Opinia prywatna w sporach sądowych z zakresu budownictwa

Inżynier budownictwa w procesie budowlanym

W ciągu lat budownictwo wypracowało ład budowlany, uregulowany w Polsce przepisami ustawy – Prawo budowlane¹ (dalej: Pb), która szeroko definiuje i reguluje proces budowlany od momentu inicjacji inwestycji, przez projektowanie, budowę, odbiór oraz jej dalsze utrzymanie. Jedna czwarta artykułów wspomnianego aktu prawnego odnosi się do osób, które są uczestnikami procesu budowlanego. Definiowane są przy tym stawiane im wymagania kwalifikacyjne oraz obowiązki i odpowiedzialność.

Sięgając bezpośrednio do treści art. 12 Pb, nie można mieć wątpliwości, że wiedza, doświadczenie i postawa architekta lub inżyniera budownictwa mają kluczowe znaczenie w zapewnieniu przebiegu procesu budowlanego w sposób bezpieczny, zgodny z prawem, interesem osób trzecich oraz w sposób czytelny dla organów nadzoru budowlanego, co trafnie ujął prof. dr hab. inż. Tadeusz Biliński: „Poprawność przebiegu procesu inwestycyjno-budowlanego zależy przede wszystkim od rzetelności postępowania uczestników procesu budowlanego i dyscypliny przestrzegania prawa, czyli aktów normatywnych oraz decyzji i postanowień administracyjnych”².

Oczywistą zatem konsekwencją ustawowego powierzenia tak szerokich kompetencji inżynierom jest wprowadzenie wysokich wymagań kwalifikacyjnych do uzyskania uprawnień budowlanych, będących warunkiem koniecznym sprawowania samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie, oraz powierzenie dbałości o prestiż zawodu samorządom zawodowym architektów i inżynierów budownictwa. Co istotne, samorządy zawodowe architektów oraz inżynierów budownictwa ustanowiły wewnętrzne organy, których zadaniem jest rozstrzyganie o odpowiedzialności zawodowej inżynierów i architektów, co gwarantuje wysoki poziom jakości ich dalszej pracy. Źródłami tej odpowiedzialności są wszelkie przejawy nierzetelności, niefachowości bądź łamanie przepisów techniczno-budowlanych i zasad sztuki budowlanej, co również definiuje ustawa Pb. Budownictwo wykształciło w ciągu lat zawód rzeczoznawcy budowlanego – eksperta pełniącego funkcję doradczą i wykonującego opinie w trudnych sprawach, wymagających specjalistycznej wiedzy z określonego obszaru tej branży, opartej na bogatym doświadczeniu³. Miarodajność i wykładnia jego opinii pomaga autorytatywnie rozwiązywać sporne sytuacje, niejednokrotnie czyniąc go „arbitrem na placu budowy”.

Fot. stock.adobe / photobyphptoboy
 

Do czasu zmiany przepisów Prawa budowlanego w 2014 r., wprowadzonych ustawą o ułatwieniu dostępu do zawodów regulowanych⁴, rzeczoznawstwo budowlane mieściło się w katalogu czynności wchodzących w zakres samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie. Zapewne deregulacja ustawodawcy miała na celu umożliwienie sporządzania opinii czy ekspertyz szerszemu gronu inżynierów bez tytułu rzeczoznawcy, jednak niewątpliwie ograniczyła kontrolę samorządu zawodowego nad tymi opracowaniami i osłabiła pozycję rzeczoznawcy budowlanego.

