Kanały, rowy i drenaże spełniają różne zadania w gospodarce i środowisku, a zatem różna jest ich kwalifikacja, przy czym dodatkowo uzależniona jest ona również od konstrukcji tych urządzeń.
Największe nieporozumienia dotyczą rowów, gdyż niezależnie od funkcjonującego potocznie określenia „rów” w odniesieniu do małych cieków naturalnych dodatkowo również potocznie utarło się przekonanie, że każdy rów jest rowem melioracyjnym. Takie podejście prowadzi do błędnej wykładni przepisów Prawa wodnego, nie tylko w decyzjach administracyjnych, ale nawet w uzasadnieniach wyroków sądów administracyjnych.
Stosownie do przepisu art. 9 ust. 1 pkt 1c Prawa wodnego ciekami naturalnymi są rzeki, strugi, strumienie i potoki oraz inne wody płynące w sposób ciągły lub okresowy naturalnymi lub uregulowanymi korytami. Zgodnie z encyklopedycznym określeniem cechą charakteryzującą ciek naturalny jest posiadanie przez niego źródeł (zlewni), grawitacyjny spływ wody wyżłobionym przez niego korytem oraz posiadanie naturalnego ujścia. Przez zastosowane w Prawie wodnym pojęcie koryta uregulowanego należy rozumieć również koryto wyprostowane i wyglądające w terenie jak kanał czy rów, a także koryto zabudowane (zakryte) konstrukcją hydrotechniczną, co występuje najczęściej na terenie zurbanizowanym. Taka odcinkowa zabudowa cieku naturalnego nie pozbawia go jednak przymiotu cieku naturalnego. To, co płynie ciekiem naturalnym, jest wodą w rozumieniu art. 5 ust. 3 pkt 1 lit. a) Prawa wodnego i stanowi własność Skarbu Państwa. Grunt pokryty tą wodą, w granicach linii brzegu, stanowi wydzielony zasób nieruchomości Skarbu Państwa, niepodlegający przepisom ustawy o gospodarce nieruchomościami i niepodlegający obrotowi cywilnoprawnemu.
Śródlądowe wody powierzchniowe stanowiące własność publiczną, czyli własność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, zostały wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną. Rozporządzenie to określa wody istotne dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej, w stosunku do których prawa właścicielskie wykonuje Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a także wody istotne dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, w stosunku do których prawa właścicielskie wykonują marszałkowie województw. Rozporządzenie powyższe nie wymienia jednak wszystkich wód stanowiących własność publiczną i nie stanowi katalogu zamkniętego. Aby nie było takich wód (cieków), w stosunku do których nie wiadomo, kto w imieniu Skarbu Państwa wykonuje prawa właścicielskie, przepis art. 11 ust. 1 pkt 4 Prawa wodnego stanowi, że marszałek województwa jako zadanie z zakresu administracji rządowej wykonuje prawa właścicielskie również w stosunku do pozostałych wód, niewymienionych w pkt 1–3. Ewidencję wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, a także ewidencję urządzeń melioracji wodnych prowadzi marszałek województwa (wojewódzki zarząd melioracji i urządzeń wodnych) na podstawie art. 70 ust. 3 Prawa wodnego. Jedna wspólna ewidencja, a ponadto regulacje wywodzące się z przepisów ustawy z dnia 24 października 1974 r. – Prawo wodne doprowadziły do sytuacji, w której wiele cieków naturalnych, o szerokości dna do 1,5 m w ich dolnym biegu, traktowanych jest w tej ewidencji jako urządzenia melioracji wodnych szczegółowych (rowy).
Tymczasem rów jest urządzeniem, którego koryto zostało wykonane przez człowieka, nie ma źródeł i nie musi mieć ujścia (może być bezodpływowy), nie posiada własnej doliny, może spełniać różne funkcje i w dostosowaniu do tych funkcji posiadać różną konstrukcję.To, co płynie rowem, nie jest wodą (zasobem wodnym) w rozumieniu Prawa wodnego, gdyż art. 5 Prawa wodnego, który dokonuje podziału wód, nie wymienia rowów. Wody w rowach zostały wymienione jedynie w art. 12 ust. 1 oraz w art. 31 ust. 4 pkt 3 Prawa wodnego. W myśl tych przepisów wody w rowach znajdujące się w granicach nieruchomości gruntowej stanowią własność właściciela tej nieruchomości, a do użytkowania wód znajdujących się w rowach przepisy ustawy dotyczące korzystania z wód stosuje się odpowiednio. Ilekroć zatem w Prawie wodnym jest mowa o wodach, ustawodawca nie miał na myśli tego, co płynie rowami. Ze względu na konstrukcję rów może być szczelny lub ziemny (trawiasty).
