Projektowanie na istniejących obiektach kubaturowych

Prace projektowe, dotyczące istniejących obiektów, różnią się od tych, realizowanych od nowa. Jest to swego rodzaju wyzwanie, które wymaga nie tylko kreatywności, ale również dogłębnej wiedzy technicznej i zrozumienia istniejącej struktury. Praca nad istniejącymi obiektami wymaga od projektantów nie tylko adaptacji do bieżących warunków, ale często także naprawy i modernizacji struktur już wykonanych. Jest to proces, w którym projektanci łączą umiejętność czytania historii obiektu z prognozowaniem jego przyszłości, aby stworzyć harmonijną i funkcjonalną przestrzeń, która zachowa swój pierwotny charakter, jednocześnie odpowiadając na współczesne potrzeby i wymagania.

W niniejszym artykule przyjrzano się bliżej specyfice projektowania na istniejących obiektach kubaturowych oraz omówiono różnice w podejściu, względem projektowania nowych obiektów. Wyszczególniono i opisano wyzwania, z jakimi można się spotkać podczas procesu projektowego oraz przedstawiono dla nich propozycje rozwiązań.

Wyzwania procesu projektowania

Projektowanie na istniejących obiektach kubaturowych stawia przed projektantami szereg wyzwań, które mogą być inne swym charakterem i jednocześnie znacznie bardziej złożone, niż w przypadku projektowania nowych budynków. Poniżej wyszczególniono główne wyzwania, z którymi można się spotkać.

Brak dokumentacji lub niezgodność dokumentacji ze stanem faktycznym
Istniejące obiekty często nie mają pełnej lub aktualnej dokumentacji technicznej. Nawet jeśli jest, może być ona niepełna lub niezgodna ze stanem faktycznym. Brak spójności, pomiędzy dokumentacją a rzeczywistością, prowadzi do trudności w dokładnym zrozumieniu istniejących warunków oraz podejmowaniu trafnych decyzji projektowych. Zdarza się, że podczas prowadzenia prac projektowych, wykonując pomiary z natury i odnosząc je do najbardziej aktualnej dokumentacji elektronicznej, stwierdzone zostaje występowanie bardzo dużych różnic. W takim przypadku nie ma możliwości projektowania na podstawie dokumentów źródłowych. Rozwiązaniem jest wtedy wykonanie nowego opracowania, odzwierciedlającego stan faktyczny. Należy podkreślić, że decyzja ta może wpływać na wydłużony czas projektowania i zwiększone nakłady finansowe, co trzeba za każdym razem jednostkowo ocenić. Obecnie autorzy obserwują coraz większe zainteresowanie właścicieli lub zarządców obiektów zagadnieniem wykonania kompleksowej, aktualnej dokumentacji obiektu. Poniższy opis jest wynikiem doświadczeń autorów, podczas wykonywania wielu takich zleceń, nazwanych audytem technicznym obiektu (nazewnictwo autorów). Opracowanie to składa się zarówno z inwentaryzacji, jak i z oceny stanu technicznego obiektu. Inwentaryzacja jest wykonywana kompleksowo, dotyczy zarówno branży architektoniczno-konstrukcyjnej oraz branżowej, często z uwzględnieniem aspektów ochrony przeciwpożarowej oraz warunków BHP, jak i higieniczno-sanitarnych. Bardzo ważną składową takiego opracowania są wnioski z przeprowadzonego audytu technicznego obiektu wraz z zaleceniami koniecznych zmian czy remontów. Wskazuje się także pilność tych działań oraz możliwe warianty rozwiązań. Opcjonalnie można także oszacować koszty takich przedsięwzięć.

Konieczność wykonania odkrywek
Odkrywki, czyli badania i ocena stanu technicznego istniejących konstrukcji, są niezbędne do prawidłowej diagnozy konstrukcji, weryfikacji stanu faktycznego z dokumentacją archiwalną oraz wykrycia ewentualnych problemów konstrukcji. Służą one także do sprawdzenia, czy są np. przestrzenie, miejsca do wprowadzenia możliwych zmian. Stwierdzić można również występowanie dylatacji konstrukcyjnych, przy wykonywaniu rozgraniczenia konstrukcji sąsiadujących obiektów. Należy podkreślić, że realizacja odkrywek powinna zostać bardzo precyzyjnie przemyślana i zaplanowana, tak aby były one wykonane w miejscach najbardziej charakterystycznych. Ważne jest, aby dążyć także do ograniczenia ich ilości, ponieważ obiekty często są użytkowane, a wykonywanie odkrywek inwazyjnych jest uciążliwe dla użytkowników.

