Nadzór przyrodniczy w trakcie realizacji inwestycji

Realizacja wielu inwestycji bu­dowlanych wymaga obecnie zaangażowania tzw. nadzoru przyrodniczego. Dotyczy to różne­go rodzaju przedsięwzięć, ale naj­częściej mamy do czynienia z takim nadzorem w przypadku inwestycji liniowych, tj.: budowy dróg i auto­strad, budowy i modernizacji wałów przeciwpowodziowych, modernizacji linii kolejowych, regulacji i udrożnienia cieków. Konieczność angażowania ze­społu ekspertów przyrodników wynika w tych przypadkach z zapisów decyzji środowiskowych (DŚ, decyzji o środo­wiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację inwestycji) wydawanych na potrzeby tego typu inwestycji przez właściwe miejscowo regionalne dy­rekcje ochrony środowiska (RDOŚ). Poszczególne zapisy takich dokumen­tów określają zazwyczaj (w mniej lub bardziej precyzyjny sposób): zakres i termin, w jakim mogą być realizo­wane poszczególne prace, zakres ewentualnych działań minimalizują­cych oraz wskazują na potrzebę za­trudnienia konkretnych specjalistów, których zadaniem jest nadzorowanie realizowanych prac. Niejednokrotnie DŚ nakłada na wykonawcę i nadzór przyrodniczy obowiązek konsultowa­nia i uzgadniania na bieżąco z RDOŚ warunków prowadzenia poszczegól­nych prac. W szczególności ma to miejsce w przypadku projektów, dla których wydanie DŚ nie było poprze­dzone wykonaniem oceny oddziaływa­nia na środowisko lub w przypadku inwestycji realizowanych w systemie „Projektuj i Buduj”.

Niniejszy artykuł skupia się na przeglą­dzie dobrych i sprawdzonych praktyk dla wybranych zagadnień przyrodni­czych dotyczących: wycinki zieleni i ochrony poszczególnych gatunków zwierząt zasiedlających drzewa i krze­wy, przenoszenia i zabezpieczania drzew stanowiących siedlisko chro­nionych gatunków, przenoszenia roślin chronionych oraz nasadzeń kompensa­cyjnych.

Wycinka drzew i krzewów

Realizacja niemal każdej inwestycji liniowej oznacza wycinkę drzew i/lub krzewów kolidujących z przebiegiem inwestycji i możliwością jej realizacji. W takich przypadkach w DŚ poja­wiają się zazwyczaj zapisy wskazują­ce na termin, w jakim możliwe jest realizowanie wycinki, oraz niejedno­krotnie wskazanie jej wykonania pod nadzorem konkretnych specjalistów. Przykłady prezentują, w jaki sposób można realizować wycinkę z uwzględ­nieniem ochrony poszczególnych ga­tunków zwierząt i zgodnie z prawem.

Fot. Ścięte drzewa ustawione w wigwam

Ptaki

Wycinkę drzew i krzewów prowadzić w okresie od 15 sierpnia do 15 marca poza okresem lęgowym ptaków. Wyznaczenie okresu, w którym możli­wa jest wycinka drzew poza okresem lęgowym ptaków, ma na celu wyeli­minowanie ryzyka niszczenia lęgów (gniazd z jajami, pisklętami) i niepo­kojenie ptaków przystępujących do lęgów. Zapis taki w przypadku wielu inwestycji oznaczałby konieczność wstrzymania prac na pięć miesięcy. Tymczasem prace związane z wycinką mogą być realizowane w okresie lęgo­wym, jeśli zostaną poprzedzone wy­konaniem szczegółowej inwentaryza­cji ornitologicznej. Często (jednak nie zawsze) informacja taka jest zawar­ta w DŚ w postaci zapisu: Wycinkę drzew i krzewów w okresie lęgowym ptaków prowadzić pod nadzorem or­nitologa, który przed wycinką dokona oględzin pod kątem obecności lęgów ptaków, a w przypadku potwierdzenia ich występowania – wskaże dopusz­czalny termin i sposób wycinki.

