Zrealizowane niedawno prace rewaloryzacyjne otworzyły gminie Kazimierz Dolny możliwość planowania nowych funkcji, nowego zagospodarowania oraz wykorzystania zespołu zamkowego.
Od historii do współczesności
Do ważnych atrakcji turystycznych Kazimierza Dolnego zaliczyć należy zespół zamkowy z zamkiem, basztą i wzgórzem zamkowym. Unikatowa architektura i urbanistyka, niepowtarzalny krajobraz przełomu Wisły nadają temu miejscu wyjątkowy charakter. Historia tych najstarszych kazimierskich zabytków jest bardzo interesująca.
XIII-wieczna wieża cylindryczna – baszta – zlokalizowana jest na wzgórzu w kierunku północnym od Dużego Rynku, poniżej w kierunku południowym na jej osi wznosi się zamek, którego okres powstania datowany jest na I poł. XIV w. Powstanie zamku wiązane jest z okresem władania króla Kazimierza Wielkiego.
Baszta – obronny stołp – została wybudowana na wysokości przeprawy przez Wisłę, tzw. Przewozu Woyszyńskiego, jej wysokość sięga w najwyższym miejscu 20,0 m, grubość murów wynosi 4,2 m. Baszta posiada jedno wejście usytuowane 6,0 m ponad poziomem terenu, w najniższej kondygnacji mieści się loch. Wzniesiona jest na planie koła. Rozmaite źródła przypisują wieży różne funkcje: królewskiej komory celnej, więzienia, latarni rzecznej, a nawet skarbca czy strażnicy.
Zewnętrzny wątek na wieży prawdopodobnie świadczy o jednofazowej budowie obiektu. Datowanie wieży jest przedmiotem dyskusji i przypada na schyłek XIII lub początek XIV w.
Zamek dolny (wg zapisków Jana Długosza) został wybudowany (I faza gotycka) na polecenie króla Kazimierza Wielkiego w latach 40. XIV w., został wzniesiony podobnie jak baszta z kazimierskiego wapienia w formie ogrodzieńca, dwumetrowej grubości mury okalały majdan o wymiarach około 65 x 30 m.
Fot. 1 Rewaloryzowane mury zamkowe, widok na bramę wejściową na dziedziniec zamkowy, w dalszej perspektywie baszta
W fazie II – gotyckiej (XV w.) – zamek od południa rozbudowano, powstała kaplica i baszta od strony miasta, a od strony zachodniej (od Wisły) powstała wieża mieszkalno-obronna. W fazie III – renesansowej – nastąpiła rozbudowa Domu Wielkiego o nową kondygnację i pomieszczenia obok kaplicy. W tym czasie zamek był w posiadaniu rodu Firlejów i został przebudowany od północy, zyskując nową szatę – elewację frontową, z nowymi basztami narożnymi. Faza IV przypadająca na II poł. XVI w. ukształtowała obiekt następująco: od strony Wisły wybudowano skrzydło zachodnie przez zabudowę przestrzeni pomiędzy kaplicą a wieżą ceglaną. W fazie V przypadającej na I poł. XVII w. wybudowano zewnętrzną klatkę schodową od zachodu przy Domu Wielkim.
Rezydencja o charakterze obronnym popadła w ruinę podczas potopu szwedzkiego, w 1657 r. obiekt ucierpiał od pożaru.
W okresie panowania Augusta II powstał plan odbudowy zamku, ale XVIII-wieczne plany przepadły i obiekt ulegał jeszcze większemu zniszczeniu. Na początku XIX w. wojsko austriackie ze względów bezpieczeństwa wysadziło zrujnowaną zabudowę zamku, wieża zachodnia zachowała wtedy wysokość do poziomu dziedzińca. Obiekt utracił ostatecznie funkcje użytkowe.
Na przełomie lat 50. i 60. XX w. przeprowadzono badania archeologiczne, zamek został zabezpieczony w formie trwałej ruiny i udostępniony dla ruchu turystycznego. Będąc już w formie ruiny, zamek stał się elementem narodowej kultury, tematem dzieł literackich, licznych rycin i obrazów oraz legend.
W okresie późniejszym podejmowano jeszcze kilkakrotnie doraźne prace zabezpieczające, ale nie były one tak kompleksowe i skoordynowane jak przeprowadzona niedawno rewaloryzacja zamku.
Zaangażowane strony
Zamek i baszta poddane zostały rewaloryzacji dzięki dużemu zaangażowaniu funduszy europejskich, w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego, Promesy Ministerstwa Kultury oraz dzięki staraniom i środkom własnym gminy Kazimierz Dolny.
W okresie ostatnich czterech lat na terenie wzgórza zamkowego inwestor – gmina Kazimierz Dolny – prowadził roboty remontowo-konserwatorskie. Ten wieloletni, realizowany kompleksowo w sposób skoordynowany, proces przemian jeszcze definitywnie się nie zakończył, ale zakres wykonywanych prac jest wystarczający dla bezpiecznego użytkowania obiektów wraz z ich otoczeniem.