Fot. K. Wiśniewska
Rów szczelny odprowadzający wody opadowe lub roztopowe z dróg oraz z terenów zurbanizowanych jest otwartym systemem kanalizacyjnym.Taki szczelny rów nie ma kontaktu ze środowiskiem, nie odwadnia ani nie nawadnia terenu, przez który prowadzi jego trasa, a zatem nie kształtuje zasobów wodnych i z tego powodu nie kwalifikuje się do urządzeń wodnych. Przepisy Prawa wodnego nie ingerują w parametry takiego rowu i nie wymagają uzyskania pozwolenia wodnoprawnego na jego wykonanie czy przebudowę.Powyższe dotyczy również szczelnych rurociągów odprowadzających wody lub ścieki, które są zamkniętymi systemami kanalizacyjnymi. Według przepisów Prawa wodnego urządzeniem wodnym jest wyłącznie wylot takiego rowu, czy rurociągu, do wód lub do urządzeń wodnych. Pozwolenie wodnoprawne jest wymagane na wykonanie wylotu, a także na szczególne korzystanie z wód, czyli na odprowadzanie tym wylotem ścieków lub wód do środowiska.
Urządzeniami wodnymi, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 13 Prawa wodnego, są rowy ziemne (trawiaste), czyli sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna mniejszej niż 1,5 m przy ich ujściu. Rowy ziemne nie tylko prowadzą wody swoim korytem, ale w zależności od ich napełnienia wpływają na stan wód gruntowych na terenach przyległych (odwadniają lub nawadniają te tereny). Rowy ziemne kształtują zasoby wodne, są zatem urządzeniami wodnymi, a wykonanie urządzeń wodnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. Rowy ziemne mogą być na niektórych odcinkach zabudowane, lecz podobnie jak zabudowany odcinek cieku naturalnego nie zmienia jego charakteru na „ciek sztuczny”, tak zabudowa odcinka rowu ziemnego nie zmienia charakteru rowu ziemnego na kanalizację. Przykładową zabudowę rowu ziemnego stanowią przepusty pod drogami oraz odcinki rurociągów na terenach zabudowanych.
Zadania spełniane przez rowy ziemne są różnorodne, ale wśród tych zadań można wyodrębnić trzy podstawowe grupy:
– Pierwsza grupa to rowy ziemne i drenaże będące urządzeniami melioracji wodnych, których zadaniem jest regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby oraz ułatwienia jej uprawy, o czym stanowi przepis art. 70 ust. 1 Prawa wodnego.Rowy, służące tym celom, zaliczają się do urządzeń melioracji wodnych szczegółowych (art. 73 ust. 1 pkt 1), wykonywane są przez właścicieli gruntów lub na koszt Skarbu Państwa za zwrotem tych kosztów w formie opłaty melioracyjnej lub inwestycyjnej. Rowy stanowiące urządzenia melioracji wodnych szczegółowych wchodzą w skład nieruchomości gruntowych i zazwyczaj nie mają wydzielonej działki ewidencyjnej. Zabudowanie odcinka rowu, będącego urządzeniem melioracji wodnych szczegółowych, rurociągiem o średnicy powyżej 0,6 m nie oznacza, że na tym odcinku urządzenie to straciło przymiot urządzenia melioracji wodnych szczegółowych i stało się urządzeniem melioracji wodnych podstawowych. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu prowadzenia ewidencji wód, urządzeń melioracji wodnych oraz zmeliorowanych gruntów (wraz ze zmianami wprowadzonymi rozporządzeniem Ministra RiRW z dnia 18 czerwca 2013 r.) określa, jakie dokumenty stanowią podstawę do uwzględnienia w tej ewidencji urządzeń melioracji wodnych, a także dokumenty, na podstawie których urządzenia te z ewidencji można wykreślić. Podstawę do wykreślenia urządzeń ze stanu ewidencyjnego może stanowić m.in. protokół dotyczący uzasadnionego technicznie wyłączenia urządzeń ze względu na zmianę dotychczasowego sposobu wykorzystania gruntów, dokonaną zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego lub decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także protokół zużycia lub zniszczenia tych urządzeń. Obowiązek utrzymywania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych (głównie rowów i drenaży), wymienionych w ewidencji wód i urządzeń wodnych, należy do zainteresowanych właścicieli gruntów lub do spółki wodnej (jeśli urządzenia te są objęte działalnością spółki). Jeżeli obowiązek ten nie jest wykonywany, to na podstawie art. 77 ust. 2 Prawa wodnego organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego (najczęściej starosta) może, w drodze decyzji, nałożyć ten obowiązek na zainteresowanych właścicieli gruntów, ustalając szczegółowe zakresy i terminy wykonania tego obowiązku.
