Przenoszenie praw autorskich przez projektantów

Stworzenie przez projektanta projektu, będącego utworem w rozumieniu ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1293), zwanej dalej ustawą, skutkuje ochroną tego projektu z tytułu praw autorskich. Zgodnie z zasadą, określoną w art. 8 ust. 1 ustawy, prawo autorskie przysługuje twórcy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

Przenoszenie praw autorskich przez projektantów ma umowny kontekst. Wniosek taki wynika z art. 41 ustawy, który przewiduje m.in., że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy (ust. 1 pkt 1), wyróżniając, obok umowy licencyjnej (licencji, czyli umowy o korzystanie z utworu), umowę o przeniesienie autorskich praw majątkowych (ust. 2).

Co do zasady, do przeniesienia przez projektanta praw autorskich do stworzonego przez niego projektu dochodzi zatem wówczas, gdy podpisze on stosowną umowę, czyli umowę o przeniesienie autorskich praw majątkowych.

Czytaj też: Czy sporządzanie opinii jest pracą twórczą?

Fot. stock.adobe /   Pormezz

Istota i zakres przedmiotowy przeniesienia praw

Projektant może umownie przenieść tylko prawa majątkowe. Przeniesieniu nie podlegają natomiast przysługujące projektantowi z mocy ustawy autorskie prawa osobiste, określone w art. 16 ustawy, czyli m.in. prawo do autorstwa utworu (projektu) oraz do nadzoru nad sposobem korzystania z niego.

Umowne przeniesienie przez projektanta na inny podmiot, np. inwestora, autorskich praw osobistych do projektu jest formalnie niedopuszczalne, gdyż zgodnie z art. 16 prawa te chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem.

Jeśli zatem w umowie z projektantem, np. w umowie o prace projektowe, znalazłoby się postanowienie, przewidujące przeniesienie przez projektanta na drugą stroną (zamawiającego) autorskich praw osobistych do projektu, to należałoby je uznać za prawnie nieskuteczne ze względu na nieważność tego postanowienia. Artykuł 58 par. 1 kodeksu cywilnego stanowi bowiem, że czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna.

Nie ma natomiast formalnych przeszkód, aby projektant umownie przeniósł na drugą stronę (zmawiającego) autorskie prawa majątkowe do projektu. Chodzi o prawa określone w art. 17 ustawy, czyli wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji* oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (projektu). Pole eksploatacji to jeden określony sposób eksploatacji projektu, przykładowo może to być wykorzystanie projektu w całości lub w części w działalności inwestora, w tym wybudowanie obiektu.
 

Zobacz:

• Przegląd orzecznictwa z zakresu prawa autorskiego
• Dwa nadzory autorskie
• Kto wykonuje prawa autorskie do projektu po śmierci projektanta?

Umowne przeniesienie autorskich praw majątkowych jest równoznaczne z ich zbyciem na rzecz innego podmiotu (drugiej strony umowy). Nabywca autorskich praw majątkowych do projektu staje się podmiotem z tytułu tych praw wyłącznie uprawnionym. Zbycie (przeniesienie) tych praw przez projektanta oznacza zatem, że traci on w związku z ich zbyciem (przeniesieniem) status podmiotu wyłącznie uprawnionego w stosunku do „zbywanego” projektu swojego autorstwa.

Jest to sytuacja analogiczna do przypadku zbycia, np. sprzedaży, samochodu przez jego właściciela. Przeniesienie na inny podmiot przez projektanta autorskich praw majątkowych do projektu w praktyce oznacza, że „właścicielem” tego projektu (podmiotem w stosunku do niego wyłącznie uprawnionym) jest nabywca tych praw.

Różnica w stosunku do zbywania rzeczy w przypadku przenoszenia autorskich praw majątkowych polega jednak na tym, że przenosząc te prawa, trzeba wskazać pola eksploatacji, w stosunku do których przeniesienie to następuje. Wymóg taki wynika z art. 41 ust. 2 ustawy, który stanowi, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione.

W przeciwieństwie do zbywania własności rzeczy przenoszenie autorskich praw majątkowych może mieć częściowy charakter. Jeśli w umowie, przenoszącej te prawa, wskazane zostaną tylko niektóre pola eksploatacji (pola te wyszczególnia art. 50 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), w pozostałym zakresie, tzn. w zakresie pól eksploatacji, nieobjętych umownie przeniesieniem, autorskie prawa majątkowe pozostaną przy twórcy, tzn. w zakresie tych pozostałych praw podmiotem wyłącznie uprawnionym będzie nadal projektant.

