Zamek w Malborku już w swoim początkowym założeniu miał być jedną z najwspanialszych budowli, jakie widziała ówczesna Europa.
Skrzydło północne Zamku Wysokiego powstało w najwcześniejszym okresie kształtowania się zamku w Malborku – miało to miejsce w latach ok. 1275-1280 (1282). Jest to budowla ceglana, wzniesiona na wykonanych z granitu fundamentach, podpiwniczona i dwukondygnacyjna. Na poziomie przyziemia skrzydła północnego znajdują się w niej: pierwsza sypialnia braci zakonnych, pomieszczenie gospodarcze oraz szyja bramna z pomieszczeniami towarzyszącymi. Na piętrze zlokalizowane były dwa jednakowej wielkości pomieszczenia: wyższa, sklepiona, kaplica zamkowa NMP oraz niższy, także sklepiony, refektarz (zwany kapitularzem). Nad kapitularzem znalazło się jeszcze jedno pomieszczenie pełniące w średniowiecznej strukturze użytkowej zamku funkcję magazynową.
W 1331 r. zakon rozpoczął wielką modernizację zamku, która objęła również skrzydło północne Zamku Wysokiego. Modernizacja w obrębie skrzydła północnego Zamku Wysokiego polegała na wydłużeniu w kierunku wschodnim przestrzeni kaplicy zamkowej będącej już wówczas najważniejszym kościołem w państwie zakonnym. Prace te trwały do 1344 r., kiedy to miała miejsce konsekracja zmodernizowanej świątyni. Rozbudowa kościoła w kierunku wschodnim, poza narys regularnego czworoboku zamku konwentualnego, pozwoliła na stworzenie pod posadzką wschodniej części kościoła NMP i wnętrza kaplicy grzebalnej wielkich mistrzów, czyli kaplicy św. Anny.
Fot. 1 Wnętrze kościoła zamkowego przed rozpoczęciem prac konserwatorskich
W czasach polskich obiekt, poza dachem, nie ulegał przekształceniom architektonicznym. Dochodzi jedynie do wymiany wyposażenia na barokowe – dokonują tego sprowadzeni do Malborka w XVII w. jezuici. Oni też wznoszą po północnej stronie świątyni, w miejscu gotyckiej budowli zwanej przez nich kamieniczką oraz wieży Kleszej zamykającej tzw. fosę suchą, barokowy gmach kolegium. Zarówno ten budynek, jak i wyposażenie dotrwały do prac konserwatorskich Conrada Steinbrechta w ostatniej ćwierci XIX w. Usuwa on wyposażenie barokowe kościoła, wprowadzając repliki wyposażenia gotyckiego wzorowane na obiektach z terenu państwa niemieckiego. Rozbiera kolegium oraz średniowieczne partie wieży mieszkalnej i odbudowuje nową wieżę Kleszą.
W 1945 r. dochodzi w następstwie działań wojennych do zniszczenia kościoła zamkowego – zniszczone zostają dach kościoła, sklepienia, posadzki, częściowo ściany oraz wieża Zamku Wysokiego. Odbudowa – bez rekonstrukcji sklepień a ze stropem z płyt panwiowych – ma miejsce w latach 1964-1968. W 2000 r. w odbudowanym wówczas wnętrzu urządzono ekspozycję muzealną.