– Drugą grupę rowów stanowią również rowy ziemne (a czasem i drenaże), które regulują stosunki wodne, jednak ich zadaniem nie jest poprawa stosunków wodnych w glebie, ale zapobieganie powstawaniu szkód i niedopuszczenie do pogorszenia stosunków wodnych.Rowy takie mogą regulować stosunki wodne zarówno na terenach rolnych, jak i na terenach zurbanizowanych. Potrzeba wykonania takich rowów i drenaży jest konsekwencją uzyskiwanego przez zakład pozwolenia wodnoprawnego na szczególne korzystanie z wód, w przypadku takich urządzeń wodnych jak sztuczne zbiorniki i stopnie wodne, stawy rybnegromadzące wodę na potrzeby prowadzenia chowu oraz hodowli ryb, a także doprowadzalniki i odprowadzalniki wód, służące stawom lub innym zakładom korzystającym z wód.W takich przypadkach obowiązek wykonania przedmiotowych rowów (i ewentualnie drenaży) nakładany jest na podstawie art. 128 ust. 1 pkt 7a Prawa wodnego na zakład, który uzyskuje pozwolenie wodnoprawne na ten rodzaj szczególnego korzystania z wód, jako obowiązek wykonania urządzeń zapobiegających szkodom. Rowy te wykonane przez zakład, który uzyskał pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód, pozwalają na użytkowanie urządzenia wodnego (zbiornika wodnego, stopnia piętrzącego, stawów rybnych) zgodnie z jego przeznaczeniem oraz na korzystanie z wód bez powodowania szkód. Z przykrością muszę jednak stwierdzić, że inaczej te przepisy zinterpretował Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 13 lutego 2013 r. (sygn. akt IV SA/Wa 2397/12) dotyczącym pozwolenia wodnoprawnego na wykonanie jazu, przepławki i MEW oraz na piętrzenie i energetyczne korzystanie z wód. W uzasadnieniu tego wyroku czytamy, że każde urządzenie, które ma służyć regulacji stosunków wodnych, jest urządzeniem melioracji wodnych. Rozpatrując przedmiotową sprawę, WSA w Warszawie nie zwrócił uwagi na fakt, że wykonanie urządzeń odwadniających, w tym przypadku drenażu wraz barierą studni, nie byłoby potrzebne, gdyby nie wnioskowane przez zakład piętrzenie wody, które bez tego drenażu powodowałoby nadmierne uwilgotnienie gruntów, czyli szkody. Sąd nie zwrócił również uwagi, że urządzeniem wodnym (stopniem piętrzącym), a zarazem obiektem budowlanym, stanowiącym całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniami, o czym stanowi art. 3 pkt 1 lit. b) Prawa budowlanego, jest budowla piętrząca z czaszą i urządzeniami zapobiegającymi szkodom aż po cofkę. Rowy i drenaże, które zapobiegają szkodom, są urządzeniami budowlanymi związanymi z obiektem podstawowym. Lokalizacja tych urządzeń, ich zakres i parametry są konsekwencją uprawnień udzielonych w pozwoleniu wodnoprawnym i muszą być uwzględnione w treści udzielonego pozwolenia wodnoprawnego. Nieuwzględnienie w pozwoleniu wodnoprawnym potrzeby wykonania urządzeń zapobiegających szkodom naruszałoby zasadę zawartą w art. 31 ust. 2 Prawa wodnego stanowiącą, że korzystanie z wód nie może wyrządzać szkód. Obowiązek wykonania, a następnie utrzymywania takich urządzeń zapobiegających szkodom (urządzeń budowlanych) spoczywa w myśl art. 61 Prawa budowlanego na właścicielu lub zarządcy obiektu budowlanego, którym może być zbiornik wodny, stopień piętrzący lub staw rybny. Stosownie do przepisu art. 136 ust. 1 pkt 3 Prawa wodnego nierealizowanie przez zakład obowiązków, m.in. wobec osób narażonych na szkody, może być podstawą do cofnięcia udzielonego mu pozwolenia wodnoprawnego.
– Trzecia grupa obejmuje rowy i drenaże odwadniające różne inne obiekty budowlane, w tym drogi, a także odprowadzające wody z tego odwodnienia w celu zapewnienia użytkowania tych obiektów zgodnie z ich przeznaczeniem. Rowy takie, niezależnie od tego czy są rowami szczelnymi czy ziemnymi (trawiastymi), są urządzeniami budowlanymi,o których mowa w art. 3 pkt 9 Prawa budowlanego, związanymi z obiektem budowlanym. Jeżeli są rowami ziemnymi (urządzeniami wodnymi), ich wykonanie, a także ewentualna przebudowa czy zabudowa wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, ale obowiązek ich utrzymywania nie wynika z przepisów Prawa wodnego. Obowiązek ten wynika z art. 61 Prawa budowlanego i spoczywa na właścicielu obiektu budowlanego. W przypadku tej grupy rowów problemem jest miejsce, w którym wody z tego odwodnienia (z tych rowów) odprowadzane są do kolejnych odbiorników. Małe cieki naturalne oraz rowy i kanały najczęściej nie posiadają odpowiedniej przepustowości i wymagają przebudowy, która w takiej sytuacji powinna obciążać właściciela odwadnianego obiektu budowlanego. Właściciel odwadnianego obiektu budowlanego powinien również uczestniczyć w kosztach utrzymywania przepustowości takich cieków, rowów i kanałów.