W tym miejscu należy poza tym podnieść, że zgodnie z art. 41 ust. 4 ustawy umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Nieskuteczne i nieważne są zatem postanowienia umowne stwierdzające, że projektant przenosi na drugą stronę umowy autorskie prawa majątkowe w zakresie wszystkich przyszłych pól eksploatacji, nieznanych w chwili zawarcia umowy.

Jeśli np. dziesięć lat po zawarciu umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych powstanie nowe pole eksploatacji, związane z nieznaną w dacie zawarcia umowy możliwością korzystania z utworu (projektu), np. w zakresie jego rozpowszechniania, nabywca autorskich praw majątkowych, zainteresowany korzystaniem z projektu na tym nowym polu, powinien się zwrócić do projektanta lub jego spadkobierców celem aneksowania wcześniej zawartej lub zawarcia nowej umowy, przewidującej przeniesienie autorskich praw majątkowych, w tym uzupełniającym nowym zakresie eksploatacyjnym.
 

Polecamy: Projekt modernizacji instalacji
 

Przeniesienia w umowie przez projektanta autorskich praw majątkowych do projektu nie należy mylić z przeniesieniem autorskich praw zależnych, które także mają status praw majątkowych, czyli praw, które można przenieść. Prawa te są istotne dla korzystania z opracowań projektu, czyli jego twórczych przeróbek, mających status odrębnych od projektu, zależnych w stosunku do niego, utworów (jeśli są one realizowane nie przez twórcę projektu, ale innego projektanta). Przeniesienie na drugą stronę umowy autorskich praw zależnych, podobnie jak przeniesienie autorskich praw majątkowych do projektu, musi być wyraźnie w umowie określone. Wniosek taki wynika z art. 46 ustawy. Przepis ten stanowi, że jeżeli umowa nie przewiduje inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych.

Jeśli z treści umowy nie wynika, że przewiduje ona przeniesienie autorskich praw majątkowych, może być ona kwalifikowana co najwyżej jako umowa licencyjna. Istotne domniemanie w tym zakresie przewiduje art. 65 ustawy, zgodnie z którym w przypadku braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa uważa się, że twórca udzielił licencji.

Udzielenie licencji w praktyce oznacza, iż autorskie prawa majątkowe do projektu ma nadal projektant jako twórca, czyli że mimo udzielenia licencji jest on nadal z tytułu tych praw podmiotem wyłącznie uprawnionym w zakresie decydowania o korzystaniu z projektu i rozporządzania nim na rzecz innych podmiotów, z uwzględnieniem ewentualnych ograniczeń, wynikających z treści umowy licencyjnej, szczególnie postanowienia określającego, że licencja ma charakter wyłączny.

Umowa o prace projektowe może zostać uznana za umowę licencyjną także wówczas, gdy nie zostały w niej zawarte żadne postanowienia dotyczące przenoszenia autorskich praw majątkowych albo udzielenia licencji na korzystanie z projektu. Jest tak za sprawą domniemania, określonego w art. 61 ustawy. Przepis ten przewiduje udzielenie tzw. jednorazowej licencji inwestycyjnej, stanowiąc, że jeżeli umowa nie mówi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy.

Z przeniesieniem autorskich praw majątkowych do projektu będziemy mieli zatem do czynienia wówczas, gdy w zawartej przez projektanta umowie zostanie umieszczone np. postanowienie: „Projektant przenosi na Zamawiającego autorskie prawa majątkowe do projektu w zakresie następujących pól eksploatacji:…………………………”

Inne istotne uwarunkowania przenoszenia praw autorskich

Poza przedmiotowym zakresem przenoszenia praw autorskich przez projektantów nie mniej istotne z praktycznego punktu widzenia są inne uwarunkowania przenoszenia tych praw, wynikające z przepisów ustawy. Można je w pewnym uproszczeniu podzielić na uwarunkowania podmiotowe, finansowe, formalne i czasowe.

W kontekście podmiotowym na uwagę zasługują dwie kwestie.

Po pierwsze w sposób szczególny przedstawia się przenoszenie praw autorskich do projektu, jeśli jest on utworem współautorskim, tzn. jeśli został stworzony wspólnie przez dwóch lub więcej projektantów, mających w związku z tym status współtwórców.

