Rurociągi azbestocementowe w sieciach wodociągowych – zagrożenia, uwarunkowania prawne, usuwanie

Azbest zwany niegdyś jedwabiem świata minerałów, lnem kamiennym czy też płótnem niepalnym był niezwykle cennym surowcem wykorzystywanym od blisko 5000 lat do produkcji różnych wyrobów niezbędnych w codziennym życiu człowieka. Sprzyjały temu cenne właściwości tego minerału, jak giętkość, miękkość, odporność na ścieranie, czynniki chemiczne i biologiczne oraz wysoką temperaturę. Dzięki tym cechom azbest był wszechstronnie stosowany już od XV w. m.in. jako dodatek do knotów do świec, niepalnego papieru, a także do wyrobów tekstylnych i koców do gaszenia pożaru.

Rurociągi azbestocementowe wykonywano przed rokiem 1990. Fot. stock.adobe/chuck1964

Na skalę przemysłową azbest zaczęto wydobywać i przetwarzać pod koniec XIX w. głównie w Rosji, Kanadzie i Afryce, a po 1900 r. nastąpił dalszy wzrost wydobycia, również w wielu innych częściach świata. Szczytowy wzrost wydobycia i przeróbki azbestu zarejestrowano od początku lat 50. do końca lat 80. ubiegłego wieku. Wówczas azbest znalazł szerokie zastosowanie w przemyśle i w gospodarce komunalnej. Powszechność stosowania azbestu spowodowała, że jest on obecny niemal wszędzie, w tym na dachach i ścianach budynków, a także w sieciach wodociągowych. Na początku lat 80. ub.w. wydobycie i przeróbka azbestu zaczęły stopniowo spadać. Przyczyną tego było stwierdzenie szkodliwości działania azbestu na zdrowie człowieka [1].

Kancerogenne właściwości azbestu są związane głównie z zawartością pyłu azbestowego w powietrzu. Nie stwierdzono natomiast jednoznacznego wpływu na zdrowie człowieka azbestu wypijanego z wodą. Dlatego też nie ustalono w przepisach zalecanej wartości dla azbestu w wodzie do picia opartej na kryteriach zdrowotnych. Niemniej jednak, ze względu na uznaną szkodliwość dla zdrowia człowieka, azbest jest usuwany z naszego otoczenia, w tym także rury azbestocementowe, które były szeroko stosowane w wodociągach od początku lat 60. ub.w. W myśl zalecanych wówczas wytycznych [2] do budowy przewodów o średnicy do 400 mm i dla normalnych warunków eksploatacji należało stosować rury azbestocementowe lub alternatywnie rury z PVC. Trzeba przy tym podkreślić, że rurociągi o średnicy do 400 mm dominują w sieciach wodociągowych, stanowiąc od 70 do 100% długości wszystkich przewodów w zależności od wielkości jednostki osadniczej [3].

W 1997 r. Sejm RP przyjął ustawę o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest i zobowiązał Radę Ministrów do opracowania programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest, stosowanych na terenie kraju, do 2032 r. Można więc uznać, że historia azbestu dobiega końca, od powszechnego stosowania aż do całkowitego zakazu jego użycia.

Ogólna charakterystyka azbestu i jego oddziaływanie na zdrowie człowieka

Ogólna charakterystyka azbestu

Azbest to nazwa handlowa naturalnych minerałów krzemianowych, które mają włóknistą postać i odpowiednie właściwości fizyczne i chemiczne. Powszechnie rozróżnia się dwie grupy azbestów [4].

• serpentyny – chryzotyl (fot. 1),
• amfibole – amozyt, krokidolit (fot. 2), antofilit, tremolit i aktynolit.

Fot. 1. Włókna azbestu chryzotylowego: zdjęcie wykonane przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego
(SEM) – powiększenie 100-krotne [12]

W grupie azbestów amfibolowych zastosowanie w praktyce mają głównie krokidolit i amozyt. Pod względem fizykochemicznym amfibole są bardziej agresywne niż chryzotyl [5]. Główne składniki chemiczne azbestów to: krzemionka, magnez i żelazo, ale tworzą je przy mniejszych udziałach również: woda, dwutlenek węgla, wapń, sód, potas, glin i mangan. Poszczególne odmiany azbestów zawierają w swoim składzie różne proporcje wymienionych związków, jednak wspólną ich cechą jest tworzenie kryształów o długości od kilku do kilkudziesięciu razy większej od ich średnicy. Kryształy występują głównie w postaci pojedynczych włókien lub wiązek włókien.

Fot. 2. Włókna krokidolitu: zdjęcie wykonane przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM)
– powiększenie 100-krotne

U podstaw kancerogennych własności azbestu leży wydłużony kształt jego kryształów, czyli włókien. Włókna azbestowe są to agregaty długich, cienkich i elastycznych fibryli. Włókna o krytycznych wymiarach, tj. o stosunku długości do średnicy (L/d > 3:1), długości powyżej 5 pm i średnicy mniejszej niż 3 pm, są włóknami respirabilnymi uznawanymi za włókna chorobotwórcze, które wdychane docierają do bezpośredniej części dróg oddechowych. Z technicznego punktu widzenia włókna azbestowe wykazują wysoką odporność na ścieranie i rozrywanie, a także na działanie wysokiej temperatury i czynników chemicznych. Gęstość azbestu wynosi 2,35-2,60 g/cm³. Azbest jest złym przewodnikiem ciepła i prądu elektrycznego. Temperatura jego topnienia wynosi powyżej 500^oC [6]. Wybrane właściwości chryzotylu i krokidolitu podano w tab. 1.

Scharakteryzowane wyżej dwie główne odmiany azbestu są wymieniane także w stosowanej powszechnie od 1990 r. klasyfikacji wg standardów ASTM (ang. American Society for Testing Materials). Klasyfikacja ta jest podstawą oceny i identyfikacji minerałów w surowcach skalnych [9].

Azbest jako minerał występuje w bardzo wielu miejscach na świecie. Jednak nie wszędzie był lub jest wydobywany i stosowany w celach handlowych. Największe pokłady azbestu znajdują się w Rosji (54%) i Kanadzie 19% [7], natomiast największa produkcja tego surowca ma miejsce w Rosji, Chinach, Kazachstanie, Kanadzie, Brazylii i Zimbabwe. W sumie kraje te pokrywają około 96% światowej produkcji azbestu [10].

Zobacz też:

Pokrycia dachowe w Polsce – wartość rynku i prognozy

Czy azbest może być nadal groźny?

Problemy z azbestem. Przygotowania do rozbiórki i remontu obiektu

Zagrożenie azbestem dla zdrowia człowieka

Azbest jest wszechobecny w środowisku ze względu na rozprzestrzenianie się włókien ze źródeł naturalnych oraz szerokiego wykorzystania tego surowca w przemyśle. Występuje szeroko w atmosferze i w skorupie ziemskiej. Całkowita ilość azbestu emitowana ze źródeł naturalnych jest prawdopodobnie większa od ilości azbestu emitowanego ze źródeł przemysłowych. Brak jest jednakże wyników pomiarów dotyczących ilości włókien uwalnianych do atmosfery przez naturalne procesy wietrzenia skał. Obecność azbestu (chryzotylu) została stwierdzona nawet w lodach Grenlandii już w 1750 r. Są też doniesienia o zawartości azbestu w wodach naturalnych. Największy udział w występowaniu azbestu w skałach, bo aż 95%, ma chryzotyl. Pozostała część przypada na amozyt i krokidolit [11].

Sztucznymi źródłami narażenia człowieka na oddziaływanie azbestu są:

• wydobywanie i mielenie azbestu;
• produkcja różnych wyrobów (okładziny cierne, płyty, rury, materiały izolacyjne itp.);
• prace konstrukcyjne i obróbka wyrobów (cięcie, usuwanie – wyrywanie i zdzieranie elementów azbestowych, rozbiórka obiektów itp.);
• transport, wykorzystywanie i usuwanie odpadów zawierających azbest.