Kolejną grupę urządzeń wodnych stanowią kanały,które zostały wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie, co oznacza, że kanały są obiektami hydrotechnicznymi w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego. Obowiązek utrzymywania kanału jako obiektu budowlanego spoczywa na jego właścicielu lub zarządcy, stosownie do przepisu art. 61 Prawa budowlanego. Ze względu na swoją konstrukcję kanały mogą być szczelne lub ziemne. Kanał szczelny prowadzący ścieki lub inne ciecze jest urządzeniem hydrotechnicznym, a zatem i obiektem budowlanym podlegającym przepisom Prawa budowlanego. Będąc szczelnym, nie kształtuje zasobów wodnych, analogiczne jak szczelny rów, a nie prowadząc wody, nie służy do szczególnego korzystania z wód, nie jest zatem urządzeniem wodnym i nie podlega przepisom Prawa wodnego.
Kanał prowadzący wodę, niezależnie od konstrukcji, służy do szczególnego korzystania z wód, a zatem jest urządzeniem wodnym. Zróżnicowane prawa własności kanału jako urządzenia wodnego i wody płynącej tym kanałem wymagają szczególnego omówienia.
Kanał jako urządzenie wodne może stanowić własność osób fizycznych, prawnych lub Skarbu Państwa. Kanał będący urządzeniem wodnym może spełniać różne funkcje: kanału żeglugowego, kanału ulgi, kanału przesyłającego wodę z jednej rzeki do zasilenia innej rzeki czy jeziora, kanału młynówki, kanału doprowadzającego (odprowadzającego) wodę do zakładu przemysłowego czy stawów rybnych, a także kanału doprowadzającego wodę do nawodnień lub odprowadzającego wody z urządzeń melioracji wodnych szczegółowych. Mimo że kanał może stanowić własność osób fizycznych lub prawnych, art. 5 ust. 3 pkt 1 lit. a) Prawa wodnego, wody w kanale zaliczyła do wód płynących, które w świetle przepisu art. 10 ust. 1a Prawa wodnego stanowią własność Skarbu Państwa. Właściciel kanału korzysta z wód znajdujących się w tym kanale stosownie do uprawnień uzyskanych w pozwoleniu wodnoprawnym na szczególne korzystanie z wód. Inne zakłady mogą również korzystać z wód płynących tym kanałem, jednak nie na podstawie umowy cywilnej z właścicielem kanału, ale na podstawie uzyskanego pozwolenia wodnoprawnego. Właściciel kanału nie może się nawet sprzeciwić udzieleniu pozwolenia wodnoprawnego na korzystanie z wód płynących kanałem, gdyż zgodnie z przepisem art. 123 ust. 2 Prawa wodnego pozwolenie wodnoprawne nie rodzi praw do nieruchomości i urządzeń wodnych koniecznych do jego realizacji. Wypada jednak mieć na względzie, że przepis ten dodaje jednocześnie, iż pozwolenie wodnoprawne nie narusza praw własności i uprawnień właściciela przysługujących wobec tych nieruchomości i urządzeń. Właściciel kanału ma zatem pełne prawo, na gruncie prawa cywilnego, nie zezwolić na korzystanie z takiego kanału, jeżeli posiadacz pozwolenia wodnoprawnego, który ma z niego korzystać, nie zawrze z właścicielem kanału stosownej umowy cywilnoprawnej, ustalającej warunki korzystania. Zamiast umowy cywilnoprawnej, stosownie do art. 128 ust. 2 pkt 3 Prawa wodnego, składając uzasadniony wniosek, właściciel kanału może domagać się nałożenia na uprawnionego, w udzielonym mu pozwoleniu wodnoprawnym, obowiązku wykonywania robót lub uczestniczenia w kosztach utrzymywania urządzenia wodnego (kanału) stosownie do odnoszonych korzyści. Może również wniosek taki złożyć już po wydaniu pozwolenia wodnoprawnego i domagać się udziału w kosztach utrzymywania urządzenia wodnego stosownie do przepisu art. 64 ust. 1a Prawa wodnego.
inż. Lucyna Osuch-Chacińska
Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej
