Projektant musi wizje inwestora inspirować i kreować prawidłowe, optymalne rozwiązania, a nie pełnić funkcję kreślarza pomysłów inwestora, któremu tylko się wydaje, że jest odpowiednio przygotowany do kreowania rozwiązań.
Zagospodarowanie przestrzeni wokół użytkownika decyduje o jakości jego życia. Należy się zastanowić, czy to zagospodarowanie realizowane w wyniku procesu inwestycyjnego jest efektem planowanych i świadomych działań, czy kształtuje się na skutek przypadkowych zdarzeń w procesie inwestycyjnym? Projektując, musimy mieć świadomość, że samo stosowanie rozwiązań zgodnych z warunkami technicznymi oraz normami nie gwarantuje poprawności z punktu widzenia funkcjonalności i jakości proponowanych rozwiązań. Zbyt łatwo rozstrzygamy o tym, że jeśli zaproponowane rozwiązanie jest zgodne z przepisami, możemy je zastosować. Prowadzi to do realizowania rozwiązań nieoptymalnych i ograniczających użytkowników. Najłatwiej jest odstąpić od optymalizacji i zapewnienia wysokiego standardu rozwiązań, powołując się na ograniczenia przestrzenne, finansowe czy terminowe. Ale czy rzeczywiście zawsze występuje taka konieczność? Czy po prostu nie jest to łatwiejsza droga? Decydując o jakości przestrzeni publicznej, wpływamy na jakość życia funkcjonujących w niej ludzi.
Przestrzeń przypadkowo zagospodarowana czy świadomie zaprojektowana?
Patrząc na ulice, place, alejki parkowe, osiedla i budynki można dojść do wniosku, że w wielu przypadkach napotkane rozwiązania są ze sobą sprzeczne, nieoptymalne i nieintuicyjne.
Zbyt często efekt niefunkcjonalnego rozwiązania wzmacniany jest poprzez fragmentaryczne rozwiązywanie problemów i wybiórczą obsługę potrzeb zamiast podejścia całościowego i kompleksowego.
Wyeliminowanie rozwiązań zbyt kompromisowych i fragmentarycznych możliwe jest jedynie przez zmianę postrzegania faktycznego celu inwestycji publicznych przez inwestorów i projektantów. Świadome dążenie do najlepszej obsługi użytkowników spowoduje nacisk na tworzenie rozwiązań całościowych i kompletnych.Sukcesem jest zadowolenie użytkowników i ich integracja oraz umożliwienie im równego funkcjonowania w tej przestrzeni z jednakowym poziomem obsługi potrzeb ludzi młodych, seniorów, dzieci oraz osób o ograniczonej sprawności.
Przestrzeń publiczna – środowisko, w którym żyjemy
Naturalne środowisko funkcjonowania człowieka składa się z przestrzeni prywatnej i o ograniczonej dostępności (np. dom, mieszkanie, zakład pracy) oraz z przestrzeni ogólnodostępnej zwanej publiczną (drogi, ulice, dworce, parki, lotniska, budynki użyteczności publicznej). Sposób zagospodarowania tych przestrzeni decyduje o sposobie naszego funkcjonowania i wpływa na jakość życia, często kształtując zachowania (np. agresję kierowców lub wyciszenie użytkowników parku).
W połowie XXI w. ponad 80% populacji ludzi będzie żyła w dużych i średnich aglomeracjach miejskich. Dlatego tak ważne jest prawidłowe kształtowanie przestrzeni publicznej silnie zurbanizowanej.
Stanowi ona miejsce dostępne powszechnie i nieodpłatnie, w którym może się znaleźć każdy człowiek (użytkownik). Dlatego najistotniejsze wydają się być słowa klucze, stanowiące podstawowe wytyczne dla projektantów tej przestrzeni: dostępność i każdy użytkownik. Taką definicję przestrzeni publicznej zdefiniowano już dawno m.in. w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Ustawa ta określa przestrzeń publiczną jako obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców,poprawy jakości ich życia i sprzyjających nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne. Ważne, aby świadomie posługiwać się tymi definicjami, realizując inwestycje publiczne.
Dlaczego tak ważne jest skupienie na potrzebach użytkownika ekstremalnego?
Analiza obrazu demograficznego społeczeństwa wskazuje na silnie postępujące zjawisko starzenia się społeczeństwa i należy to uwzględniać przy tworzeniu rozwiązań przyszłościowych.