Polecamy:

• Rzeczoznawca budowlany a biegły sądowy z zakresu budownictwa
• Kto decyduje – kierownik budowy czy inżynier kontraktu?
• Odpowiedzialność dyscyplinarna i zawodowa inżyniera budownictwa

Spór z zakresu budownictwa

Nie sposób wymienić wszystkich źródeł potencjalnego sporu w budownictwie, mogących przybrać wymiar sporu cywilnego, administracyjnego lub karnego, przenosząc go z ram prawnych procesu budowlanego w przepisy odpowiedniego postępowania sądowego. Jednak zanim to nastąpi, w obszarze budownictwa pozostaje do dyspozycji istotny mechanizm, który może rozstrzygnąć spór jeszcze na placu budowy, tzn. włączenie ekspertyzy, opinii lub oceny technicznej, stających się wykładnią techniczną lub formalno-techniczną, ale również oparciem dla dalszych decyzji technicznych lub administracyjnych. Charakterystyka ww. opracowań została przedstawiona w artykule „Ekspertyza, opinia czy ocena techniczna?”⁵. Wiąże je potrzeba zasięgnięcia dodatkowych eksperckich wiadomości lub rozwiązań zaistniałych sytuacji, opartych na doświadczeniu i wiedzy rzeczoznawcy budowlanego.

Biegły sądowy z zakresu budownictwa

Postępowanie sądowe wprowadza nową instytucję prawa procesowego, związaną z wiadomościami specjalnymi w dziedzinie budownictwa, która przyjmuje funkcje eksperta sporządzającego opinie na okoliczność zdarzeń zachodzących w obszarze budownictwa, tzn. biegłego sądowego z zakresu budownictwa.

W § 12 rozporządzenia w sprawie biegłych sądowych⁶ został określony katalog wymogów, jakie weryfikuje Prezes Sądu Okręgowego, ustanawiając osobę biegłym sądowym:

„1. korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

2. ukończyła 25 lat życia,

3. posiada teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona,

4. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego,

5. wyrazi zgodę na ustanowienie biegłym.”

Spełnienie kryterium posiadania wiadomości specjalnych ocenia Prezes Sądu Okręgowego – organ, który nie ma kompetencji w takim zakresie. Oznacza to, że posiadanie wiadomości specjalnych przez biegłego sądowego ma charakter deklaratoryjny, a nie podlegający rzeczywistej weryfikacji, jak ma to miejsce w przypadku architektów czy inżynierów budownictwa⁷. Brak odpowiedniego standardu sprawdzania kompetencji, iluzoryczny nadzór i kontrola jakości oraz rzetelności pracy biegłych sądowych wskazała Helsińska Fundacja Praw Człowieka jako główne wady systemu funkcjonowania biegłych sądowych
w Polsce⁸. Taki stan diametralnie odbiega od standardów wyznaczonych przez samorządy zawodowe.

Znaczenie opinii w postępowaniu sądowym

Poniższe orzecznictwo pozwoli zobrazować wagę opinii rzeczoznawcy budowlanego i biegłego sądowego w cywilnym prawie procesowym.
 

„(…) sąd musi zwrócić się do biegłego, jeśli dojdzie do przekonania, że okoliczność mająca istotne znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy może zostać wyjaśniona tylko w wyniku wykorzystania wiedzy osób mających specjalne wiadomości. W takim przypadku dowód z opinii biegłego z uwagi na składnik wiadomości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, że nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową.”⁹ „Nie może być traktowana jako dowód w procesie opinia biegłego, choćby był nim stały biegły sądowy, sporządzona na piśmie na polecenie strony i złożona do akt sądowych. Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron, czy to w toku procesu, czy jeszcze przed jego wszczęciem należy traktować, w razie przyjęcia ich przez sąd orzekający, jako wyjaśnienie stanowiące poparcie, z uwzględnieniem wiadomości specjalnych, stanowiska stron.”¹⁰