W przypadku stwierdzenia obecności lęgów w drzewach/krzewach prze­znaczonych do wycinki ornitolog od­powiedzialny za przeprowadzoną in­wentaryzację stwierdza brak ryzyka zniszczenia lęgów i zatwierdza moż­liwość wykonania wycinki. Taka inwen­taryzacja wykonana w okresie lęgo­wym ważna jest jednak maksymalnie tylko kilka dni. Dotyczy to w szcze­gólności pierwszej części okresu lę­gowego (marzec-czerwiec), kiedy dla wielu gatunków ptaków nie można wy­kluczyć możliwości założenia gniazda po wykonanej inwentaryzacji. W przy­padku stwierdzenia obecności lęgów (jaj, piskląt) ornitolog jest w stanie określić przybliżony termin opuszcze­nia gniazda przez młode ptaki i wska­zać, w jakim terminie będzie możliwa wycinka zasiedlonych drzew/krzewów. W zależności od tego, do jakiego kon­kretnego gatunku należą stwierdzone lęgi, możliwe jest dopuszczenie wy­cinki drzew/krzewów znajdujących się w pewnej odległości od tych zasiedlo­nych. W konsekwencji niejednokrotnie możliwe jest zrealizowanie wycinki części drzew i przesunięcie wycinki na późniejszy termin tylko tych drzew/ krzewów, które zasiedlone są przez ptaki i bezpośrednio z nimi sąsiadują.

Ważne jest, aby w przypadku odro­czonej wycinki drzewa/krzewy zostały ponownie skontrolowane w celu po­twierdzenia opuszczenia gniazd przez ptaki. Wycinka drzew i krzewów re­alizowana w okresie lęgowym ptaków pod nadzorem ornitologa jest dobrą i sprawdzoną praktyką umożliwiającą jej zrealizowanie w szybszym niż je­sienno-zimowym okresie.

Nietoperze

Wycinkę drzew o pierśnicy powyżej 40 cm prowadzić pod nadzorem chiropteroioga, który przed wykonaniem wycinki dokona oględzin pod kątem obecności nietoperzy. W przypad­ku potwierdzenia ich występowania wskaże dopuszczalny termin i sposób prowadzenia wycinki.

Taki zapis DŚ w konsekwencji nie naka­zuje wycinki drzew w konkretnym ter­minie, ale jedynie nakłada obowiązek zaangażowania chiropterologa, który dokona inwentaryzacji drzew, określa­jąc, czy są one zasiedlone przez nieto­perze. Warto w tym miejscu dodać, że najbardziej optymalnym okresem do wycinki drzew pod kątem nietoperzy jest okres jesienno-zimowy. Obecno­ści nietoperzy należy spodziewać się w starych, dziuplastych drzewach, z odstającą korą. Ich obecność naj­częściej stwierdzana jest w trakcie wycinki. Przy wycince takich drzew niezbędny jest więc nadzór chiropterologa, który w przypadku stwierdzenia nietoperzy zabezpieczy je i przeniesie na siedliska zastępcze (w przypadku wycinki realizowanej w okresie zimo­wym, w trakcie hibernacji nietoperzy). Optymalnym rozwiązaniem w przypad­ku wycinki dziuplastych drzew reali­zowanej w okresie jesiennym lub wio­sennym jest pozostawienie ściętych pni drzew w miejscu ich ścięcia na 24 godziny. Umożliwi to wylot nietoperzy z dziupli stanowiących ich potencjalne kryjówki.

Bezkręgowce

Wycinkę drzew i krzewów prowadzić pod nadzorem entomologa, który przed dokonaniem wycinki dokona oględzin pod kątem obecności chro­nionych gatunków owadów, a w przy­padku potwierdzenia ich występo­wania po uzyskaniu stosownego zezwolenia będzie nadzorował prze­niesienie osobników tych gatunków lub części drzew wraz z owadami na tereny właściwe siedliskowo, na któ­rych nie będą prowadzone prace. Powyższy zapis wskazuje na koniecz­ność wykonania inwentaryzacji drzew pod kątem chronionych gatunków chrząszczy (w większości przypadków będą to drzewa zasiedlone przez ko- zioroga dębosza, pachnicę dębową, zgniotka cynobrowego) oraz inwenta­ryzacji drzew i krzewów (w szczegól­ności jesionów, tarniny, głogu) pod ką­tem obecności chronionych gatunków motyli (np. różne gatunki przeplatek). Stwierdzenie obecności chronionych chrząszczy oznacza konieczność uzy­skania zgody na wycinkę zasiedlonych drzew (zezwolenia na odstępstwa od zakazów w stosunku do gatunków dzi­ko występujących zwierząt objętych ochroną). Właściwa miejscowo RDOŚ, wydając takie zezwolenie, wyraża zgo­dę na wycinkę i przeniesienie zasiedlo­nych drzew lub ich fragmentów.

Dość powszechnie stosowaną obec­nie praktyką przy wydawaniu takich zezwoleń jest wymóg stawiania ścię­tych drzew w pionie (zdarza się rów­nież, że taki wymóg sformułowany jest już na etapie DŚ). Oznacza to w konsekwencji konieczność wybo­ru odpowiedniej technologii ścinania, transportu i stawiania drzew. Nie bez znaczenia jest również fakt uzyskania zgody właściciela/zarządcy terenu, na którym ma docelowo powstać taka „budowla”.

Dobrą i sprawdzoną praktyką w przy­padku konieczności stawiania drzew w pionie (wynikającą z wymogów określonych w zezwoleniu RDOŚ lub w DŚ), która łączy w sobie zarów­no ochronę bezkręgowców, aspekt finansowy, jak i obowiązek zapewnie­nia bezpieczeństwa przy tworzeniu i funkcjonowaniu takiej konstrukcji, jaką jest ścięte drzewo postawione w pionie, jest stawianie tzw. wig­wamów (fot.). Metoda ta polega na odcięciu od głównego pnia drzewa wszystkich konarów i ewentualnym pocięciu pnia na fragmenty nie krót­sze niż 7 m. Jeden fragment ściętego w taki sposób pnia wkopywany jest na głębokość nie mniejszą niż 1,5-2 m w orientacji pionowej, pozostałe frag­menty pni wkopywane są grupami wokół głównego pnia i następnie za­bezpieczane metalowymi obręczami z odciągami.

Dobrą praktyką przy stawianiu drzew w pionie jest lokalizowanie tych kon­strukcji na terenach zamkniętych/ ogrodzonych, na których obowią­zuje zakaz wstępu, co minimalizuje zagrożenie bezpieczeństwa utraty zdrowia lub życia ludzi w przypadku nieprzewidzianych wypadków. Składa­jąc wniosek o wydanie zezwolenia na ścięcie i przeniesienie zasiedlonych drzew, należy pamiętać, aby zawierał on poza podstawowymi informacjami (określonymi we wzorach dostępnych na stronach internetowych RDOŚ): wskazanie konkretnej lokalizacji, opi­nię entomologa wskazującą na wła­ściwy wybór lokalizacji i informacje o zgodzie właściciela/zarządcy te­renu. Przekazanie tych informacji na etapie składania wniosku w wielu przypadkach znacznie ułatwia jego rozpatrzenie i przyspiesza uzyskanie odpowiedzi.

Zastosowanie tej metody umożliwia w kolejnych latach wylot bezkręgow­ców z zasiedlonych części drzew, na­tomiast zdecydowaną jej wadą jest ryzyko, że pozostawione w postaci takich konstrukcji drzewa stwarzają pewne zagrożenie dla zdrowia i bez­pieczeństwa ludzi. Ponadto w przy­padku stawiania ściętych drzew w pionie należy liczyć się z konieczno­ścią poniesienia znacznych kosztów, wynikających z technologii i obowiązku odpowiedniego zabezpieczania drzew. W przypadku gdy zapisy decyzji środo­wiskowej nie wskazują na konieczność stawiania drzew w pionie, warto ne­gocjować z RDOŚ na etapie wniosku warunki przenoszenia drzew. W wielu przypadkach można bowiem wykazać, że wystarczającą dla ochrony bezkrę­gowców jest metoda polegająca na przenoszeniu ściętych drzew we wła­ściwe siedliskowo miejsce i pozosta­wianie ich w pozycji leżącej.

Zaletą stosowania tej metody jest nie tylko umożliwienie wylotu bez­kręgowcom z zasiedlonych przez nie drzew, a więc ochrona poszczegól­nych gatunków, ale również zwiększa­nie bioróżnorodności gatunkowej, jeśli docelowym miejscem przeniesienia i pozostawienia do naturalnego roz­kładu drzew jest miejsce właściwe siedliskowo. Pozostawiając ścięte kło­dy w pozycji leżącej, można stworzyć dogodne warunki dla rozwoju innych cennych gatunków. W trakcie prze­noszenia zasiedlonych drzew należy pamiętać o kilku istotnych kwestiach: dziuple, próchnowiska i luźniejsze fragmenty kory, które mogą odpaść, należy zabezpieczyć przed wysypaniem/odpadnięciem, owijając na czas transportu pień drzewa i konary streczem, który należy usunąć po ułożeniu fragmentów drzew w doce­lowym miejscu; załadunek, transport i rozładunek musi odbywać się w spo­sób zabezpieczający pnie, konary oraz korę drzew przed uszkodzeniami me­chanicznymi i nadmiernym zabrudze­niem; na miejscu przeznaczonym do naturalnego rozkładu drzewa należy układać w pozycji leżącej w odległości przynajmniej 20 m od siebie i w róż­nych kierunkach; dziuple (jeśli wystę­pują) powinny być skierowane na bok lub jeśli nie ma innej możliwości ku górze (skierowanie w dół spowoduje wysypywanie zawartości, a w górę zalewanie przez opady).

Jeśli chodzi o wycinkę zakrzaczeń sta­nowiących potencjalne lub stwierdzo­ne siedlisko dla chronionych gatunków motyli, np. barczatki kataks, możemy spotkać się z zapisami DŚ wskazu­jącymi na konieczność wycinki tylko w konkretnym terminie, np. Wycinkę zakrzaczeń tarninowych i głogów sta­nowiących siedlisko gatunku (bez kar­czowania] ograniczyć do niezbędnego minimum i wykonać pomiędzy 15 lipca a 15 sierpnia, dla wykluczenia strat w stadiach larwalnych gatunku. Prace ziemne oraz karczowanie korzeni na stanowiskach po wyciętych zaroślach tarninowych będących siedliskiem ga­tunku można rozpocząć najwcześniej 15 września dla wykluczenia strat w poczwarkach, rozwijających się w tym czasie w ziemi.

Konieczność realizacji wycinki i kar­czowania korzeni w tak określonym terminie niejednokrotnie może ozna­czać brak możliwości realizowania prac budowlanych przez kilka miesię­cy. Wycinka zakrzaczeń możliwa jest jednak również poza wymienionym terminem, jeśli zostanie poprzedzona inwentaryzacją entomologiczną. Od li­stopada do marca w wyniku inwenta­ryzacji możliwe jest określenie, czy na zakrzaczeniach znajdują się złoża jaj. Ich brak umożliwia wycinkę. Stwier­dzenie zasiedlenia krzewów wymu­sza konieczność odroczenia wycinki, jednak alternatywą dla wycinki, która może być realizowana dopiero od po­łowy lipca, jest wycinka wykonana po przeniesieniu oprzędów motyli, czyli nawet w maju. Przeniesienie oprzędów wymaga uzyskania zgody RDOŚ, wydawanej na wniosek analogicznie jak w przypadku przenoszenia drzew zasiedlonych przez chronione gatunki chrząszczy. Oprzędy muszą być prze­noszone przez specjalistę entomolo­ga na zastępcze siedliska przez niego wyznaczone. Praktyka angażowania doświadczonych entomologów pozwa­la więc niejednokrotnie na uniknięcie nawet kilkumiesięcznych przestojów w realizacji prac budowlanych.

Przenoszenia okazów roślin chronionych

Obecność w pasie robót budowlanych okazów chronionych roślin niemal każ­dorazowo wymusza konieczność ich przeniesienia na siedliska zastępcze. Stąd też często w DŚ znajdziemy za­pisy obligujące do wykonania szczegó­łowej inwentaryzacji botanicznej pla­nowanego terenu inwestycji: Przed rozpoczęciem robót przy udziale spe­cjalisty – botanika wykonać kontrolę, mającą na celu szczegółowe zinwen­taryzowanie lokalizacji chronionych gatunków roślin. Okazy kolidujące z realizacją inwestycji po uzyskaniu wymaganej prawem zgody przenieść w inne miejsce zgodne siedliskowo. Metodykę, termin i miejsce przenie­sienia okazów ustalić ze specjalistą botanikiem.

Na przenoszenie okazów chronionych gatunków roślin występujących w pa­sie planowanych robót i kolidujących z realizacją inwestycji niezbędne jest uzyskanie zgody RDOŚ. Powinna ona dotyczyć likwidacji stanowisk roślin chronionych oraz przeniesienia ich na odpowiednie siedliskowo stanowiska zastępcze wytypowane przez bota­nika. Istotną informacją jest fakt, że przenoszenie roślin możliwe jest poza okresem ich wegetacji, a więc dla większości gatunków w okresie jesiennym lub wczesnowiosennym. Warto również pamiętać o zweryfi­kowaniu zapisów dotyczących prze­noszenia konkretnych gatunków chronionych roślin (często zapisy DŚ precyzują właśnie konkretne gatunki roślin), w przypadku gdy DŚ wydawa­na była przed październikiem 2014 r. W najnowszym rozporządzeniu Mini­stra Środowiska z dnia 9 października 2014 r w sprawie ochrony gatunkowej roślin zrezygnowano bowiem z ochro­ny niektórych gatunków roślin, dla któ­rych przed wejściem w życie tego roz­porządzenia należało uzyskiwać zgodę na zniszczenie siedlisk i przeniesienie. Mowa tutaj m.in. o takich gatunkach, jak: paprotka zwyczajna, bluszcz po­spolity, grążel żółty, konwalia majowa, pierwiosnek lekarski, kalina koralowa, porzeczka czarna, kruszyna pospolita, które dość często pojawiały się w za­pisach DŚ jako gatunki, w stosunku do których należało podjąć działania ochronne.

Mając na uwadze fakt, że przenosze­nie różnych gatunków możliwe jest tyl­ko w odpowiednim czasie, oraz fakt, iż na wydanie zezwolenia można czekać nawet miesiąc, do zaplanowania i wy­konania wszystkich działań związanych z przenoszeniem chronionych gatunków (inwentaryzacja, wytypowanie siedlisk zastępczych, uzyskanie zgody) nale­ży przystąpić na jak najwcześniejszym etapie, jeszcze przed rozpoczęciem prac budowlanych. Umożliwia to od­powiednie przygotowanie frontu robót oraz niweluje ryzyko przestojów w pra­cach budowlanych spowodowanych po­dejmowaniem tych działań na zaawan­sowanym etapie prac budowlanych.

Nasadzenia kompensacyjne

Bardzo często wycinka drzew realizo­wana na potrzeby konkretnych inwe­stycji zgodnie z zapisami DŚ musi zo­stać skompensowana nasadzeniami. Plan nasadzeń zieleni tworzony jest zazwyczaj na etapie operatów den­drologicznych, gdzie wskazywane są konkretne miejsca nasadzeń oraz licz­ba i gatunki drzew/krzewów. Niestety dość często osoby odpowiedzialne za tworzenie planów nasadzeń wskazują gatunki roślin obcego pochodzenia, takie jak: kasztanowiec zwyczajny, dereń biały, forsycja pośrednia, jaśminowiec wonny, pęcherznica kalino- listna, śliwa pisarda, sumak octowiec, tawuła van Houtte'a czy lilak pospoli­ty. Wymienione wyżej gatunki to ro­śliny inwazyjne, obcego pochodzenia, zagrażające rodzimej florze. Dobrą praktyką uwzględniającą zarówno po­trzeby ochrony rodzimej bioróżnorodności, jak i aspekt finansowy jest wy­miana gatunków obcego pochodzenia na rodzime gatunki drzew i krzewów, np.: wiąz pospolity, głóg, śliwa tarni­na, klon polny, dereń świdwa, trzmielina zwyczajna, szakłak pospolity, wiciokrzew pospolity. Niejednokrotnie cena sadzonki tych drzew i krzewów jest znacznie niższa niż sadzonek ro­ślin inwazyjnych potocznie uważanych za rośliny ozdobne. Aby sprawdzić, które z planowanych do nasadzeń ro­ślin znajdują się na listach gatunków inwazyjnych, można skorzystać z do­stępnych online wykazów: http://www.europe-aliens.org/default.do http://www.iop.krakow.pl/ias/ http://ec.europa.eu/environment/nature/invasivealien/index_en.htm

Tabela

Aleksandra Szurlej-Kielańska