Najbardziej pożądana instalacja to taka, której goście nie widzą i nie słyszą, ale odczuwają pozytywne skutki jej działania.
Obiekty hotelowe charakteryzują się nierównomiernym i niekiedy trudnym do określenia stopniem wykorzystania pomieszczeń. Zależy on od wielu czynników, np. od lokalizacji budynku, grupy docelowych odbiorców usługi noclegowej, okresu w roku. Wymagania dla tych obiektów, w tym także te dotyczące instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, określa rozporządzenie [1]. Znaleźć można w nim wymagania dotyczące wielkości pomieszczeń, ich wyposażenia i zakresu świadczonych usług. Hotele i motele dzielone są na pięć kategorii, oznaczanych kolejną liczbą gwiazdek. Przykładowo wymagana powierzchnia mieszkalna pokoju hotelowego 2-osobowego wynosi od 10 m2 dla kategorii najniższej (*) do 18 m2 dla kategorii najwyższej. W załączniku do rozporządzenia przedstawione są także wymagania dotyczące instalacji technicznych, w tym wentylacyjnych i klimatyzacyjnych w obiektach hotelowych (H) i motelowych (M), a podstawowe z nich zestawiono w tab. 1.
Tab. 1 Wymagania dla obiektów hotelowych i motelowych [1]
|
Wymagania |
Kategoria |
|||||||||
|
***** |
**** |
*** |
** |
* |
||||||
|
|
H |
M |
H |
M |
H |
M |
H |
M |
H |
M |
|
Pomieszczenia ogólnodostępne (hall recepcyjny, sale gastronomiczne i wielofunkcyjne) |
||||||||||
|
Klimatyzacja lub inne urządzenia i systemy zapewniające wymianę powietrza i utrzymanie temperatury latem poniżej 24°C i zimą powyżej 20°C oraz wilgotność względną 45-60% |
X |
X |
X |
X |
|
|
|
|
|
|
|
Wentylacja mechaniczna zapewniająca wymianę powietrza i usuwanie zapachów |
|
|
|
|
X |
X |
|
|
|
|
|
Wentylacja grawitacyjna lub mechaniczna (nie dotyczy obiektów, w odniesieniu do których obowiązujące przepisy w okresie dopuszczania do użytkowania nie wymagały spełnienia ww. wymagań) |
|
|
|
|
|
|
X |
X |
X |
X |
|
Sale konferencyjne |
||||||||||
|
Klimatyzacja lub inne urządzenia i systemy zapewniające wymianę powietrza i utrzymanie temperatury latem poniżej 24°C i zimą powyżej 20°C oraz wilgotność względną 45-60% |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
|
|
|
|
|
Część pobytowa |
||||||||||
|
Klimatyzacja lub inne urządzenia i systemy zapewniające wymianę powietrza i utrzymanie temperatury latem poniżej 24°C i zimą powyżej 20°C oraz wilgotność względną 45-60% |
X |
X |
X |
X |
|
|
|
|
|
|
|
Wentylacja grawitacyjna lub mechaniczna (nie dotyczy obiektów, w odniesieniu do których obowiązujące przepisy w okresie dopuszczania do użytkowania nie wymagały spełnienia ww. wymagań) |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
||||
|
Węzły higieniczno-sanitarne |
||||||||||
|
Wentylacja mechaniczna wyciągowa |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
X |
|
Wentylacja grawitacyjna w węzłach higieniczno-sanitarnych z oknem lub przy kubaturze kabin ustępowych przekraczającej 6,5 m3 |
|
|
|
|
|
|
X |
X |
X |
X |
Rys. 1 Średnie zużycie energii w hotelu [5]
Struktura zużycia energii oraz obłożenie obiektu
Zgodnie z danymi Krajowej Agencji Poszanowania Energii z 2011 r. [4] w obiektach hotelowych przeważającą część zużywanej energii stanowi ta niezbędna do zapewnienia użytkownikom komfortowych warunków wewnętrznych. Kilka lat później, ze względu na zaostrzenie wymagań dotyczących jakości termicznej nowo budowanych obiektów, coraz większy udział przypada na wentylację i klimatyzację, gdyż ilość świeżego powietrza wprowadzanego do budynku nie ulega zmniejszeniu. Znaczny udział energii przypadającej na eksploatację tych systemów powoduje, że już na etapie projektowania należy uważnie się zastanowić nad wyborem stosowanej instalacji.