Kościół zamkowy NMP w zespole zamkowym w Malborku był najważniejszą świątynią państwa zakonnego w Prusach. Powstał w dwóch etapach – w ostatniej ćwierci XIII w. oraz w latach 1331-1343. Wtedy to ukształtował się w formie, w jakiej dotrwał do zniszczenia w 1945 r. Odbudowa przestrzeni architektonicznej kościoła w latach 60. XX w. tylko częściowo przywróciła kształt tej części zamku. Celem zadania realizowanego przez Muzeum Zamkowe a finansowanego ze środków projektu „Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego” w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2009-2014″ było przywrócenie skrzydłu północnemu kształtu sprzed zniszczenia w 1945 r. z zachowaniem obowiązujących w odbudowie zamku od ponad 50 lat zasad postępowania konserwatorskiego. Przeprowadzono prace konserwatorskie i roboty budowlane zespołu pomieszczeń kościoła NMP i kaplicy św. Anny na Zamku Wysokim w zespole zamkowym w Malborku oraz w innych wnętrzach mieszczących się w skrzydle północnym i wieży Kleszej. Przyjęto zasadę postępowania polegającą na tym, że oryginalne partie ścian niezniszczone w 1945 r. poddawane są konserwacji zachowawczej, natomiast mury i sklepienia nowe pokryte są wyprawami tynkarskimi nawiązującymi strukturalnie do zabytkowych, a powierzchnie nałożonych tynków pokrywa się wyprawami monochromatycznymi „łamiącymi” kolor surowych tynków kierunku koloru piaskowego. Zasada ta znalazła zastosowanie w przestrzeni kościoła NMP oraz w pomieszczeniach piwnic i parteru skrzydła północnego. Odmienny sposób postępowania przyjęto w kaplicy św. Anny. Tutaj wrócono do aranżacji C. Steinbrechta (spowodowane to było większą kompletnością wystroju zachowanego po zniszczeniach). Z kolei w wieży Kleszej konserwację zachowawczą zastosowano w średniowiecznych piwnicach, natomiast na kondygnacjach nadziemnych wzniesionych przez C. Steinbrechta w latach 1895-1896 oraz odbudowanych po zniszczeniach drugowojen- nych przyjęto możliwość rekonstrukcji architektonicznej przestrzeni historycznej (odbudowa dwóch sklepień) oraz wprowadzenie nowych tynków nawiązujących do tynków konserwatorskich z końca XIX w.
Rys. Rzut kościoła przed zniszczeniem w 1945 r.
Pierwszym etapem działań było opracowanie programu prac zarówno budowlanych, instalacyjnych, jak i konserwatorskich. Dokument zatytułowany „Program prac budowlanych i konserwatorskich” posłużył do opracowania projektów oraz kosztorysów, a następnie wniosku aplikacyjnego o przyznanie środków finansowych. Muzeum Zamkowe w Malborku otrzymało środki finansowe w ramach wspomnianego projektu. Uzyskało środki zgodnie z wnioskowanymi. Była to kwota blisko 26 mln zł netto. W następnym etapie zadania przeprowadzono cztery przetargi podstawowe oraz wiele uzupełniających na wykonanie przewidywanych w założeniach prac. Prace budowlane podjęte zostały 1 października 2014 r., a zakończono je 31 marca 2016 r. Wykonywane były przez konsorcjum w składzie: Przedsiębiorstwo Ogólnobudowlane i Konserwacji Zabytków Krzysztof Osuchowski, Alicja Babik z siedzibą w Malborku; Marcin Kozarzewski Monument Service z siedzibą w Michałowicach pod Warszawą; firma Gorek Restauro z siedzibą w Warszawie. Poza tym w pracach uczestniczyły też firmy Kamaro z Sopotu oraz Zakład Usługowy Konserwacji Obiektów Zabytkowych Jan Wiśniewski z Pruszcza Gdańskiego. Do zadań projektu należała odbudowa wnętrza kościoła zamkowego z przywróceniem mu sklepienia w kształcie architektonicznym sprzed zniszczenia.
Odbudowa wnętrza kościoła zamkowego
Zamiarem jest takie ukształtowanie przestrzeni, aby partie zabytkowe poddane zostały pracom konserwatorskim bez rekonstrukcji wystroju tynkarskiego i malarskiego, a odtworzone ściany i sklepienia zostały otynkowane. Zaprojektowane oraz wykonane zostały: posadzka, oświetlenie i ogrzewanie wnętrza, instalacje niskoprądowe, a także nowe szklenie wnętrza. W zakres zadania wchodziła także rekonstrukcja rzeźby Madonny z Dzieciątkiem ze wschodniego zamknięcia kościoła. Poza tymi działaniami zabiegom konserwatorskim poddano całe zachowane wyposażenie ruchome.