Do oznaczania zawartości włókien azbestowych w powietrzu na stanowiskach pracy stosuje się metody badawcze pozwalające na zliczanie włókien o długości powyżej 5 pm ze stosunkiem długości do średnicy > 3:1 i o średnicy mniejszej od 3 μm [11].

Rozprzestrzenianie się włókien azbestu ze źródeł naturalnych i przemysłu powoduje narażenie ludzi i zwierząt na jego negatywne oddziaływanie. Oddziaływanie azbestu na człowieka odnosi się głównie do dróg oddechowych. Podstawową chorobą jest w tym przypadku azbestoza (rozsiane włóknienie płuc). Badania epidemiologiczne przeprowadzone głównie na grupach zawodowych wykazały, że wszystkie typy włókien azbestowych wywołują również nowotwory oskrzeli, opłucnej i otrzewnej. Uzasadniają to m.in. wyniki badań uzyskane za pomocą obecnie akceptowanych metod pobierania prób i analiz, według których poziomy stężeń włókien azbestu w powietrzu w miastach zawierają się przeciętnie w przedziale od 1 do 10 włókien/dm³. Podczas gdy w zakładach przemysłu azbestowego stężenie może dochodzić nawet do kilkuset włókien/ml. Palenie tytoniu zwiększa ryzyko zachorowania na azbestozę i nowotwory płuc. Z tego względu już Klub Rzymski w opracowaniu „Granice wzrostu” wymienił azbest wśród substancji szkodliwych zanieczyszczających środowisko, a Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem umieściła azbest na liście substancji o udowodnionym epidemiologicznie działaniu kancerogennym dla człowieka [11]. Ocena zagrożenia zdrowia człowieka azbestem spożywanym drogą pokarmową Nie ma wystarczających dowodów na kancerogenny wpływ azbestu spożywanego z wodą pitną na zdrowie człowieka [11, 13-21]. Pomimo prowadzenia intensywnych badań nie stwierdzono związku przyczynowego między ekspozycją na azbest a nowotworami przewodu pokarmowego u ludzi. Na podstawie przeglądu wyników badań biologicznych skutków działania azbestu wprowadzanego zwierzętom drogą pokarmową stwierdzono, iż brak jest ewidentnych danych o tym, że azbest wywierał działanie kancerogenne. Interesujące jest również to, że nie obserwowano wzrostu zapadalności na nowotwory w następstwie wprowadzania zwierzętom chryzotylu o wymiarach zbliżonych do wymiarów włókien stwierdzanych w wodzie pitnej (włókna te są na ogół krótsze od włókien zawartych w powietrzu) [11]. Powyższe wnioski mają swoje uzasadnienie w standardach określających jakość wody do picia, zarówno światowych, jak i krajowych. W aktualnym wydaniu wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia dotyczących jakości wody do picia [15], których wersja polska została opublikowana w roku 2014 [16], stwierdza się m.in., że brak jest spójnych dowodów potwierdzających szkodliwość azbestu przyjętego drogą pokarmową, a ponadto: Nieliczne dane wskazują, że narażenie na azbest unoszący się w powietrzu w wyniku uwolnienia z wody wodociągowej podczas brania prysznica albo w wyniku mycia jest znikome. Z powodu braku spójnych dowodów, potwierdzających szkodliwość azbestu przyjętego drogą pokarmową, nie ustalono zalecanej wartości azbestu w wodzie pitnej.

W [15] i [16] stwierdza się, że: Znane jest rakotwórcze działanie wdychanego azbestu na człowieka. Pomimo intensywnych badań epidemiologicznych, przeprowadzonych na populacjach korzystających z wody do picia zawierającej wysokie stężenia azbestu, istnieje niewiele przekonujących dowodów działania rakotwórczego spożywanego w niej azbestu. Co więcej, w szeroko zakrojonych badaniach na zwierzętach nie stwierdzono prawidłowości dotyczących wzrostu zapadalności na nowotwory przewodu pokarmowego spowodowanego azbestem. Nie istnieją zatem spójne dowody na szkodliwość spożytego azbestu dla zdrowia, w związku z czym stwierdzono, że nie ma konieczności ustalania zalecanej wartości dla azbestu w wodzie do picia opartej na kryteriach zdrowotnych. Głównym problemem dotyczącym przewodów azbestowo-cementowych jest szkodliwość wdychania azbestu rozpylonego przez osoby mające z nim kontakt podczas pracy (np. podczas cięcia, piłowania, łamania przewodów).

Takie stanowisko jest utrzymywane od dawna. Już bowiem w drugiej edycji wytycznych WHO wydanych w 1993 r. (polska wersja ukazała się w roku 1998) również zawarta jest opinia, iż nie istnieją zgodne dowody świadczące o tym, że spożyty azbest jest szkodliwy dla zdrowia, i dlatego postanowiono, że nie ma konieczności ustalania dla azbestu w wodzie do picia zalecanej dopuszczalnej wartości wynikającej z przesłanek zdrowotnych. Podobne stanowisko jest zawarte także w polskich przepisach. Obowiązujące obecnie rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2017 r. [17] w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze, nie ustala dopuszczalnego stężenia azbestu w wodzie do picia ze względów zdrowotnych i nie wymaga j ego monitorowania, co jest zgodne z dyrektywą [22] dotyczącą jakości wody do spożycia przez ludzi i wspomnianym stanowiskiem ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia.

W stanowisku wydanym w 2007 r. przez Zakład Higieny Sanitarnej Państwowego Zakładu Higieny [23] podkreśla się z naciskiem, że: dane dotyczące szkodliwego oddziaływania azbestu na zdrowie człowieka i działania rakotwórczego tego minerału odnoszą się do azbestu zawartego w powietrzu i do wziewnej drogi narażenia. Brak natomiast dowodów na analogiczny wpływ włókien azbestowych, dostających się do organizmu drogą pokarmową, w tym obecnych w wodzie przeznaczonej do spożycia. W dotychczasowych badaniach epidemiologicznych nie wykazano ujemnego wpływu na zdrowie ludzi azbestu zawartego w wodzie przeznaczonej do spożycia. W szczególności nie stwierdzono zależności między obecnym w wodzie pitnej azbestem a zwiększoną zapadalnością na nowotwory złośliwe, w tym nowotwory przewodu pokarmowego. Należy podkreślić, że badania te, przeprowadzone głównie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, obejmowały duże populacje mieszkańców i długi (15-80 lat) okres obserwacji. Nie dostarczyły one dowodów na wzrost ryzyka nowotworów złośliwych, wynikający z ekspozycji na włókna azbestowe zawarte w wodzie przeznaczonej do spożycia i korzystania z wodociągów zawierających przewody azbestowo- cementowe. Zależności takiej nie wykazano także w badaniach eksperymentalnych, podczas których pył azbestowy podawano zwierzętom doświadczalnym drogą pokarmową. Jakkolwiek większość wyników badań pochodzi z lat 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia, w ostatnim czasie nie pojawiły się publikacje wyników nowych badań podważające tę opinię. Tak więc ryzyko zdrowotne wynikające z ekspozycji na azbest związane jest z wdychaniem jego pyłu, a nie z narażeniem drogą pokarmową.

Dalsze części artykułu znajdziesz w kolejnych wydaniach „Inżyniera Budownictwa”:

• Ocena ilościowa stanu sieci wodociągowych wykonanych z rur azbestocementowych
• Uwarunkowania formalnoprawne i programy dotyczące usuwania rur azbestocementowych
• Perspektywy wymiany rurociągów azbestocementowych
• Technologie wymiany rur

prof. Marian Kwietniewski, Politechnika Warszawska
dr inż. Jarosław Chudzicki, prof. PW, Politechnika Warszawska

Sprawdź: Produkty budowlane