Ochrona projektanta z tytułu dóbr osobistych

Najbardziej ewidentnym, odrębnie uregulowanym, systemem ochrony twórczości projektowej jest ochrona z tytułu praw autorskich do twórczych projektów, wynikająca z ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.).

Nie można jednak zapominać o tym, że poza tym szczególnym reżimem ochronnym projektanci, w kontekście swojej twórczości, mogą korzystać z ochrony na zasadach ogólnych.

Pierwszorzędne znaczenie ma w tym obszarze ochrona dóbr osobistych projektanta, której regulacja ogólna znajduje się w kodeksie cywilnym, natomiast zasady szczególne – w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Istota ochrony dóbr osobistych

Ogólną regulację ochrony dóbr osobistych zawierają art. 23 i 24 k.c. Zgodnie z tymi przepisami:

1. Dobra osobiste człowieka, w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

2. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, a szczególnie żeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (chodzi o zasady z art. 415 i nast. k.c.), przy czym przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.

Dobra osobiste to zatem dobra każdego człowieka, a więc także projektanta, nierozerwalnie związane z jego osobą. Wśród tych dóbr wymienione zostały m.in. nazwisko, wizerunek, ale pamiętać trzeba o tym, że zawarty w art. 23 k.c. katalog dóbr osobistych nie jest zamknięty, tzn. projektantowi jak każdej innej osobie przysługują także inne dobra osobiste, np. prawo do dobrego imienia związanego także z wykonywaniem działalności zawodowej.

W tym miejscu warto zauważyć, że dobra osobiste chronione są także przez prawo karne, czego najlepszym przykładem są uregulowane w kodeksie karnym przestępstwa przeciwko czci, do których zalicza się pomówienie innej osoby o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności (art. 212 k.k.).

Z punktu widzenia aktywności zawodowej projektanta najistotniejsze jest jednak to, że jako dobro osobiste traktowana jest w art. 23 k.c. szeroko określona twórczość, niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach, m.in. w przepisach prawa autorskiego (ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Co prawda brak w tym ogólnym przepisie wskazania wprost twórczości projektowej, ale nie powinno ulegać wątpliwości, że w powyższej kodeksowej definicji dóbr osobistych się ona mieści.

Analiza systemowa ogólnych i szczególnych przepisów, dotyczących ochrony twórczości, w tym projektowej, skłania do następujących praktycznych wniosków.

Po pierwsze, zauważyć należy, że z ochrony dóbr osobistych na podstawie ogólnych zasad prawa autorskiego mogą korzystać nie tylko dzieła, będące efektem działalności projektowej, które mają status twórczych projektów, czyli utworów w rozumieniu prawa autorskiego, ale także dzieła nietwórcze, które utworami nie są ze względu na brak indywidualnego, twórczego charakteru. Innymi słowy na przykład architekt, będący w zakresie swojej działalności projektowej twórcą w rozumieniu prawa autorskiego, może korzystać z ochrony przewidzianej w przepisach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, natomiast projektant wykonujący projekty, niebędące utworami, może żądać ochrony na ogólnych zasadach prawa cywilnego – oczywiście biorąc pod uwagę naruszenie jego dóbr osobistych, np. nazwiska lub dobrego imienia.

Po drugie, jeżeli chodzi o twórcze projekty, mające status utworów, dobra osobiste projektanta nie powinny być mylone z przysługującymi mu dodatkowo z mocy ustawy o prawie autorskim i prawami pokrewnymi osobistymi prawami autorskimi (art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), np. z prawem do decydowania o wprowadzaniu zmian do projektu oraz z prawem do nadzoru autorskiego.

Naturalnie problematyka ochrony dóbr osobistych jest na tyle skomplikowana, że nie zawsze można precyzyjnie ustalić granic wyznaczających bezprawności działania w tym zakresie. Dotyczy to m.in. dozwolonej zgodnie z zasadą wolności słowa krytyki, w tym dokonań zawodowych projektantów, która to krytyka nie usprawiedliwia jednak krzywdzenia osób krytykowanych lub szkodzenia im, m.in. przez naruszanie dóbr osobistych krytykowanych osób. To, czy w konkretnym stanie faktycznym dobra osobiste projektanta zostały naruszone, rozstrzyga oczywiście w razie braku ugodowego załatwienia sprawy właściwy sąd.