Posadzka. Wykonano nową posadzkę z wapieni estońskich. Badania zachowanych na terenie zamku posadzek średniowiecznych wykonanych z wapienia, także materiału z istniejącej do prac C. Steinbrechta kamiennej posadzki w kościele, wskazały na te złoża będące w gestii Krzyżaków od 1237 r. W obrębie nowej nawierzchni kamiennej zachowano istniejące fragmenty posadzki z okresu konserwacji C. Steinbrechta, uzupełnione do kształtu geometrycznego zaprawą o wysokiej odporności na ścieranie.
Ściany i nasady sklepień. W latach 1964-1968 ruinę odbudowano nie tylko bez rekonstrukcji sklepień, ale także – w partiach odbudowywanych ścian – bez wykonania oporów dla potencjalnie rekonstruowanych sklepień. Odbudowano jedynie zniszczone mury magistralne, zakrywając wnętrze płaskim stropem żelbetowym wspartym na żelbetowym wieńcu założonym na koronie murów.
W trakcie obecnych prac konserwatorskich, poza konserwacją tynków, polichromii oraz lica ceglanego ścian, wykonano także montaż ocalałego średniowiecznego detalu architektonicznego sklepień.
Fot. 2 Kościół zamkowy po zakończeniu prac budowlano-konserwatorskich w kwietniu 2016 r.
Sklepienie. W trakcie wielkiej rozbudowy zamku malborskiego w I połowie XIV w. rozebrana została pierwsza kaplica zamku konwentualnego, a wraz z nią należące do niej sklepienia. Po rozbudowie powiększonej przestrzeni sakralnej nowe wnętrze zakryte zostało sklepieniem gwiaździstym z żebrem przewodnim. Sklepienia te dotrwały do 1945 r. Z dawnej konstrukcji sklepiennej zachowały się nasady sklepień w niezniszczonej części świątyni. Sklepienie nie zostało odbudowane w trakcie prac rekonstrukcyjnych kościoła prowadzonych w latach 60. Odtworzona przestrzeń zakryta została wówczas stropem żelbetowym wspartym na belkach żelbetowych. Na nowych partiach ścian nie wykonano bruzd do osadzenia spływów sklepiennych. Na historycznych oraz zrekonstruowanych spływach sklepiennych w trakcie ostatnio prowadzonych prac oparto nowe sklepienie gwiaździste będące wierną rekonstrukcją średniowiecznego.
Okna. Pochodzą z dwóch okresów historycznych, natomiast maswerki z trzech. Mamy więc okna z pierwszej kaplicy zamku konwentualnego (sprzed 1280 r), okna z okresu rozbudowy (ok. 1340) oraz maswerki z okresu konserwacji wykonanej przez C. Steinbrechta i odbudowy w latach 1964-1968. Z oknami nierozerwalnie związane było szklenie witrażowe (figuralne i roślinne) oraz rombowo-ornamentalne. Przyjęto, że wszystkie okna kościoła otrzymają nowe szklenie rombowe osadzone w ołów oraz wykonane ze szkła barwionego.
Detal architektoniczny, stolarka drzwiowa oraz wyposażenie ruchome. Przyjęto zasadę, że cały oryginalny detal zachowany w zbiorach muzealnych wraca w swoje pierwotne miejsce, a elementy nowe (wykonane w miejsce zniszczonych w 1945 r.) będą miały postać geometryczną, bez rekonstrukcji dekoracji rzeźbiarskiej. Wykonano brakującą stolarkę drzwiową (zakrystie), opierając się na pomiarze z natury oraz zachowanej ikonografii.
Złota Brama. Poza pracami konserwatorskimi przy samej Złotej Bramie wykonano także konserwację drewnianych, średniowiecznych wrót wejściowych.
Instalacje. Wnętrze kościoła zamkowego pełnić będzie funkcje ekspozycyjne z możliwością organizowania w nim imprez masowych. W związku z takim programem wykorzystania wnętrza musi ono zostać w odpowiedni sposób wyposażone w instalacje energetyczne, multimedialne i dozoru. Instalacje te powinny znajdować się zarówno w poziomie posadzki, jak i rekonstruowanego sklepienia.
Fot. 3 Kaplica grzebalna wielkich mistrzów przed rozpoczęciem robót w 2014 r.