Zadanie było skomplikowane i trudne ze względu na charakter obiektów oraz ujawniające się w miarę postępu robót nowe odkrycia. Inwestor uzyskał podstawowe pozwolenie na budowę od Starosty Puławskiego w grudniu 2009 r., a w latach kolejnych dziewięć decyzji zmieniających pierwotne pozwolenie oraz ponad 30 decyzji, postanowień i opinii Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Fot. 2 Spotkanie robocze we wnętrzu Domu Wielkiego na zamku: na pierwszym planie (od lewej) inwestor – burmistrz Kazimierza Dolnego Grzegorz Dunia, również na pierwszym planie (od prawej) inż. Zofia Uhle – inspektor nadzoru inwestorskiego
Prace realizacyjne poprzedzone były szczegółowymi badaniami archeologicznymi i architektonicznymi. Zarówno opracowania badawczo-naukowe, jak i projektowe wykonywało grono znakomitych specjalistów, m.in.: prof. dr hab. arch. Maria Brykowska, dr Wojciech Wółkowski, arch. Przemysław Woźniakowski. Kierownikiem prac konserwatorskich był mgr Konrad Grabowski.
Prace rozpoczęto w czerwcu 2010 r., zgłoszeni zostali kierownicy budowy: techn. bud. Lech Borkowski, mgr inż. Włodzimierz Puchała i mgr inż. Henryk Wierzbicki, inspektor nadzoru inwestorskiego mgr inż. Zofia Uhle. Koordynatorem procesu inwestycyjnego był burmistrz Kazimierza Dolnego Grzegorz Dunia i kierownik Referatu Inwestycji i Funduszy Europejskich inż. Beata Gałek.
Uwaga: Decyzją Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego w Puławach z listopada 2014 r. gmina otrzymała pozwolenie na użytkowanie rewaloryzowanego zespołu zamkowego w części, bez dwóch pomieszczeń piwnicznych zamku, w których trzeba jeszcze wykonać stropy, bez dwóch pomieszczeń na parterze, nad którymi trzeba wykonać jeszcze konstrukcję stalową, bez klatki schodowej wieży południowej, do wykonania pozostały również drewniane schody i opaska odwadniająca wokół zamku.
Fot. 3 Zamek w Kazimierzu Dolnym
Zakres zrealizowanych prac
– Uporządkowanie zielni na terenie wzgórza zamkowego, w tym stabilizacja gruntu wokół wieży po zakończeniu prac archeologicznych, uzupełnienie nawierzchni dziedzińca i wykonanie drenażu, remont ścieżek, schodów terenowych, drogi dojazdowej, wykonanie nowych przyłączy wodno-kanalizacyjnych, elektroenergetycznych i teletechnicznych, sieci zewnętrznej hydrantów ppoż.; systemu monitoringu w przypadku zagrożeń.
– Remont wieży – tarasu, dachu, schodów.
– Rewaloryzacja zamku – wzmocnienie strukturalne murów i izolacja korony murów, wzmocnienie i podbicie fundamentów, usztywnienie poziomych wolno stojących murów, odtworzenie zniszczonych murów w formie muru mieszanego z przewiązaniem wątku kamiennego w pełnej grubości muru. Zamek jest eksponowany jako trwała ruina.
– Rekonstrukcja i wzmocnienie przypory zachodniej Wielkiej, ze względu na potrzebę szybkich działań, z powodu złego stanu murów zamku od strony skarpy wiślanej, projekt remontu przypory wydzielono z projektu rewaloryzacji jako pilne zadanie do realizacji.
– Iluminacja świetlna zespołu zamkowego.
– Zagospodarowanie pasa terenu wewnętrznego dziedzińca zamku, przyległego do elewacji północnej Domu Wielkiego, w tym zejść do odsłoniętych piwnic, wejścia na poziom Domu Wielkiego oraz ukształtowanie terenu między murem dawnej łaźni a elewacją północną Domu Wielkiego. Konieczność wprowadzania zmian w stosunku do pierwotnego pozwolenia na budowę wynikała z zakończonych badań archeologicznych i architektonicznych ujawniających nieznane pomieszczenia dolnej kondygnacji.
– Rozwiązania elementów z profili stalowych poddanych tradycyjnej obróbce kowalskiej, forma elementów nawiązuje do wyrobów dawnego rzemiosła kowalskiego (kraty, kotwy, barierki, poręcze etc.).
– Wykonanie ekspozycji tablic informacyjnych przy baszcie i zamku.
– Przystosowanie dwóch pomieszczeń na ekspozycję stałą dotyczącą historii i przybliżającą kulturę czasów króla Kazimierza Wielkiego (w wieży zachodniej zamku oraz w wieży cylindrycznej – baszcie).
– Roboty rozszerzające, które dotyczyły konserwacji lica murów – wejścia do Domu Wielkiego na zamku, ganku głównego (wejścia na poziom parteru) oraz korekty zejść do piwnic.
Wieża i zamek przygotowane są teraz do celów ekspozycyjnych, nastąpiła odpowiednia adaptacja wnętrz z równoczesnym wyposażeniem obiektu w podstawowe media i nowoczesną obsługę ICT. W ramach inwestycji przewidziano również urządzenia pozwalające na organizację dużych imprez kulturalnych.
mgr inż. Elżbieta Dudzińska
zdjęcia autorki