Fot. 1. Ubytki otuliny betonowej belki żelbetowej: W1 – odspojenie wtórne bez widocznego zbrojenia, W2 – odspojenie otuliny z uwidocznionym zbrojeniem elementu (fot. Kamila Owczarska)

Fot. 2. Ubytki otuliny betonowej belki żelbetowej: P2 – odspojenie pierwotne z uwidocznionym zbrojeniem elementu (fot. Kamila Owczarska)

Podczas odkrywek często uwidaczniają się wady elementów konstrukcyjnych. Mogą one dotyczyć ubytków otuliny betonowej lub uszkodzenia zbrojenia elementu. Można także dokonać podziału awarii elementów konstrukcyjnych z uwagi na następujące przyczyny powstania:
■ pierwotne – takie jak brak zastosowania odpowiedniej otuliny podczas wykonywania konstrukcji żelbetowej lub nieodpowiednie zawibrowanie tej strefy (oznaczenie P),
■ wtórne – są to głównie uszkodzenia mechaniczne, takie jak odspojenia (oznaczenie W), powstałe podczas prowadzenia poprzednich prac remontowych.
Na fot. 1 i 2 przedstawiono przykłady inwentaryzacji uszkodzeń konstrukcji żelbetowej, w oparciu o opisany powyżej podział oraz dodatkowo sklasyfikowano je w zakresie następującej skali stopnia uszkodzenia:
■ odspojenie otuliny bez widocznego zbrojenia (stopień 1),
■ odspojenie otuliny z uwidocznionym zbrojeniem elementu (stopień 2).

Bezpieczeństwo konstrukcji
Projektowanie na istniejących obiektach wiąże się z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa konstrukcji, zwłaszcza jeśli obiekt w przeszłości był wiele razy przebudowywany bez odpowiedniej dokumentacji i kontroli. W przypadku gdy podczas wykonywania odkrywek stwierdzi się zły stan elementu lub jego fragmentu, należy opracować plan naprawy lub wzmocnienia [1]. Przykład taki przedstawiono na fot. 3. W trakcie wyburzeń, prowadzonych przy wcześniejszych pracach adaptacyjnych, uszkodzony został element konstrukcji, a następnie zakryty, bez jakiejkolwiek wzmianki, czy inwentaryzacji w projekcie powykonawczym. Problem naprawy tego elementu został zatuszowany i w efekcie przeniesiony na nowego wykonawcę.
Z doświadczeń autorów wynika, że elementy konstrukcji są bardzo często uszkadzane podczas przeróbek instalacyjnych, wykonywanych bez odpowiedniego nadzoru, np. inspektora nadzoru branży budowlanej. W wielu przypadkach właściciele lub zarządcy obiektu zakładają, że jeżeli realizowane są jedynie prace instalacyjne, wówczas inspektor nadzoru inwestorskiego branży budowlanej nie jest wymagany. Niestety wielokrotnie podczas prac instalacyjnych dochodzi do ingerencji w układ konstrukcji obiektu, co nie jest ani kontrolowane, ani inwentaryzowane. Według autorów najbardziej narażonym elementem konstrukcyjnym są belki–podciągi. Na fot. 4 przedstawiono przykład przeróbki konstrukcyjnej, wykonanej podczas wcześniejszych remontów, nieopisanej w dokumentacji, a wpływającej bezpośrednio na bezpieczeństwo całego obiektu. W tym elemencie konstrukcyjnym zostało przecięte całe zbrojenie główne belki, nad istniejącym otworem drzwiowym.

Fot. 3. Zauważone uszkodzenia konstrukcji, w wyniku wcześniejszych wyburzeń. Widoczne odsłonięcie i przecięcie zbrojenia głównego (fot. Kamila Owczarska)

Fot. 4. Przewierty wykonane w belce nośnej, na całej wysokości przekroju, z przecięciem zbrojenia głównego (fot. Kamila Owczarska)

Konieczność projektowania w istniejących ograniczeniach przestrzennych
Projektowanie na istniejących obiektach wymaga elastyczności i umiejętności dostosowania się do aktualnych warunków, takich jak np. układ przestrzenny czy instalacje. W efekcie koncepcje projektowe mogą być bardzo często korygowane i zmieniane. Problemem są także wysokości pomieszczeń. W obiektach, gdzie mamy do czynienia z układami ramowymi, złożonymi m.in. z podciągów, pojawiają się problemy ułożenia instalacji, np. wentylacji w przestrzeni sufitu podwieszanego, pod belką. W wielu przypadkach nie jest to możliwe, z uwagi na ograniczenia dopuszczalnych wysokości pomieszczeń i wykonywane jest otworowanie elementów konstrukcyjnych. Każdy taki przypadek wymaga szczegółowej analizy i zaprojektowania ewentualnych wzmocnień elementu konstrukcji, w który się ingeruje.