Kaplica św. Anny
Skrzydło północne Zamku Wysokiego powstaje w najwcześniejszym okresie kształtowania się zamku w Malborku. Jest to budowla ceglana wzniesiona na wykonanych z granitu fundamentach, podpiwniczona i dwukondygnacyjna. W lutym 1945 r. dochodzi do zniszczenia kościoła oraz znajdującej się pod nim kaplicy św. Anny – nad którą runęło sklepienie. Odbudowa kościoła – bez rekonstrukcji sklepień – ma miejsce w latach 1964-1968, w połowie lat 80. XX w. dochodzi do rekonstrukcji sklepienia kaplicy z wykorzystaniem odzyskanego z gruzowiska detalu architektonicznego. Posadzka. Przeprowadzono konserwację istniejącej posadzki, uzupełniono jej brakującego fragmenty w części zachodniej. W części prezbiterialnej wykonano nawierzchnię w formie posadzki z dużych płyt wapiennych (analogicznie do znanej z przekazów ikonograficznych posadzki sprzed prac C. Steinbrechta). Odtworzono mensę ołtarzową. Przeprowadzono konserwację płyt nagrobnych. Doświetlono kryptę grzebalną wielkich mistrzów przez wstawienie tafli szklanej w scalone fragmenty zniszczonej w 1945 r. płyty wapiennej zakrywającej wejście do krypty, zaprojektowano nowy przejazd przez kaplicę (konstrukcja szklana) z zejściami na posadzkę kaplicy.
Krypty. Krypta grzebalna wielkich mistrzów to prostokątne pomieszczenie nakryte sklepieniem kolebowym. „Sztolnia” wykuta w okresie późniejszym, zapewne ok. połowy XIV w. Obecnie wnętrze krypty bez wypraw tynkarskich (być może nie występowały one nigdy). W trakcie prac konserwatorsko-badawczych okazało się, że pod posadzką części zachodniej kaplicy zlokalizowane są pozostałości znanej z przekazów tzw. krypty Rexina. Podjęto decyzję o jej eksploracji. Po zdjęciu posadzki wybrano bogaty w zabytki (detale architektoniczne, elementy ubiorów, monety) zasyp gruzowy. Wnętrze w części zachodniej przywrócono do stanu sprzed badań archeologicznych.
Ściany. Wykonano konserwację wypraw tynkarskich na ścianach oraz nałożono nowe tynki w miejscach ubytków. Zrekonstruowano w wersji konturowej malowidło „Pokłon rycerzy poległych pod Grunwaldem Madonnie”. Sklepienia. Wykonane zostały zapewne ok. 1335 r., odbudowano je w latach 80. XX w., wtedy też umieszczono w nich zworniki główne, zworniki talerzowe znajdujące się pierwotnie na sklepieniu odzyskane częściowo z gruzowiska, do momentu rozpoczęcia prac konserwatorskich znajdowały się w Kolekcji Detalu. Wszystkie zworniki średniowieczne wróciły na swoje pierwotne miejsca, a w miejsce brakujących wykonano nowe w formie talerzy bez dekoracji rzeźbiarskiej. Instalacje. Wykonano instalacje elektryczne, multimedialne i dozoru.
Fot. 4 Wnętrze Kaplicy św. Anny po zakończeniu robót w kwietniu 2016 r.
Elewacje i wieża główna
Skrzydło północne powstało przed 1280 r. Uległo ono znaczącym przekształceniom w latach 1331-1343, kiedy to przedłużono je, a także zbudowano nową wieżę zamkową będącą zarówno wieżą obserwacyjną, jak i dzwonną dla kościoła zamkowego. Wschodnia część kościoła wraz z wieżą uległa zniszczeniu w 1945 r. Odbudowana była w latach 1964-1968, jednak bez wykonania spoinowania ścian wówczas wzniesionych. W trakcie prac m.in. wykonano konserwację elewacji, wzmacnianie strukturalne zniszczonych elementów ceramicznych, wymianę całkowicie zdestruowanych cegieł.