Przy podejmowaniu decyzji o rodzaju zastosowanego rozwiązania, poza wymaganiami zawartymi w tab. 1, należy wziąć pod uwagę przewidywane wykorzystanie obiektu i okresy maksymalnego obciążenia gośćmi. To, czy budynek będzie pełnił funkcję hotelu dla turystów w centrum dużego miasta, czy też będzie zlokalizowany w sąsiedztwie sezonowych atrakcji (np. stoków narciarskich), czy będzie bazą noclegową dla organizowanych w obiekcie imprez (np. wesel), powinno być dla projektanta pewną wskazówką co do harmonogramu pracy wyposażenia technicznego oraz konieczności zastosowania w instalacji powietrznej elementów pozwalających na oszczędność energii wynikającej z okresowego ograniczenia strumienia powietrza dostarczanego do pomieszczeń.
Rys. 2 Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w obiektach hotelowych i niehotelowych (w procentach) w 2014 i 2015 r. [6]
Strefowanie budynku
Jednym z pierwszych zadań dla projektanta systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych jest podział budynku na strefy, które obsługiwane będą przez niezależne systemy powietrzne. Budynek hotelu to nie tylko pokoje wynajmowane przez gości. Znaleźć możemy w nich także sale konferencyjne i restauracyjne, zaplecze kuchenne, strefy recepcyjne i komunikacje, często także pomieszczenia rekreacji – baseny, sauny itp.
Podział budynku na strefy powinien:
– umożliwić utrzymanie wymaganych parametrów cieplno-wilgotnościowych oraz jakości powietrza w każdej ze stref;
– umożliwić realizację indywidualnych harmonogramów pracy instalacji w poszczególnych strefach;
– zachować odpowiedni układ ciśnień między pomieszczeniami.
W artykule skupiono się na instalacjach powietrznych obsługujących strefę pokoi hotelowych, do której przyporządkowano także przestrzenie komunikacyjne oraz pomieszczenia zaplecza gospodarczego, np. magazyny bielizny, magazyny środków czystości, znajdujące się często bezpośrednio w sąsiedztwie pokoi gościnnych.
Rys. 3 Stopień wykorzystania pokoi w hotelach (w procentach) w 2014 i 2015 r. [6]
Wentylacja mechaniczna i klimatyzacja strefy hotelowej
Pokoje hotelowe
Od systemów klimatyzacyjnych stosowanych w pokojach dla gości wymaga się przede wszystkim możliwości indywidualnej regulacji parametrów powietrza, cichej pracy oraz odpowiedniego wkomponowania w wystrój wnętrza. Najbardziej pożądana instalacja to taka, której goście nie widzą i nie słyszą, ale odczuwają pozytywne skutki jej działania. Z punktu widzenia inwestora istotnymi kwestiami są oczywiście te związane z kosztami zarówno inwestycji, jak i późniejszej eksploatacji. Najczęściej stosowanymi rozwiązaniami są instalacje z dwustopniowym uzdatnianiem powietrza, wykorzystujące urządzenia indywidualne, np. wentylokonwektory, klimatyzatory lub aparaty indukcyjne. Zasada działania takich rozwiązań polega na centralnym przygotowaniu powietrza zewnętrznego, tzw. pierwotnego (strumień V ), którego ilość wynika z wymagań higienicznych. Strumień ten zapewnia świeżość powietrza i obliczany jest na podstawie liczby osób oraz minimalnej krotności wymian. Warunki komfortu zapewniane są dzięki pracy indywidualnych urządzeń stosowanych w każdym pokoju i dostarczających do pomieszczenia strumień obiegowy (Vo). Powietrze pierwotne wprowadzane jest do pokoi osobnymi nawiewnikami lub jako mieszanina z powietrzem obiegowym (mieszanie na ssaniu lub tłoczeniu urządzenia indywidualnego). Usuwanie powietrza w ilości odpowiadającej Vpp następuje z węzła sanitarnego, a powstający układ ciśnień chroni pokój przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z tej strefy. Napływ powietrza obiegowego na ssanie urządzenia indywidualnego realizowany jest najczęściej w strefie wejściowej modułu. Przez kratkę umieszczoną w suficie podwieszanym powietrze doprowadzane jest do zabudowanej przestrzeni, skąd pobierane jest przez urządzenie. Inną możliwością jest kanałowe podłączenie kratki na ssanie wentylatora. Sposób doprowadzenia powietrza obiegowego do urządzeń, ze względu na odporność ogniową innych instalacji zastosowanych w zabudowanej przestrzeni, wymaga uzgodnienia ze specjalistą z branży przeciwpożarowej.