Modernizacja i aktualizacja, zgodność z przepisami i regulacjami
Istniejące obiekty wymagają bardzo często modernizacji, aby sprostać współczesnym standardom bezpieczeństwa przeciwpożarowego, energooszczędności i funkcjonalności. Ponadto obiekty te mogą być objęte różnymi przepisami i regulacjami, które mogą ograniczać możliwości projektowe [2]. Należą do nich np. wytyczne konserwatorskie. Planując roboty budowlane, należy sprawdzić, jakie przepisy i regulacje muszą zostać spełnione lub czy jest kwalifikacja do uzyskania np. odstępstw od przepisów. Należy zaznaczyć, że każde możliwe nieprawidłowości muszą zostać podparte rozwiązaniami zmiennymi, rekompensującymi brak spełnienia aktualnych przepisów. W związku z tym nawet uzyskując odstępstwo, należy liczyć się z koniecznością poniesienia zwiększonych nakładów finansowych. Zadaniem projektantów jest więc znalezienie optymalnego sposobu na połączenie nowych rozwiązań i technologii z istniejącą infrastrukturą.

Koordynacja i współpraca
Projektowanie na istniejących obiektach wymaga współpracy ze specjalistami, takimi jak konserwatorzy zabytków. Konieczne jest wtedy połączenie wytycznych konserwatorskich z oczekiwaniami klienta, zastaną materią obiektu, aktualnymi przepisami, ale także z realiami budżetu inwestycji.

Ponadto zadanie projektowe, dotyczące takich obiektów, wymaga stałej koordynacji ze strony projektantów wszystkich branż. Ciągłe zmiany koncepcji, wpływają na konieczne zmiany w każdym obszarze projektowym. W związku z tym, zanim wprowadzi się zmianę, należy ją najpierw skonsultować z projektantami innych branż lub specjalistami, gdyż może się okazać ona niemożliwa do zrealizowania, z uwagi na inne uwarunkowania. W przypadku obiektów użyteczności publicznej, takich jak biura czy szpitale, konieczne są konsultacje z rzeczoznawcami ds. ochrony przeciwpożarowej oraz ds. higieniczno-sanitarnych. W wielu sytuacjach to te przepisy narzucają kierunek projektowania.

Zmienność wymagań klienta
Podczas procesu projektowego może zmieniać się zarówno koncepcja, jak i założenia pierwotne klienta. Wynika to z faktu, iż użytkowników obiektu może być wielu i należy pogodzić interesy wielu stron. Ponadto trzeba mieć na uwadze ograniczenia budżetowe i czasowe. W efekcie proces projektowy może być długi i żmudny, a w wielu przypadkach projektowanie rozpoczynane jest praktycznie od początku. W związku z tym, projektanci powinni być elastyczni i umiejętnie zarządzać oczekiwaniami klienta, jednocześnie zachowując funkcjonalność i zgodność z przepisami budowlanymi.

Finansowanie projektu
Projektowanie na istniejących obiektach może być kosztowne, zwłaszcza jeśli wymaga ono gruntownej modernizacji lub naprawy występujących wad konstrukcyjnych. Budżety są często odniesione do pobieżnych szacunków, ponieważ na etapie ich opracowywania nie było wystarczającej dokumentacji czy danych do obliczeń. Problem ten jest zauważalny podczas wielu przetargów. Brak opracowań, np. wspomnianego audytu technicznego obiektu, powoduje, że nie ma o nim zbyt wielu informacji. Jako wyjście z takiej sytuacji wielu inwestorów upatruje w formule „projektuj i buduj”. Niestety bez kluczowych informacji o obiekcie taka strategia okazuje się często bezcelowa. Nie można poprawnie oszacować koniecznych nakładów kosztowych i czasowych na projektowanie i wykonanie robót, bez identyfikacji, jakie prace należy zrealizować. W efekcie budżety na przetargi są niedoszacowane, co powoduje, że wiele z nich jest unieważniana z uwagi na brak odpowiedniego finansowania. Nie zmienia to faktu, że w znacznej części obiekty te wymagają szybkich działań remontowych, ale ze względu na formalne ograniczenia, nie mogą one zostać uruchomione.

Ograniczenia czasowe
Zdarzają się sytuacje, że istniejące obiekty wymagają szybkiego działania, na przykład przeprowadzenia pilnych napraw lub modernizacji ze względów bezpieczeństwa. Proces projektowy na obiektach istniejących jest czasochłonny, a w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa presja jest dużo większa. W przetargach w formule „projektuj i buduj” dąży się do ograniczenia czasu na projektowanie, aby bezpiecznie zrealizować prace budowlane, które na etapie wykonywania założeń czasowych są trudne do oszacowania. To, co jest niezależne od projektantów, a skraca czas na projektowanie, to są wszelkie procedury administracyjne. Projektowanie i wykonywanie robót na obiektach istniejących wiąże się z konieczną procedurą zgłoszenia lub pozwolenia na budowę. W czasie tych procedur roboty budowlane nie są wykonywane, a obiekt lub jego część nie może być użytkowana. Są to również realne koszty, np. wynajmu nowej przestrzeni biurowej dla firmy, która nie może zawiesić działalności na czas prowadzenia prac. Podczas realizowania robót budowlanych w obiekcie czynnym, dąży się do ich maksymalnego skrócenia, z uwagi na konieczności zapewniania komfortu osób w nim przebywających.

Wpływ na otoczenie
Projektowanie na istniejących obiektach może mieć wpływ na otoczenie. Są one często w ścisłym sąsiedztwie innych obiektów. Zdarza się też, że podczas wcześniejszych prac zostały one ze sobą połączone zarówno konstrukcyjnie, jak i funkcjonalnie.
Podsumowując powyższe rozważania, projektowanie na istniejących obiektach wymaga nie tylko kreatywności, ale również szerokiej wiedzy technicznej i elastyczności w podejściu do rozwiązywania problemów. Należy tu podkreślić odpowiedzialność projektanta [3], ponieważ opierając się jedynie na dostępnej dokumentacji, bez inwentaryzacji stanu faktycznego, można popełnić błąd, co nie pozostaje bez znaczenia dla całego projektu i późniejszych robót.

Stare a nowe, czyli różnice w podejściu projektowym

Wykonując projekt na istniejących obiektach kubaturowych, konieczne jest zastosowanie zupełnie odmiennego podejścia projektowego oraz innego schematu projektowania, w porównaniu do projektów nowych obiektów. Zamiast kreowania czegoś zupełnie nowego, projektanci muszą szukać sposobów na modernizację, adaptację i naprawę istniejących struktur. Jest to proces, w którym inżynierowie powinni posiadać umiejętność rozpoznania historii obiektu. Różnice w podejściu, pomiędzy projektowaniem na istniejących a nowych obiektach, mają istotny wpływ na cały proces i wymagają od projektantów różnych umiejętności i strategii. Podejmując zlecenie projektowe na istniejących obiektach, należy wziąć pod uwagę konieczne nakłady czasu i kosztów. Proces projektowania jest czasochłonny i rozłożony w czasie. Nadzór autorski jest konieczny w trakcie wykonywania robót i zdarza się, że wtedy zmienia się też koncepcja projektowa. Śledząc przetargi na usługi projektowe, można odnieść wrażenie, że nie odróżnia się zlecenia projektowania nowego obiektu od prac projektowych na istniejącym. W efekcie, wyceniając usługi dla tego drugiego typu, wiele osób nie szacuje odpowiednio kosztów tych prac, najczęściej zaniżając je. W trakcie prac projektowych pojawia się wiele dodatkowych kosztów, które ostatecznie nie są już do odzyskania. Nieocenione jest tu doświadczenie, zdobyte podczas takich zleceń, ale należy także pamiętać, że każdy obiekt jest inny i w wielu przypadkach bardzo trudno jest oszacować koszty procesu projektowania. Rozwiązaniem wydaje się wspomniany już audyt techniczny obiektu. Jest on konieczny i pomocny zarówno dla projektantów, jak i wykonawców robót.

W tab. 1 przedstawiono poszczególne fazy projektowania oraz różnice, jakie mogą występować między nimi.

Tab. 1. Różnice w podejściu pomiędzy projektowaniem na istniejących i nowych obiektach

Propozycje rozwiązań dla głównych wyzwań projektowania

W tej części pracy opisano, opracowane przez autorów, propozycje rozwiązań i możliwych podejść, które są pomocne podczas procesu projektowania na obiektach istniejących. Odniesione one zostały do głównych, zdiagnozowanych i opisanych w punkcie 1 niniejszego artykułu wyzwań projektowych. Lista często spotykanych problemów i sposobów ich rozwiązania przedstawia się następująco:
1) Brak dokumentacji lub niezgodność dokumentacji
■ Badania archiwalne – poszukiwanie dokumentacji archiwalnej w różnych źródłach, takich jak archiwa (także urzędowe), dokumentacji projektowej czy też materiałów dotyczących konserwacji; ponadto należy dotrzeć do bibliografii, opisującej dane zagadnienia w ujęciu historycznym, np. systemy konstrukcyjne, które stosowano w latach wznoszenia obiektu; podczas tego etapu prac projektanci wchodzą w rolę detektywów badających historię obiektu, stawiających hipotezy, dotyczące założeń, jakie przyjmowali projektanci czy intencji wykonawców.
■ Audyt techniczny obiektu – jest to bardzo ważny i kluczowy etap [4]. W ocenie autorów, etap ten powinien zostać wykonany przed opracowywaniem planu remontów obiektu czy rozpoczęciem fazy przetargowej. Dokument ten dostarcza kompleksowej wiedzy o obiekcie, na bazie, której można skutecznie zaplanować konieczne do wykonania prace. Ponadto wynikiem inwentaryzacji jest dokumentacja, również w formacie elektronicznym, która jest niezbędna do dalszych prac projektowych. Dokładna inwentaryzacja obiektu obejmuje zarówno stan faktyczny obiektu, jak i ewentualne zmiany, jakie mogły zostać wprowadzone w przeszłości. Aby wykonać taką inwentaryzację można skorzystać z metod geodezyjnych oraz np. metody skaningu laserowego [5]. Przy użyciu tej technologii należy jednak pamiętać o wcześniejszym sprecyzowaniu kluczowych parametrów i oczekiwań w stosunku m.in. do stopnia szczegółowości projektu. Metoda ta nie pozwoli na inwentaryzację np. zakrytych instalacji czy niewidocznych elementów konstrukcji. Na potwierdzenie powyższego, na fot. 5 przedstawiono przykładowy obraz uzyskany metodą skaningu laserowego. Jest to bardzo pomocne narzędzie, ale skuteczne jedynie w połączeniu z analizą archiwalnej dokumentacji i odkrywkami. Skaning laserowy może być częścią audytu technicznego, ale go nie zastąpi.

Fot. 5. Przykładowy przekrój obiektu, wykonany metodą skaningu laserowego (opracowanie autorów)