Fot. 5 Zrekonstruowana we wschodniej zewnętrznej blendzie kościoła zamkowego figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem
Rekonstrukcja figury Madonny w zamknięciu wschodnim kościoła
W momencie planowania przed 1331 r. rozbudowy kaplicy NMP na zamku konwentualnym w Malborku zapadła decyzja o umieszczeniu w blendzie zaprojektowanej w wielobocznym, wschodnim zamknięciu świątyni olbrzymiej, prawie 8-metrowej wysokości rzeźby. Posąg odlany został przez średniowiecznych mistrzów ze sztucznego kamienia. Około 1340 r. dobiegły końca prace związane z rozbudową kościoła zamkowego, a także realizacją rzeźby. To wielkie rozmiarami dzieło wykonywane było z zaprawy o spoiwie gipsowym nie na placu budowy (prefabrykacja), lecz na miejscu jej przeznaczonym, w zewnętrznej wnęce wielobocznego zamknięcia kościoła równolegle ze wznoszeniem ścian świątyni. Zaprawa dostarczana była na rusztowanie i wlewano ją do ceramicznej zapewne formy. Poszczególne segmenty o wysokości 60-80 cm kotwiono do ściany kościoła za pomocą wykutych z żelaza haków. Rzeźba ważyła ok. 15 ton.
Uległa ona zniszczeniu w 1945 r. Pozostały jedynie wydobyte z gruzu jej segmenty. W trakcie prac rekonstrukcyjnych rzeźby wykorzystano jej oryginalne segmenty wydobyte z gruzu – stanowią one ok. 60% całego posągu. Brakujące części rzeźby wykonane zostały ze sztucznego kamienia. Powierzchnia całej figury pokryta została mozaiką szklaną. Technologię szkła do produkcji tesserów oparto na badaniach zachowanych materiałów. Płytki szklane barwione w masie oraz z wtopionym w szkło płatkiem złota dostarczone zostały z wytwórni włoskich oraz polskich. Rzeźba Madonny z Dzieciątkiem oraz glify i tło blendy, w której ustawiona jest rzeźba, pokryte są kolorowymi tesserami. W koronie zostały umieszczone szklane guzy z barwionego materiału imitującego kamienie szlachetne.
W rekonstrukcję posągu Madonny Dzieciątkiem poważny wkład miała zawiązana w maju 2007 r. z inicjatywy Koła Przewodników Malborskich fundacja, która przyjęła nazwę Mater Dei.
Wieża Klesza znana jest ze średniowiecznych przekazów archiwalnych. Zachowały się także znaczne fragmenty jej ścian poniżej poziomu tarasu północnego Zamku Wysokiego, a także częściowo w obrębie murów parteru. Na tych murach w końcu XX w. zbudowano wieżę, której nadano historyczną nazwę wieży Kleszej. Uległa ona znacznemu zniszczeniu zimą 1945 r. Odbudowana w kształcie architektonicznym, jednak bez rekonstrukcji sklepień w latach 60. XIX w. W trakcie obecnych prac wykonano konserwacje lica ścian ceramicznych, odbudowano zniszczone sklepienia. Zamontowano zachowane w zbiorach Kolekcji Detalu zworniki. Wykonano we wnętrzach nowe wyprawy tynkarskie oraz zakonserwowano Steinbrechtowskie. Przeprowadzono także konserwację średniowiecznych wnętrz piwnicznych w wieży Kleszej.
Fot. 6 Wieża Klesza
Domek dzwonnika
Obiekt ten powstał w okresie średniowiecza. Odbudowany w latach 60. XX w. W ramach prowadzonych w nim prac wykonano rekonstrukcję zadaszenia nad wejściem, zgodnie z projektem. Wykonano także remont tynków i posadzek z okresu konserwacji z końca XIX w. Pracom adaptacyjno-konserwatorskim poddane zostały wszystkie pozostałe wnętrza znajdujące się w obrębie skrzydła północnego, w tym piwnice, pomieszczenia parteru, I i II piętra. Zabiegi konserwatorskie zróżnicowane były w zależności od stanu technicznego pomieszczeń. Kondygnacje piwniczne wymagały kompleksowych działań konserwatorskich, a także budowlanych (wykonanie posadzek, nowe instalacje elektryczne), natomiast np. w kapitularzu przeprowadzono jedynie drobne roboty konserwatorskie (wnętrze poddane zabiegom konserwatorskim w latach 2001-2002).
Bernard Jesionowski
Zdjęcia autora