Nasuwa się wniosek, że przeniesienie sporu z zakresu budownictwa w tryb rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym powoduje marginalizację roli rzeczoznawcy budowlanego wraz ze sporządzonymi przez niego opiniami i ekspertyzami technicznymi, zaś rolę eksperta, który staje się wykładnią merytorycznych aspektów sporu, przejmuje biegły sądowy z zakresu budownictwa. Sytuacja nie rodziłaby wątpliwości, gdyby chodziło jedynie o zmianę nazewnictwa tych funkcji, ale niestety zmiana obejmuje kluczowe obszary – wymagania kwalifikacyjne, zakres kompetencji i pole działania. „Działania zdefiniowane jako wykonywanie zawodu inżyniera jest nierozerwalnie związane z procesem budowlanym. Działania opiniodawcze, w tym udział w postępowaniu sądowym, nie mieszczą się więc w ustawowej definicji >wykonywania zawodu inżyniera<. (…) Z treści tego przepisu wynika, że biegłym z zakresu budownictwa nie musi być osoba posiadająca uprawnienia budowlane. Może to być osoba posiadająca odpowiednią wiedzę z zakresu budownictwa, ale nieposiadająca takich uprawnień lub tytułu rzeczoznawcy budowlanego. Prezes Sądu może w ramach swoich uprawnień uznać, iż osoba taka, mimo braku posiadania uprawnień budowlanych, może być biegłym.”¹¹

Paradoks kompetencji biegłego sądowego z zakresu budownictwa

Tworzy się paradoksalna sytuacja, w której ewentualne błędy projektanta w dokumentacji projektowej lub odmowę projektanta wprowadzenia zmian w trybie nadzoru autorskiego, czy też wypełnienie obowiązków kierownika budowy w zakresie organizacji robót na terenie budowy opiniować może osoba, która nie posiada uprawnień budowlanych lub nawet nie spełnia kryteriów, aby starać się o nie. Dysproporcja posiadanej wiedzy może przyjąć jeszcze bardziej absurdalny wymiar, gdy dojdzie do sytuacji, w której przedmiotem sporu będzie rzetelność lub niezadowolenie ze skutków ustaleń ekspertyzy rzeczoznawcy budowlanego i w tym zakresie do wypowiedzenia się powołany zostanie biegły sądowy, którego wiedza oraz doświadczenie mogą być niewspółmiernie mniejsze.
 

Zakres zagadnień, z jakimi ma do czynienia inżynier w procesie budowlanym, nie ogranicza się do wiedzy technicznej, ale obejmuje całokształt otaczających go przepisów techniczno-budowlanych oraz formalno-prawnych, a szereg decyzji na etapie procesu budowlanego podejmowany jest w oparciu o wiedzę i zasady sztuki budowlanej, które są właśnie wypadkową wiedzy teoretycznej, praktyki zawodowej oraz umiejętności oceny ich skutków. Ciężko zatem uznać, że bez tej wiedzy i doświadczenia można rzetelnie wypowiedzieć się o działaniu innych osób w tym zakresie.
 

Należy zgodzić się z uzasadnieniem przywołanego wyroku, że sporządzenie opinii dla sądu w postępowaniu sądowym nie mieści się w zakresie samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie, jednak ocena pracy osób, które pełnią takie funkcje, wymaga co najmniej posiadania uprawnień budowlanych. Ze względu na to w zwykłym procesie budowlanym taka sytuacja nie mogłaby mieć miejsca, a w skrajnym przypadku byłaby niezgodna z prawem. Pojawia się wątpliwość, czy zlecenie przez sąd biegłemu sądowemu z zakresu budownictwa, nieposiadającemu uprawnień budowlanych, sporządzenia opinii na tezę dowodową: „sprawdzenie opracowania architektoniczno-budowlanego pod kątem prawidłowości przyjętych rozwiązań technicznych przez projektanta” nie jest de facto czynnością mieszczącą się w katalogu zarezerwowanym dla osób pełniących samodzielne funkcje techniczne w budownictwie.