Ważne jest kreowanie rozwiązań zorientowanych na użytkowników ekstremalnych, którymi m.in. są seniorzy.Zwiększenie dostępności i użyteczności w odniesieniu do przestrzeni publicznej dla tej grupy użytkowników w przyszłości powinno wyeliminować zjawisko wykluczenia lub stygmatyzacji.
Potrzeba aktywizacji tej grupy osób (użytkowników ekstremalnych) znalazła swoje odzwierciedlenie w przyjętym przez Światową Organizację Zdrowia w 2001 r. systemowym modelu niepełnosprawności. Model ten niepełnosprawność definiuje jako wypadkową ograniczonej sprawności ludzkiego ciała oraz nieodpowiednio zaprojektowanego miejsca życia człowieka.
Prawidłowo zaprojektowana przestrzeń publiczna (ulica, budynek) mogą niwelować w znacznym stopniu niepełnosprawność poprzez wyeliminowanie barier i ograniczeń mobilności, co umożliwia np. ludziom starszym m.in. lepsze komunikowanie się, współżycie i integrację z otoczeniem, powodując, że niepełnosprawność wynikająca z ograniczeń ciała lub umysłu ludzkiego nie musi powodować stygmatyzacji i wykluczenia.
Co jest prawdziwym problemem: ograniczona sprawność czy niemożność użycia?
Ograniczona sprawność ludzi nie zależy wyłącznie od ograniczeń psychicznych czy fizycznych i nie jest również wyłącznie uzależniona od zdrowia człowieka. Ograniczona sprawność jest także ściśle związana z cechami funkcjonalno-użytkowymi rzeczy i przestrzeni.
Dobre rozwiązania projektowe nie podlegają modyfikacjom i wprowadzaniu rozwiązań uzupełniających korzystanie z nich wybranej grupie użytkowników, ale umożliwiają korzystanie z nich wszystkim w podobny sposób.
Kto jest twórcą przestrzeni publicznej?
Kiedy myślimy o projektowaniu, mamy najczęściej na myśli architekta. Jednak większość najważniejszych przestrzeni publicznych w naszym otoczeniu projektuje inżynier.To on jest odpowiedzialny za rozwiązania komunikacji zbiorowej, ulice, parki, parkingi, alejki parkowe. Musimy mieć świadomość, że o jakości naszego życia decydują nie tylko architekci, ale w głównej mierze inżynierowie.O tym ważnym, ale często niedocenianym fakcie warto wspomnieć, gdyż ostatnio dość często rola inżyniera projektanta jest marginalizowana. Architekci potrafili wywalczyć sobie należne miejsce w procesie przygotowania inwestycji i szacunek wśród inwestorów, gdyż dbają o to, aby podkreślać, że są twórcami. Inżynier zbyt często spełnia funkcję kreślarza pomysłów inwestora, któremu tylko się wydaje, że jest przygotowany odpowiednio do kreowania rozwiązań, prowadzi to do rozmycia odpowiedzialności, osłabienia roli projektanta w procesie przygotowania i realizacji inwestycji. Twórca równoważny architektowi, jakim jest inżynier, powinien równie skutecznie dbać o poszanowanie swoich praw jako twórcy. Będzie mógł wówczas zadbać o właściwą pozycję w procesie przygotowania i realizacji inwestycji. Dzięki zrozumieniu, że to on ponosi odpowiedzialność za dzieło, które tworzy, już z taką łatwością nie pozwoli narzucać sobie rozwiązań przez innych uczestników procesu. Dbałość o szczegóły i jakość swojego dzieła wyeliminuje zbyt powszechne zjawisko obsadzania projektanta w roli kreślarza wizji inwestora. Inżynier projektant musi te wizje inspirować i kreować prawidłowe i optymalne rozwiązania, a rolą inwestora jest stawiać przed nim wyzwania funkcjonalno-użytkowe. Często w praktyce doświadczałem, że inwestor nie wiedział tak naprawdę, czego chce, dopóki projektant mu tego nie uświadomił lub wręcz zwizualizował.
Zmiana podejścia do realizacji procesu inwestycyjnego stanowi duże, ale konieczne wyzwanie. W inwestycjach publicznych nie można celu postrzegać jako najprostszej i najszybszej drogi do oddania obiektu do użytkowania, lecz należy dążyć do takiego zaprojektowania rzeczy lub przestrzeni, który całościowo zaspokaja potrzeby każdego użytkownika.
Jak się przekonujemy na podstawie doświadczeń wypływających z inwestycji publicznych realizowanych w ostatnich latach pod presją czasu, projektowanie zorientowane na sam proces jest projektowaniem nieoptymalnym i nieekonomicznym.
Propozycją znaczącego zwiększenia jakości rozwiązań projektowych jest upowszechnienie w projektowaniu reguł uniwersalnego projektowania(ang. Design for All – DfA) wraz z uporządkowaniem ról i odpowiedzialności w odniesieniu do uczestników procesu przygotowania i realizacji inwestycji. Taka zmiana umożliwi:
– optymalne wykorzystanie dostępnego w procesie czasu zarówno przez inwestora, jak i projektanta,
– efektywniejsze wydawanie dostępnych środków publicznych,
– uzyskanie wyższego wskaźnika efektywności społecznej rozwiązań projektowych,
– podniesienie jakości życia użytkowników przez wdrożenie rozwiązań uniwersalnych,
– ograniczenie do minimum potrzeby wprowadzania rozwiązań uzupełniających na etapie eksploatacji,
– oszczędność czasu i środków związanych z wyeliminowaniem wad i usterek,
– przywrócenie należnej roli projektantowi (twórcy) w procesie inwestycyjnym,
– zmniejszenie realnego obciążenia inwestora w procesie przygotowania inwestycji,
– zwiększenie skali akceptowalności społecznej proponowanych rozwiązań projektowych,
– znaczące ograniczenie liczby wad i usterek w zagospodarowaniu przestrzeni publicznej.
Co stoi na przeszkodzie, aby zoptymalizować proces projektowania? Na to pytanie odpowiedź jest dość prosta:nieprawidłowe postrzeganie celu inwestycji oraz marginalizacja znaczenia projektanta i sprowadzanie go do roli kreślarza pomysłów zamiast wykorzystania jego twórczego potencjału.Uświadomienie potrzeby zmian i dostrzeżenie faktu, że celem wydawania publicznych pieniędzy nie jest realizacja procesu inwestycyjnego (zorientowanie na proces), ale jest nim poszukiwanie uniwersalnych rozwiązań o wysokiej jakości,które najlepiej spełnią oczekiwania użytkownika, jest jedyną drogą do uzyskania najlepszych rozwiązań z grupy dopuszczalnych i wykonalnych.
Reguły uniwersalnego projektowania
Uniwersalne projektowanie (ang. universal design) określa reguły tworzenia przestrzeni, produktów i usług dostępnych dla możliwie wielu ludzi, niezależnie od ich wieku oraz stopnia sprawności fizycznej i intelektualnej. Poszukiwanie rozwiązań uniwersalnych w projektowaniu opiera się na zachowaniu fundamentalnych reguł DfA:
Reguła 1: Identycznego użycia/zastosowania (ang. equitable use). Zastosowanie tej reguły stwarza równe szanse dla wszystkich użytkowników. Dzięki jej zastosowaniu uzyskuje się rozwiązanie umożliwiające korzystanie z zaprojektowanego produktu lub przestrzeni przez osoby o zróżnicowanych możliwościach.
Reguła 2: Elastycznego użytkowania/zastosowania (ang. flexibility in use). Umożliwia i pozostawia swobodę wyboru w sposobie użytkowania w zależności od indywidualnych cech i preferencji użytkowników, jednocześnie stwarzając te same możliwości niezależnie od sposobu użytkowania. Dzięki zastosowaniu tej reguły rozwiązania projektowe uwzględniają szeroki zakres indywidualnych preferencji i możliwości użytkowników.
Reguła 3: Prostego i intuicyjnego użytkowania (ang. simple, intuitive use). Podstawą reguły jest poszukiwanie rozwiązań powtarzalnych i intuicyjnych. Dzięki jej zastosowaniu możliwe jest uzyskanie produktu, którego sposób eksploatacji jest prosty i łatwy do zrozumienia, bez względu na doświadczenie użytkownika, jego wiedzę, język, zakres umiejętności lub obecny poziom koncentracji uwagi.
Reguła 4: Czytelnego przekazu informacji (ang. perceptible information). Zastosowanie reguły dotyczącej postrzegalności informacji i jej czytelnego przekazu zapewnia skuteczny przepływ informacji do użytkownika, bez względu na otaczające warunki i możliwości percepcyjne użytkownika. Szczególnie istotna w projektach zagospodarowania przestrzeni publicznej.
Reguła 5: Dostrzegalności informacji (ang. visibility information).Zastosowanie tej reguły ma na celu prawidłowe umieszczanie informacji w przestrzeni, aby użytkownik mógł ją odebrać na czas i aby nie została ona ukryta w grupie informacji stanowiących tło. Informacje nie powinny się wzajemnie tłumić, dlatego dostrzegalność z punktu widzenia użytkownika ekstremalnego, np. dziecka, seniora, ma znaczenie nie tylko w zakresie jej oczekiwanej funkcji, ale również w zakresie bezpieczeństwa funkcjonowania użytkowników w przestrzeni publicznej.
Reguła 6: Bezpieczeństwa eksploatacji (ang. operational safety). Rozumiana jako jednoznaczność funkcjonalna rozwiązań oraz zapewnienie bezpiecznego funkcjonowania użytkownika w przestrzeni publicznej przy jednoczesnej bezpiecznej eksploatacji produktów i samej przestrzeni jako sprzężenie zwrotne pomiędzy funkcją a trwałością użytkową.
Reguła 7: Tolerancji dla błędu (ang. tolerance for error). Zastosowanie jej ma na celu minimalizację zagrożeń i niepożądanych konsekwencji przypadkowych lub nieumyślnych działań użytkownika, które mogą stwarzać sytuacje konfliktowe lub niebezpieczeństwa.
Reguła 8: Rozwiązań samowyjaś-niających (ang. self solution answer). Ma na celu inspirowanie projektanta do poszukiwania rozwiązań, które w przypadku wystąpienia konfliktu lub zagrożenia generowanego niepożądanym użyciem produktu lub funkcjonowania w przestrzeni wspierają użytkownika w bezpiecznym powrocie do użytkowania typowego w pierwszej fazie zagrożenia; prowadzi do tworzenia tzw. buforów bezpieczeństwa.
Reguła 9: Potrzeby niskiego poziomu wysiłku fizycznego (ang. low physical effort). Projektant stosujący ją kreuje rozwiązania skuteczne i dobrze funkcjonujące przy minimalnym wysiłku fizycznym, jaki musi włożyć użytkownik, aby skorzystać z takiego rozwiązania.
Reguła 10: Optymalizacji rozmiaru i przestrzeni (ang. size and space for approach and use). Zastosowanie jej umożliwia dobór odpowiedniego rozmiaru i przestrzeni niezbędny z punktu widzenia prawidłowej eksploatacji i funkcji, jaką ma spełniać bez względu na rozmiary, posturę i stopień mobilności użytkownika.
Współczesny proces optymalnego projektowania łączy w sobie nie tylko budowlaną wiedzę inżynierską, urbanistyczną i architektoniczną, ale również wiedzę z innych dziedzin(np. kognitywistyki, teleinformatyki, robotyki), przez co staje się zajęciem dla profesjonalistów stale podnoszących kwalifikacje.
Warto wskazać, że:
– przestrzeń, produkt i informacja zaprojektowane na podstawie reguły uniwersalnego projektowania stają się nie tylko dostępne dla osób starszych i niepełnosprawnych, lecz także zyskują na funkcjonalności dla wszystkich pozostałych użytkowników;
– rozwiązanie, które jest odpowiednie dla tzw. ekstremalnych użytkowników, jest również lepsze dla standardowych użytkowników;
– rozwiązania tworzone w sposób od samego początku zgodny z regułami uniwersalnego projektowania są zdecydowanie tańsze w ujęciu pełnych kosztów ich życia i nie wymagają dodatkowych inwestycji poprawiających ich funkcjonalność w fazie eksploatacji;
– obiekty projektowane zgodnie z regułami uniwersalnego projektowania w porównaniu do rozwiązań standardowych, co do których zachodzi często konieczność wprowadzania różnych adaptacji, są mniej uciążliwe w użytkowaniu i bardziej funkcjonalne;
– rozwiązania uniwersalne eliminują efekty stygmatyzacji grupy użytkowników, dla których przewiduje się dzięki projektowaniu klasycznemu dodatkowe rozwiązania specjalne lub adaptacyjne zamiast rozwiązań integracyjnych i całościowych spełniających oczekiwania wszystkich, bez potrzeby stosowania wyróżnień;
– rozwiązania uniwersalne są łatwo akceptowalne w procesie konsultacji społecznych, gdyż są to często rozwiązania kompleksowe i prospołeczne.
Artur Fojud