Rys. 4 Typowe rozwiązanie instalacji z dwustopniowym uzdatnianiem powietrza w pokoju hotelowym: a) podłączenie powietrza pierwotnego na tłoczenie urządzenia indywidualnego, b) podłączenie powietrza pierwotnego na ssanie urządzenia indywidualnego, c) niezależne doprowadzenie powietrza pierwotnego do pomieszczenia
Sposób podłączenia powietrza pierwotnego do urządzenia jest zależny od jego typu. W przypadku urządzeń wyposażonych w wentylatory (wentylokonwektory, klimatyzatory) możliwy jest każdy wariant dostarczenia powietrza świeżego. W razie zastosowania urządzeń zabudowanych nad sufitem, tzw. kanałowych (rys. 5), najczęściej spotykane są warianty 4a) i 4b). W przypadku urządzeń podwieszanych pod sufitem, wyposażonych w oryginalną obudowę (rys. 6), wykorzystywany jest wariant 4c). Przy planowaniu podłączenia powietrza należy rozpatrzyć plusy i minusy każdego rozwiązania. W przypadku podłączenia na tłoczenie urządzenia doprowadzenie powietrza do strefy pokoju możliwe jest także w momencie wyłączenia jego wentylatora. Powietrze przez kratkę nawiewną wypłynie do pokoju, jednak ze zmniejszoną prędkością. W przypadku podłączenia na ssanie, jeśli wentylator zostanie wyłączony, powietrze pierwotne wypłynie w miejscu, w którym napotka najmniejsze opory, a więc przez kratkę wlotową powietrza obiegowego. W tym momencie nastąpi przepływ powietrza na drodze przedsionek – łazienka, z pominięciem strefy pokoju. W tym rozwiązaniu wentylatory powinny zatem pracować w trybie ciągłym. Istotne jest także wzięcie pod uwagę temperatury powietrza świeżego dostarczanego do pokoju, co zostanie omówione poniżej.
Tab. 2 Średnie obłożenie markowych hoteli w wybranych miastach Polski w 2014 r. [7]
|
Miejscowość |
Obłożenie hoteli [%] |
|
Warszawa |
75(****) 79,2 (*****) |
|
Kraków |
74 (****) 76 (*****) |
|
Wrocław |
67 |
|
Poznań |
56,5 |
|
Szczecin |
71 |
|
Łódź |
60 |
|
Katowice |
53 |
Urządzenia indukcyjne stosowane w pokojach hotelowych posiadają gotowe przyłącza powietrza zewnętrznego w miejscu umożliwiającym powstanie zjawiska zasysania powietrza obiegowego do urządzenia. Siłą napędową umożliwiającą działanie tych jednostek jest ciśnienie na dyszach wytwarzane przez przepływające powietrze pierwotne. Powoduje ono indukcję powietrza z pomieszczenia. Są to tzw. jednostki aktywne i wymagają zapewnienia stosunkowo wysokiego ciśnienia dyspozycyjnego na wpięciu instalacji powietrza pierwotnego – od kilkudziesięciu do ponad 100 Pa. Przykładową konstrukcję przedstawiono na rys. 8. Urządzenia indukcyjne pasywne, czyli pracujące bez podłączenia powietrza świeżego, nie są powszechne w pokojach hotelowych. Napływ powietrza uzdatnionego do gości wymaga podwieszenia urządzenia bezpośrednio w strefie pokoju, co ze względu na wymagania estetyczne nie jest popularne. Zaletą urządzeń nieposiadających wentylatora jest cicha praca, są jednak bardziej wrażliwe na błędy projektowe i wykonawcze – brak odpowiedniego strumienia powietrza świeżego w jednostce aktywnej powodować będzie niewłaściwą pracę całego urządzenia.