Opinia prywatna versus opinia biegłego sądowego

Strony postępowania mają prawo wnieść do akt sprawy opinię sporządzoną przez powołanego przez siebie eksperta, np. rzeczoznawcę budowlanego, co wzmacnia stanowisko lub wnioski dowodowe strony. Opracowanie to będzie traktowane jako opinia prywatna i jego wartość dowodowa będzie niewielka w porównaniu z opinią biegłego sądowego, co w ocenie kodeksowej wynika z przypisania opinii prywatnej stronniczości związanej z łączącym ją stosunkiem finansowym ze stroną sporu. Zauważalny jest jednak pewien brak spójności przepisów na płaszczyźnie odpowiedzialności za poczynione w niej ustalenia. Opinia rzeczoznawcy ma znaczenie dowodowe podrzędne w stosunku do opinii biegłego sądowego, ale ustawodawca w Kodeksie karnym zrównał odpowiedzialność za ich treść: „Art. 233 § 4. Kto, jako biegły, rzeczoznawca lub tłumacz, przedstawia fałszywą opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie mające służyć za dowód w postępowaniu określonym w § 1, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.¹²

Błędem byłoby nadmierne marginalizowanie wartości procesowej opinii prywatnej, szczególnie sporządzonej przez inżyniera z uprawnieniami budowlanymi lub rzeczoznawcy budowlanego, ponieważ może ona stanowić uzasadnienie dla wnioskowanych przez stronę czynności dowodowych – przede wszystkim związanych z powołaniem dowodu z opinii biegłego z zakresu budownictwa – lub uzasadnienie do sporządzenia opinii innego biegłego w przypadku błędnych ustaleń¹³. Wzmocnienie takiej praktyki procesowej pośrednio wprowadza najnowsza nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego¹⁴, która za sprawą kilku nowości proceduralnych ma znacząco przyśpieszyć rozstrzyganie sporu. W katalog wspomnianych nowości, istotnych z punktu widzenia przedmiotowej analizy, wchodzą: pouczenie o prawdopodobnym wyniku sprawy (art. 1561), posiedzenie przygotowawcze (art. 2051) oraz wymóg rozstrzygnięcia sporu na pierwszym posiedzeniu sądowym (art. 2061). Oznacza to, że ustawodawca nałożył na sędziego obowiązek przygotowania planu rozprawy na etapie przygotowawczym oraz jej przeprowadzenia w sposób pozwalający na rozstrzygnięcie sporu na pierwszym posiedzeniu¹⁵, a na stronach obowiązek jeszcze większej koncentracji materiału dowodowego.

Kluczowego znaczenia nabiera wartość merytorycznej wykładni przedmiotu sporu, co do której biegły sądowy musi się odnieść w swojej opinii. Szczególnie chcąc dokonać odmiennych ustaleń, będzie musiał skonfrontować swoją argumentację z ustaleniami rzeczoznawcy budowlanego. Czyni to z opinii prywatnej rzeczoznawcy budowlanego bardzo istotny głos ekspercki z zakresu budownictwa, który pośrednio będzie wpływał na ustalenia poczynione w opinii biegłego sądowego z zakresu budownictwa, a w efekcie na rozstrzygnięcie sporu sądowego.

Ograniczenie dowodowe opinii biegłego sądowego

Bardzo korzystną okolicznością, przemawiającą za wartością opinii prywatnej, jest fakt, że rzeczoznawca budowlany może przywołać wszystkie istotne dla oceny sytuacji lub zaistniałego stanu dowody, okoliczności oraz dokonać czynności, które uzna, że wpływają na rzetelne i miarodajne przedstawienie okoliczności będących przedmiotem opracowania. Ograniczony jest jedynie własną wiedzą, doświadczeniem oraz wyważeniem istotności faktów, okoliczności i dowodów, które swobodnie może pozyskać oraz przywołać w opinii prywatnej, a jego pole działania niezawężone jest dostępnymi dowodami w aktach sprawy oraz pojęciem prawdy procesowej.

Inaczej wygląda pole działania biegłego sądowego, który ściśle związany jest postanowieniem sędziego o dopuszczeniu dowodu z jego opinii oraz materiałem dowodowym, jaki strony złożyły do akt sprawy w celu potwierdzenia swoich tez. „Opinia biegłego, zgodnie z art. 278 k.p.c., służy stworzeniu sądowi możliwości prawidłowej oceny materiału procesowego w wypadkach, kiedy ocena ta wymaga wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 278 k.p.c. Zadaniem biegłego zasadniczo nie jest więc poszukiwanie dowodów i okoliczności mających uzasadniać argumentację stron procesu, lecz dokonanie oceny przedstawionego materiału z perspektywy posiadanej wiedzy naukowej, technicznej lub branżowej i przedstawienie sądowi danych (wniosków) umożliwiających poczynienie właściwych ustaleń faktycznych i właściwą ocenę prawną znaczenia zdarzeń, z których strony wywodzą swoje racje. Biegły jest zobowiązany do zachowania bezstronności (art. 281 k.p.c.) i występując w procesie nie posiada zwłaszcza kompetencji prawnych, by poszukiwać i przedstawiać argumenty i dowody niezbędne dla poparcia stanowiska którejkolwiek ze stron procesu.”¹⁶

Paradygmat procesu budowlanego opiera się na działaniu zorientowanym na osiągnięcie celu, który staje przed inżynierem, co ma nawet odzwierciedlenie w samej etymologii tego słowa. Postępowanie procesowe jest działaniem starannego wykonania, wprowadzającym biegłemu sądowemu z zakresu budownictwa (będącego zapewne inżynierem) dodatkową trudność podejścia w sporządzeniu opinii dla celów procesowych, mianowicie przejście z działania w celu rozwiązania problemu na staranność postępowania.

Wynika to z kontradyktoryjnego modelu postępowania cywilnego, w uproszczeniu sprowadzającego się do tego, że podstawą rozstrzygnięcia nie jest prawda obiektywna, lecz prawda procesowa, tzn. udowodniona przez strony postępowania, które odpowiadają za prezentację dowodów, z których wywodzą skutki prawne, sędzia zaś dba o przestrzeganie prawa procesowego¹⁷. Oznacza to, że obszar opiniowania biegłego sądowego ograniczony zostaje w dużej mierze dowodami złożonymi przez strony do akt sprawy, tworząc nowy obiektywny dowód w postaci jego opinii, będący wykładnią tezy dowodowej opartej na posiadanych wiadomościach specjalnych. Zatem biegły sądowy z zakresu budownictwa ma ograniczone możliwości działania i nie należy do jego kompetencji ustalenie stanu faktycznego lub pozyskiwanie nowych dowodów, ponieważ wszedłby w czynności innych uczestników procesu sądowego, co doprowadziłoby do zarzutu stronniczości i oddalenia dowodu z jego opinii.

Wskazuje to jednoznacznie, że opinia biegłego sądowego co do zakresu ustaleń może być odmienna niż analogiczna opinia prywatna sporządzona przez rzeczoznawcę budowlanego, ponieważ będzie oparta na innym zakresie materiałów źródłowych i sporządzona bez ograniczeń prawa procesowego. Brak tej świadomości może prowadzić do zaniechania strony w dostarczeniu materiału dowodowego potwierdzającego postawione tezy, opartego na domniemaniu, że biegły sądowy z zakresu budownictwa ustali lub pozyska je na etapie opinii. Takie podejście może zakończyć się niekorzystną dla strony opinią i potrzebą wykazania konieczności dopuszczenia opinii innego biegłego, co można dokonać właśnie za sprawą opinii prywatnej.