Z art. 9 ust. 1 zdanie 1 ustawy wynika, że prawo autorskie przysługuje współtwórcom wspólnie. Aby zatem doszło do przeniesienia autorskich praw majątkowych do całości współtwórczego projektu, niezbędne jest złożenie oświadczeń o przeniesieniu tych praw przez wszystkich współtwórców (współprojektantów).

Artykuł 9 ustawy w ust. 5 nakazuje stosowanie do autorskich praw majątkowych, przysługujących współtwórcom, przepisów kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych, czyli art. 197 i nast. k.c. Jednym z tych przepisów jest art. 199 k.c., który w zdaniu pierwszym stanowi, że m.in. do rozporządzania rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. Przeniesienie autorskich praw majątkowych do współtwórczego projektu stanowi rozporządzenie nim, skutkujące zbyciem tych praw, dlatego też powyższa zasada kodeksowa znajduje odpowiednie zastosowanie do tego rodzaju przeniesienia.

Po drugie specyfikę wykazuje przenoszenie autorskich praw majątkowych do projektu, jeśli jest on tworzony w ramach pracowniczych obowiązków projektanta.

Jeśli umowa o pracę nie zawiera w tym zakresie szczególnych postanowień, zastosowanie znajdzie zasada z art. 12 ust. 1 ustawy przewidująca, że pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Powyższy przepis znajdzie zastosowanie np. wówczas, gdy projektant jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę w firmie projektowej, prowadzącej działalność w zakresie wykonywania prac projektowych na potrzeby realizacji inwestycji budowlanych.

Jeżeli chodzi o kontekst finansowy przenoszenia autorskich praw majątkowych, to zasadą ustawową, określoną w art. 43 ust. 1 ustawy, jest jego odpłatność, czyli przysługiwanie twórcy z tego tytułu wynagrodzenia. W tym aspekcie istotne jest zatem, czy z umowy, przewidującej przeniesienie autorskich praw majątkowych, wynika, że określone umownie wynagrodzenie jest wynagrodzeniem z tytułu przeniesienia tych praw.

Odnośnie do kontekstu formalnego kluczowe znaczenie ma wymóg, określony w art. 53 ustawy, czyli konieczność zawarcia umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

W praktyce wymóg ten oznacza złożenie przez obie strony umowy podpisów pod treścią umowy, zawierającą oświadczenie o przeniesieniu powyższych praw.

Skutku w postaci przeniesienia autorskich praw majątkowych nie wywołują zatem oświadczenia woli w tym zakresie, składane przez projektanta w innej formie, np. w postaci wysyłanych do drugiej strony informacji mailowych, zawierających zgodę na przeniesienie autorskich praw majątkowych do określonego projektu.

Nie mniej istotny dla zrozumienia istoty przenoszenia autorskich praw majątkowych jest także jego kontekst czasowy. Prawa te mogą zostać przeniesione dopiero po stworzeniu projektu. Umowa o prace projektowe, na mocy której projektant zobowiązuje się do stworzenia określonego projektu, jest zatem, ściśle rzecz ujmując, umową zobowiązującą do przeniesienia autorskich praw majątkowych. W dacie zawarcia tej umowy nie może bowiem dojść do przeniesienia tych praw, gdyż są to prawa do projektu, który w tej dacie jeszcze nie istnieje.

Aspekt ten uwzględnia art. 64 ustawy, zawierający domniemanie ustawowe w tym zakresie. Przepis ten stanowi, że umowa zobowiązująca do przeniesienia autorskich praw majątkowych przenosi na nabywcę, z chwilą przyjęcia utworu, prawo do wyłącznego korzystania z utworu na określonym w umowie polu eksploatacji, chyba że postanowiono w niej inaczej. Powyższa zasada, czyli nabycie prawa do wyłącznego korzystania z projektu, w zakresie umownie określonym, z chwilą przyjęcia projektu przez zamawiającego znajduje zastosowanie, pod warunkiem że umowa nie zawiera innych ustaleń w tym przedmiocie. Na przykład jako data nabycia autorskich praw majątkowych do projektu może być określona data zapłaty projektantowi wynagrodzenia umownego z tego tytułu.

* Pole eksploatacji projektu jako utworu to zakres korzystania z niego, w szczególności związany z wykorzystaniem projektu dla potrzeb inwestycyjnych, np. wzniesienia zgodnie z projektem określonego obiektu. Pola eksploatacji wyznaczają dwa zakresy eksploatacyjne, tzn. utrwalanie lub zwielokrotnianie utworu (projektu) i jego rozpowszechnianie.

Rafał Golat – radca prawny