Temperatura powietrza świeżego dostarczanego do pomieszczeń może być:
– przez cały rok niższa od docelowej temperatury powietrza w pomieszczeniu tpp ≤ t p, o wartość stałą Δt = 4 – 8 K;
– stała, niższa od docelowej temperatury powietrza w pomieszczeniu, np. tpp = 12 – 16°C, w ciągu całego roku lub tylko w okresie letnim;
– neutralna, czyli odpowiadająca temperaturze powietrza w pomieszczeniu, tpp = tp, w ciągu całego roku lub tylko w okresie zimowym;
– wyższa od temperatury powietrza w pomieszczeniu tpp > tp, temperatura osiągana za wymiennikiem do odzysku ciepła w okresie letnim, brak chłodnicy w centrali.
Należy wziąć pod uwagę, że powietrze świeże o temperaturze niższej od temperatury pomieszczenia będzie mieć pewną moc chłodniczą, wynikającą z przyjętej różnicy temperatury. Powietrze to będzie stale pozwalało na usunięcie części pojawiających się we wnętrzach zysków ciepła. W przypadku ich braku (np. zimą) parametry powietrza pierwotnego stanowić
będą stratę energetyczną, konieczną do pokrycia przez system grzewczy pomieszczenia. Moc chłodnicza jawna powietrza świeżego wynosić będzie:
Przykładowo, jeśli przyjęty strumień powietrza dostarczany dla jednej osoby wynosi 30 m3/h, to na każdy stopień obniżenia jego temperatury w stosunku do wartości docelowej w pomieszczeniu moc chłodnicza wynosi ok. 10 W. Obniżenie temperatury powietrza świeżego o 7-8 K pozwala zatem na skompensowanie zysków ciepła pochodzących od tej osoby i nie będzie powodować nadmiernego ochłodzenia pomieszczenia.
Przyjęcie odpowiednio niskiej temperatury powietrza pierwotnego pozwala także na jego osuszenie w chłodnicy centrali, co ogranicza wykraplanie wilgoci na wymiennikach indywidualnych. Z drugiej strony natomiast w wariancie osobnego wprowadzenia powietrza świeżego do pomieszczenia, bez mieszania go z powietrzem obiegowym w urządzeniu indywidualnym, powstawać może dyskomfort związany z jego niską temperaturą. Powietrze o temperaturze kilkunastu stopni może opadać w niekontrolowany sposób do strefy pokojowej i wywoływać lokalne wychłodzenie, co może być odczuwalne dla gości. Wszystkie wymienione argumenty stanowić mogą w zależności od sytuacji wadę lub zaletę rozwiązania, a wybór sterowania parametrami powietrza pierwotnego powinien być oparty na obliczeniach obciążeń cieplnych pomieszczeń w ciągu całego roku i być dopasowany do miejsca wprowadzenia powietrza świeżego.
Urządzenia indywidualne pełnić mogą w obiekcie wyłącznie funkcję chłodzenia – wykorzystuje się jednostki z jednym wymiennikiem, dwururowe zasilane wodą lub systemy z bezpośrednim odparowaniem czynnika chłodniczego (potocznie zwane freonowymi). Ogrzewanie zapewniane jest wówczas przez tradycyjną instalację grzejnikową lub ogrzewanie podłogowe. W nowo projektowanych obiektach najczęściej funkcję chłodniczą i grzewczą dla pokoju realizuje jeden system. Wykorzystuje się wtedy jednostki z jednym wymiennikiem pracującym z przełączaniem lub z dwoma osobnymi wymiennikami. Czynnikiem grzewczym/chłodzącym może być woda lub czynnik chłodniczy poddawany przemianom fazowym. Należy pamiętać, że wymagana temperatura w węźle sanitarnym w okresie zimowym wynosi 24°C, a więc konieczne jest zainstalowanie w tych pomieszczeniach dodatkowego ogrzewania, które doprowadzane jest także do przestrzeni komunikacyjnych oraz gospodarczych.
Rys. 5 Klimatyzator kanałowy [8]
Ograniczenie strumienia powietrza
Zanim zaprojektowane zostanie rozprowadzenie kanałów wentylacyjnych w budynku, istotne jest ustalenie z inwestorem możliwości ograniczenia strumienia powietrza w pokojach na okres, kiedy nie są one wykorzystywane, co się przekłada na zmniejszenie kosztów eksploatacji instalacji. W hotelach wysokiej klasy instalacja nawiewna i wywiewna każdego pokoju wyposażana jest w indywidualne regulatory przepływu. W okresie kiedy pokój nie jest wykorzystywany, przepływ powietrza ograniczony jest do minimum zapewniającego wyłącznie przewietrzanie (np. krotność wymian 0,5-1h-1). Kiedy z pokoju korzystają goście, instalacja się przełącza na wydajność nominalną. Zmiana wydajności odbywa się z poziomu recepcji lub podczas włożenia karty magnetycznej do portu w pokoju. Rozwiązanie takie, mimo że niesie największe oszczędności eksploatacyjne, jest kosztowne na etapie inwestycji. Aby uzyskać kompromis finansowy, pokoje hotelowe podzielić można na kilku-, kilkunastopokojowe strefy (np. podział na piętra, podział na strony korytarza itp.) i umożliwić włączanie poszczególnych stref z poziomu recepcji. Pozwoli to na ograniczenie ilości urządzeń włączonych do automatyki budynkowej i obniżenie kosztów eksploatacji. Minusem będzie okresowe wentylowanie pokoi niewynajętych, które będą się znajdować w uruchomionej strefie. W hotelach budowanych jako zaplecze noclegowe dla imprez organizowanych w obiekcie (przyjęcia weselne, konferencje) zastosowanie wielu elementów pozwalających na ograniczanie wentylacji poszczególnych pokoi hotelowych może się okazać nieuzasadnione finansowo. Obiekty te są bowiem wykorzystywane okresowo, jednak ze znacznym obłożeniem. Należy pamiętać, że przyjęcie wariantu z ograniczaniem wydajności wentylacji w poszczególnych pokojach lub podstrefach musi nieść ze sobą zastosowanie centrali umożliwiającej płynną regulację strumienia powietrza, a jego ograniczenie dotyczyć będzie także instalacji wywiewnej.
Rys. 6 Klimakonwektor w obudowie [9]
Komunikacja i pomieszczenia gospodarcze
W odróżnieniu od pokoi hotelowych przestrzenie komunikacyjne oraz gospodarcze powinny być wentylowane w sposób ciągły i ze stałą wydajnością. Powietrze świeże wprowadzane jest do korytarzy, a jego usuwanie odbywa się z pomieszczeń gospodarczych, czasami częściowo także z pomieszczeń komunikacji. Ilość powietrza ustalana jest na podstawie krotności wymian. Dla przestrzeni komunikacyjnej oraz magazynów czystych wystarczająca będzie 2-3-krotna wymiana powietrza w ciągu godziny. Z pomieszczeń zanieczyszczonych, np. magazynów chemii gospodarczej czy brudnej bielizny, powietrze powinno być usuwane przez niezależny system wentylacyjny, a krotność wymian powinna być większa, np. 4-8 h-1. Powietrze świeże doprowadzane może być z tej samej centrali co powietrze nawiewane do pokoi. Należy wówczas zwrócić uwagę na jego parametry i w razie konieczności zapewnić dodatkowe uzdatnianie powietrza, np. przez nagrzewnicę kanałową lub naddatek mocy w grzejnikach. W przypadku projektowania systemu umożliwiającego ograniczanie wentylacji w pokojach dla komunikacji i pomieszczeń gospodarczych należy zastosować urządzenia umożliwiające zachowanie stałego strumienia powietrza, niezależnie od zmieniającego się przepływu w pokojach hotelowych – regulatory CAV lub VAV Inną możliwością doprowadzenia powietrza świeżego do pomieszczeń komunikacji jest zastosowanie indywidualnych central wentylacyjnych, obsługujących wszystkie korytarze i przestrzeń recepcyjną. Rozwiązanie takie pozwoli na zachowanie stałej wydajności bez stosowania dodatkowych urządzeń powiązanych z instalacją obsługującą pokoje, wymagać może jednak więcej miejsca na rozprowadzenie instalacji w budynku.
Rys. 7 Aparat indukcyjny [10]
Odzysk ciepła z pokoi hotelowych
Odzysk ciepła z powietrza wywiewanego ze strefy pokoi hotelowych jest częstym przedmiotem dyskusji wśród projektantów. Z jednej strony usuwanie powietrza głównie z węzłów sanitarnych stwarza realne niebezpieczeństwo przedostania się przez nieszczelności wymiennika zanieczyszczeń do powietrza nawiewanego, z drugiej strony, jeśli powietrze z łazienek usuniemy osobną instalacją wywiewną, niemożliwe będzie odzyskiwanie energii w centrali, co byłoby ogromną stratą energetyczną. Przy wyborze typu wymiennika do odzysku ciepła ze strefy hotelowej należy przede wszystkim się kierować jego szczelnością, która zależy zarówno od jego typu, jak i od jakości wyrobu.
Bezpiecznym rozwiązaniem pod względem szczelności byłby wymiennik z czynnikiem pośredniczącym (glikolowy), jednak charakteryzuje się on niewielką sprawnością i jest drogi. Kompromisem jest zastosowanie wymiennika krzyżowego, który jest stosunkowo szczelny, tańszy od wymiennika glikolowego, a sprawność można ocenić jako dobrą (ok. 50-60%). Przeglądając ofertę producentów, znaleźć można także centrale z wymiennikami obrotowymi przeznaczone do stosowania w hotelach. Wymienniki te charakteryzują się wysoką sprawnością, przekraczającą niekiedy 80%, jednak ich szczelność jest mniejsza niż wymiennika krzyżowego. Rozwiązaniem, które warto obecnie wziąć pod uwagę, jest centrala wyposażona w pompę ciepła typu powietrze-powietrze.
Urządzenie takie pozwoli na wykorzystanie energii zawartej w powietrzu usuwanym, a przy właściwej optymalizacji temperatury powietrza pierwotnego (a zatem całego systemu) stanowić może jednocześnie element uzdatniający powietrze do jego docelowych parametrów, bez dodatkowej nagrzewnicy i chłodnicy.
Rys. 8 Zasada działania aktywnego urządzenia indukcyjnego na przykładzie belki chłodzącej [11]
Regulacja temperatury powietrza nawiewanego
Podczas projektowania instalacji dla strefy hotelowej nie bez znaczenia jest także wybór sposobu regulacji mocy wymienników urządzeń indywidualnych po stronie czynników grzewczych i chłodniczych. W przypadku zastosowania najtańszych w inwestycji zaworów o działaniu ON/OFF, reagujących na podstawie wskazania czujnika temperatury w pomieszczeniu, temperatura powietrza nawiewanego do pomieszczeń ulega znacznym wahaniom. Podczas chodzenia jest bardzo niska w momencie otwarcia zaworu i zbliżona do temperatury wewnętrznej w momencie jego zamknięcia. W przypadku ogrzewania analogicznie – wysoka i neutralna. Różnice w temperaturze nawiewu mogą sięgać kilkunastu stopni, co dodatkowo, przy częstym przełączaniu pozycji zaworów, będzie negatywnie odbierane przez gości. Rozwiązaniem gwarantującym wyższy komfort wewnętrzny jest wykorzystanie zaworów, które dają możliwość bardziej precyzyjnej regulacji mocy wymienników, np. regulacja płynna, regulacja za pomocą zaworów termostatycznych utrzymujących żądaną temperaturę powrotu czynnika na agregat chłodniczy.
dr inż. Maria Kostka
Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza
Wydział Inżynierii Środowiska
Politechnika Wrocławska
Literatura
1. Rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki z dnia 16 listopada 2011 r zmieniające rozporządzenie w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (Dz.U. z 2011 r Nr 259, poz. 1553).
2. Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 24 stycznia 2006 r w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (Dz.U. z 2006 r. Nr 22, poz. 22).
3. PN-EN 12831:2006 Instalacje ogrzewcze w budynkach. Metoda obliczania projektowego obciążenia cieplnego.
4. Instytut na rzecz Ekorozwoju przy współpracy Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A., „Energia w obiekcie turystycznym”, Warszawa 2011.
5. M. Kostka, N. Szeszycka, Klimatyzacja pokoi hotelowych – czy system VAV się opłaca?, „Rynek Instalacyjny” nr 7-8/2014.
6. Wykorzystanie turystycznych obiektów noclegowych w 2015 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016 r.
7. Rynek hotelowy w Polsce, Raport roczny 2014, opracowanie: Hotel Proffesionals Sp. z o.o.
8. http://www.daikin.pl/
9. http://www.clima-comfort.com.pl/
10. http://www.swegon.com/pl/
11. http://peterrumseype.com/portfolio/chilled-beams-in-laboratories/