Podsumowanie

Najbardziej niepokojącą wizją dla inżyniera posiadającego uprawnienia budowlane i pełniącego samodzielne funkcje techniczne w budownictwie może być sytuacja, w której o rzetelności jego pracy będzie decydował biegły sądowy z zakresu budownictwa, który został ustanowiony nie w oparciu o ocenę jego kwalifikacji, lecz z powodu niedoboru fachowców w danej specjalności na liście biegłych sądowych¹⁸. Oczywiście nie można nadmiernie wyolbrzymiać takiej wizji, ponieważ jest całe grono biegłych sądowych mających bardzo wysokie kwalifikacje, w tym uprawnienia budowlane, jednak chodzi o systemową wadę. Wadę, która prowadzi do paradoksalnej sytuacji opiniowania pracy osób o odwróconych poziomach wiedzy, co – jak słusznie zauważyła Najwyższa Izba Kontroli – narusza „realizację prawa obywateli do rzetelnego procesu”.

Ostatnia nowelizacja procedury cywilnej kładzie duży nacisk na zasadę koncentracji materiału dowodowego, pod groźbą pominięcia spóźnionych lub niewystarczająco uzasadnionych wniosków dowodowych, co niejako wymusza na stronach konieczność włączenia ekspertów budownictwa już na etapie przygotowania do sporu. Wzmacnia to rolę opinii prywatnej sporządzonej przez rzeczoznawcę budowlanego lub też doświadczonego inżyniera budownictwa, która, choć pośrednio, może stanowić decydujący głos wysoko wykwalifikowanego eksperta z zakresu budownictwa na drodze do rzetelnego rozstrzygnięcia sporu z zakresu budownictwa.

Literatura

1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2019 r., poz. 1186 z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 9 maja 2014 r. o ułatwieniu dostępu do wykonywania niektórych zawodów regulowanych (Dz.U. 2014 r., poz. 768).
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (Dz.U. Nr 15, poz. 133).
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r., poz. 1600 z późn. zm.).
5. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r., poz. 1460 z późn. zm.).
6. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 4 lipca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r., poz. 1469).
7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2007 r., sygn. akt III UK 130/06.
8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 r., sygn. akt I CKN 92/2000.
9. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 10 grudnia 2009 r., sygn. akt nr VII SA/Wa 1709/09.
10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2009 r., sygn. akt II UK 7/09.
11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 23 czerwca 2016 r., sygn. akt nr I ACa 159/16.
12. T. Biliński, Błędy prawno-organizacyjne uczestników procesu budowlanego w realizacji przedsięwzięć inwestycyjno-budowlanych, „Inżynieria i Budownictwo” nr 2/2018.
13. J. Smarż, Rzeczoznawstwo budowlane w świetle obowiązujących przepisów, „Inżynieria i Budownictwo” nr 9/2017.
14. L. Runkiewicz, M. Okuń, Ekspertyza, opinia czy ocena techniczna?, „Inżynier Budownictwa” nr 2/2019.
15. J. Smarż, Wymagania prawne w zakresie powoływania biegłych sądowych w budownictwie, „Inżynieria i Budownictwo” nr 7/2017.
16. B. Grabowska, A. Pietryka, M. Wolny, Biegli sądowi w Polsce, Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Warszawa 2014.
17. S. Jaworski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian 2019, Wyd. 1, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2019.
18. R. Szelhaus, Rola stron w postępowaniu dowodowym w procesie cywilnym w świetle orzecznictwa sądowego, SSA Warszawa, opublikowano 10.04.2015 r.: https://www.temidium.pl/artykul/rola_stron_w_postepowaniu_dowodowym_w_procesie_cywilnym_w_swietle_orzecznictwa_sadowego-1602.html
19. NIK o biegłych w wymiarze sprawiedliwości, opublikowano 18.11.2015 r.: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-bieglych-w-wymiarze-sprawiedliwosci.html

mgr inż. Dariusz Cierpiński
rzeczoznawca budowlany PIIB w telekomunikacji
biegły sądowy budownictwa telekomunikacyjnego

Artykuł ukazał się w „Budownictwie i Prawie” nr 3/2019.