom przypinania się od wysokości jednego metra. Tymczasem sama długość linki bezpieczeństwa wynosi maksymalnie 1,5 m (z amortyzatorem maks. 2,0 m). Poprawnie reguluje to § 110 ust. 1 rozporządzenia [2] mówiący, że przy ustawianiu lub rozbiórce rusztowań na wysokości powyżej 2 m należy zapewnić stosowanie przez pracowników sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości. Należy jednak mieć świadomość, że i ta wysokość nie zawsze zapewnia bezpieczne działanie systemu zabezpieczeń.

System powstrzymywania spadania może być stosowany, gdy użytkownik ma zapewnioną odległość pod nogami wolną od elementów konstrukcyjnych.

Na całkowitą odległość powstrzymywania spadania składa się:

– pionowa odległość między klamrą zaczepową szelek bezpieczeństwa a końcem luźno zawieszonej linki bezpieczeństwa połączonej z amortyzatorem (odpowiadająca drodze swobodnego spadania – maks. 2,0 m);

– wydłużenie amortyzatora i linki bezpieczeństwa (tzw. droga powstrzymywania spadania – ok. 1,5 m);

– łączne wydłużenie szelek bezpieczeństwa i przemieszczenia się w nich użytkownika (ok. 0,2 m);

– wzrost pracownika (ok. 1,8 m);

– wolna przestrzeń pod stanowiskiem pracy w celu uniknięcia uderzenia w obiekty (ok. 1,0 m).

Sumaryczna bezpieczna odległość od podłoża zależy bezpośrednio od punktu umieszczenia klamry zaczepowej.Punkt ten powinien znajdować się jak najwyżej – w przypadku rusztowań najlepiej w poziomie górnego rygla ramy (ok. 2 m od poziomu pomostu, na którym stoi pracownik). W przeciwnym przypadku podczas upadku może dojść dodatkowo do efektu wahadła – nastąpi dynamiczne uderzenie na skutek dużej drogi swobodnego spadania.

Punkt kotwiczenia sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości powinien mieć stabilną konstrukcję i położenie ograniczające możliwość wystąpienia upadku oraz minimalizujące długość swobodnego upadku. Kształt i konstrukcja punktu kotwiczenia sprzętu muszą zapewnić trwałe połączenie sprzętu i nie mogą doprowadzić do jego przypadkowego rozłączenia. Minimalna wytrzymałość statyczna punktu kotwiczenia wynosi 15 kN. Pewnym mitem na budowach jest to, iż nie wolno się przyczepiać do elementów rusztowania. Otóż może to być również punkt kotwiczący, jeżeli spełni się następujące warunki:

– rusztowanie musi być już przykotwione do obiektu lub mieć wymiary podstawy powodujące, że stanowi stateczną konstrukcję wolno stojącą,

– wysokość punktu kotwiczenia jest wyższa niż bezpieczna wysokość upadku,

– punkt kotwiczący stanowi element konstrukcyjny rusztowania bądź jest on określony w dokumentacji producenta.

Rys. 3. Dobór punktów kotwiczących na rusztowaniu [13]:

a) rozpoczęcie montażu nowego poziomu rusztowania;

b) szczegół połączenia zatrzaśnika z ramą;

c) dalszy montaż rusztowania;

d) szczegół połączenia zatrzaśnika w węźle poręczy

Podsumowanie

Osoby dokonujące montażu i demontażu rusztowań są obowiązane do stosowania urządzeń zabezpieczających przed upadkiem z wysokości. Są to z reguły systemy powstrzymywania spadania w postaci zestawu: szelki, amortyzator, linka, zatrzaśnik. Mogą to być też inne systemy składające się np. z urządzeń samohamownych. Jednak w przypadku zamontowania balustrady na rusztowaniu oraz bezpiecznej odległości od ściany nie ma potrzeby dodatkowego przypinania środków ochrony indywidualnej, nawet w przypadku znacznych wysokości rusztowania. Nie zwalnia to jednak z obowiązku noszenia szelek, gdyż w przypadku takiej potrzeby zawsze można ich użyć. Podstawową sprawą jest zapoznanie się z instrukcjami użytkowania sprzętu. Są tam skrótowo zawarte podstawowe informacje na temat zasad prawidłowej pracy, przechowywania i przeglądów tego sprzętu. Skuteczność jego używania zależy jednak w dużej mierze od właściwego przekazania tych informacji podczas instruktażu stanowiskowego pracownika w miejscu wykonywania pracy. Obowiązek przekazania tej wiedzy ciąży na osobie kierującej pracownikami.

mgr inż. Piotr Kmiecik

BIS plettac Sp. z o.o. – członek PIGR

doktorant Politechniki Wrocławskiej

Bibliografia

1. Bezpieczeństwo na budowie, „Norma” nr 4/2010.

2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650).

3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. Nr 47, poz. 401).

4. PN-M-47900-2:1996 Rusztowania stojące metalowe robocze – Rusztowania stojakowe z rur.

5. PN-EN 12811-1:2007 Tymczasowe konstrukcje stosowane na placu budowy – Część 1: Rusztowania – Warunki wykonania i ogólne zasady projektowania.

6. P. Kmiecik, Kiedy stosować balustrady wewnętrzne na rusztowaniu, „Materiały Budowlane” nr 10/2009.

7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 108, poz. 690).

8. Dyrektywa Rady z 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy – 89/391/EWG (Dz.Urz. WE L 183 z 29 czerwca1989 r., str. 1; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 349).

9. Dyrektywa 2001/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 czerwca 2001 r. zmieniająca dyrektywę Rady 89/655/EWG dotyczącą minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (Dz.U. WE L 195 z 19 lipca 2001 r., str. 46, druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG).

10. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 września 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1745).

11. Systemy powstrzymywania spadania, Lubawa SA.

12. Instrukcja użytkowania – Amortyzator bezpieczeństwa ABW, Protekt.

13. Fassadengerüst plettac SL70, Aufbau- und Verwendungsanleitung – Regelausführung. Stand: April 2008, Altrad plettac assco GmbH.