■ Współpraca z ekspertami – jest to zarazem bardzo ważne i niedoceniane zagadnienie. Konsultacje można przeprowadzać zarówno z rzeczoznawcami, jak i użytkownikami czy konserwatorami obiektu; osoby te są często „skarbnicą” wiedzy o obiekcie i jego historii.
2) Konieczność wykonania odkrywek
■ Opracowanie planu odkrywek – przed przystąpieniem do odkrywek należy sporządzić szczegółowy ich plan; może być on opracowany np. na podstawie audytu technicznego obiektu; plan odkrywek powinien zakładać ich realizację w miejscach newralgicznych, a ich wykonanie powinno pozwolić na identyfikację obszarów wymagających szczegółowych badań.
■ Badania laboratoryjne – konieczność tych badań będzie wynikać bezpośrednio z audytu technicznego; część z nich ma na celu określenie stanu technicznego elementów konstrukcji, ale także stwierdzenie ewentualnych nieprawidłowości; można je prowadzić metodami nieniszczącymi, ale także na próbkach materiałów pobranych z obiektu, w celu oceny parametrów, niezbędnych do projektowania; należy podkreślić, że zmienność parametrów materiałów budowlanych, użytych podczas budowy, może być bardzo duża; w obiektach, konstruowanych w latach powojennych, obserwuje się wykorzystanie wszelkich dostępnych surowców, co może zaburzać analizę, w odniesieniu do całego obiektu.
■ Konsultacje z ekspertami – należy mieć na uwadze, że konsultacje ze specjalistami, w tym rzeczoznawcami, mogą pomóc w interpretacji wyników badań i opracowaniu strategii dalszych działań projektowych.
3) Adaptacja do istniejących warunków
■ Analiza potrzeb użytkowników – jest to przeprowadzenie szczegółowej analizy potrzeb i oczekiwań użytkowników, w kontekście istniejących ograniczeń przestrzennych oraz technicznych; pomocne może okazać się wykonanie cząstkowych koncepcji projektowych, w kilku wariantach; powinny one zawierać podstawowe założenia, które podlegają weryfikacji klienta, na każdym etapie projektowym.
■ Optymalizacja układu przestrzennego – strategia ta ma na celu wykorzystanie optymalnych rozwiązań projektowych, takich jak zmiany układu przestrzennego, aby maksymalnie wykorzystać dostępną przestrzeń obiektu; projektanci powinni dążyć do zagospodarowania każdej możliwej przestrzeni, takiej jak stare szachty instalacyjne; obserwuje się tendencję do wykorzystania istniejących kanałów instalacji wentylacji grawitacyjnej na potrzeby instalacji wentylacji mechanicznej; przed rozpoczęciem projektowania należy jednak wykonać szczegółową inwentaryzację; zdarza się, że bazując na starej dokumentacji, po wykonaniu prac modernizacyjnych, zaprojektowana instalacja nie spełnia swojego zadania, z uwagi na fakt, że układy zmieniały się wielokrotnie podczas użytkowania obiektu w sposób niekontrolowany, niemający odzwierciedlenia w dokumentacji obiektu.
■ Technologie adaptacyjne – w punkcie tym można wymienić zastosowanie nowoczesnych technologii, takich jak systemy odpowiednich wzmocnień konstrukcji, które pozwolą na poprawę stanu technicznego konstrukcji oraz zwiększenie ich nośności.

Przedstawione powyżej metody stanowią jedynie kilka przykładów rozwiązywania głównych wyzwań projektowych na istniejących obiektach. Każdy projekt może wymagać unikalnego podejścia, uwzględniającego jego złożoność oraz konieczne do poniesienia nakłady czasowe i finansowe.

Podsumowanie

Projektowanie na istniejących obiektach kubaturowych jest niezwykle fascynującym, choć czasem trudnym zadaniem, które wymaga od projektantów elastyczności, kreatywności oraz wszechstronnej wiedzy technicznej, często na podstawie danych historycznych z branży budowlanej. Różnice w podejściu projektowym, specyfika problemów oraz konieczność przystosowania się do istniejących warunków sprawiają, że praca nad istniejącymi konstrukcjami jest wyjątkowo wymagająca. W artykule omówiono różnice w podejściu projektowym, identyfikując główne problemy oraz metody ich rozwiązania. Co należy podkreślić, niezbędne i konieczne jest wykonanie audytu technicznego obiektu, który umożliwia nie tylko prawidłową inwentaryzację, ale także kompleksową i dokładną ocenę stanu technicznego obiektu oraz identyfikację problemów.
Proces projektowania na istniejących obiektach jest bardzo złożony i wymaga holistycznego podejścia, które uwzględnia różnorodne czynniki techniczne, historyczne i użytkowe. Przezwyciężenie tych wyzwań wymaga zaangażowania zespołu projektowego i ścisłej współpracy między różnymi specjalistami z wielu branż, tak aby połączyć zarówno założenia projektu, uwarunkowania historyczne, jak i oczekiwania użytkownika.

Literatura
1. Dudkiewicz J., Organek P., Problematyka wzmocnień istniejących elementów konstrukcji DH Renoma w związku z przebudową obiektu, Materiały Budowlane, nr 11/2015, s. 125–128.
2. Chmielewski M., Problemy konstrukcyjne związane z remontem i modernizacją budynków szpitalnych, Inżynier Budownictwa, nr 1/2011.
3. Chudzicki M., Gajda G., Odpowiedzialność projektanta za wady projektu budowlanego, Przewodnik Projektanta, nr 2/2023.
4. Hirsz M., Rola inwentaryzacji przy przebudowie i rozbudowie obiektów budowlanych, Inżynier Budownictwa, nr 11/2019.
5. Pawłowicz J.A., Tam, gdzie wzrok nie sięga, Inżynier Warmii i Mazur, nr 1(15)/2022.

dr inż. Kamila Owczarska
mgr inż. Rafał Fit

Artykuł ukazał się w „Przewodniku Projektanta” wyd. 2/2024