Szczególne zasady dotyczące wizerunku

Zgodnie z art. 23 k.c. wizerunek osoby to jedno z dóbr osobistych. W przypadku bezprawnego posłużenia się wizerunkiem projektanta grozi odpowiedzialność cywilnoprawna, przewidziana w ramach ochrony dóbr osobistych.

Jest to odpowiedzialność uregulowana na dwóch poziomach. Po pierwsze, na ogólnych zasadach kodeksowych, po drugie zaś, na szczególnych zasadach określonych w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

W świetle postanowień kodeksu cywilnego warunkiem żądania ochrony prawa do wizerunku jest bezprawność działania pracodawcy (por. art. 24 par. 1 zdanie 1 k.c.). Generalnie decyduje o niej brak zgody osoby uprawnionej, czyli projektanta.

Dotyczy to wszelkich aspektów prawa do wizerunku. Prawo autorskie mówi tutaj tylko o zezwoleniu na rozpowszechnianie wizerunku (art. 81 ust. 1 zdanie 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), choć w świetle regulacji ustawowej nie powinno budzić wątpliwości, że zgoda dysponenta wizerunku potrzebna jest też w pozostałych przypadkach, także na etapie jego tworzenia (fotografowany jest uprawniony do odmowy samego wykonania zdjęcia, mimo że fotograf nie ma zamiaru jego publikacji).

Zgoda osoby uprawnionej może być dorozumiana, choć w razie sporu to na pozwanym o naruszenie prawa do wizerunku ciąży obowiązek udowodnienia legalności swojego działania. Optymalne jest więc uzyskiwanie stosownej zgody na piśmie, aby uniknąć w ten sposób ewentualnych wątpliwości. Zgoda taka może przybrać formę jednostronnego oświadczenia, podpisanego przez projektanta, np. w następującej formule:

Wyjątki wynikające z przepisów ustawy

Zgoda stanowi wyłączenie bezprawności działania w zakresie uzyskanego indywidualnie zezwolenia. Oprócz tego ustawodawca przewiduje wyłączenia z mocy prawa, w przypadku których zgoda projektanta na korzystanie z jego wizerunku nie jest wymagana. Chodzi zasadniczo o dwa następujące wyjątki, określone w art. 81 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych mają charakter swego rodzaju licencji ustawowych, wobec czego osoba przedstawiona na wizerunku nie może skutecznie kwestionować legalności jego rozpowszechniania, jeśli mieści się ono w zakresie przewidzianym w jednym z dwóch punktów powyższego ustępu. Stanowi on, że zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Powszechna znajomość osoby, której wizerunek jest rozpowszechniany, oceniana być powinna przy wzięciu pod uwagę funkcji, jaką ta osoba pełni. Samo pełnienie jakiejkolwiek funkcji publicznej przez określoną osobę nie musi oznaczać, że osoba ta jest powszechnie znana.

Trudno uznać za osobę powszechnie znaną np. szeregowego pracownika. Im zatem dana osoba pełni wyższą w hierarchii społecznej funkcję publiczną, tym bardziej prawdopodobne jest, że zostanie ona uznana za osobę powszechnie znaną w rozumieniu art. 81 ust. 2 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Z kolei to, czy brana pod uwagę osoba stanowi jedynie szczegół większej całości, oceniać należy, biorąc pod uwagę stosunek wielkości między wizerunkiem tej osoby, widocznym np. na fotografii, a pozostałą częścią danego przedstawienia obrazowego. Szczegół kojarzony jest w każdym razie z niewielkim objętościowo fragmentem całości, do której jest odnoszony.

Oczywiście nie wchodzi w grę w tym przypadku wszelkiego rodzaju wykadrowywanie określonych osób (ich wizerunków) w celu ilustracji konkretnych wydarzeń, w których osoby te brały udział. Na przykład rozpowszechnienie wizerunku projektanta uczestniczącego w szkoleniu wymagać będzie jego zgody, jeśli wizerunek ten nie jest szczegółem większej całości, takiej jak ujęcie całej sali konferencyjnej z wizerunkami wszystkich uczestników szkolenia, oraz jeśli nie jest to wizerunek osoby powszechnie znanej w rozumieniu art. 81 ust. 2 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Rafał Golat

radca prawny