Inżynieria zarządzania budową

Przez lata zagadnienia inżynierii ewaluowały historycznie wraz z rozwojem cywilizacyjnym i nabierały coraz większego znaczenia w działalności człowieka. Zmieniały się również ich zakres i treści.

Obecnie pojęciem tym najczęściej opisuje się postępowanie, w którym analiza wybranego fragmentu rzeczywistości prowadzona jest kompleksowo z zastosowaniem podejścia procesowego, a proponowane koncepcje i rozwiązania formułowane są w ujęciu systemowym, np. do rozwiązywania problemów materiałowych [2], ekologicznych [4].

Proces zarządzania budową jest skomplikowany, gdyż dotyczy wielu złożonych czynności, jak planowanie, decydowanie, organizowanie, kierowanie czy też kontrolowanie czynności niezbędnych w przygotowaniu inwestycji budowlanej, budowaniu obiektu budowlanego oraz jego eksploatowaniu. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje funkcja organizacyjna realizacji budowy, która polega na tworzeniu, wdrażaniu i zmienianiu struktur organizacyjnych procesu budowlanego [7, 13].

Funkcja organizacyjna jest funkcją koncepcyjną, wymagającą w pierwszej kolejności wysokich umiejętności od kierownika budowy w zakresie analizy sytuacji, tj. oceny potrzeb i możliwości realizacji danego celu, zadania czy kolejnych robót budowlanych. Punktem wyjścia do opracowania projektu rozwiązania organizacyjnego jest diagnoza prospektywna, ukierunkowana na przyszłość. Drugi krok w działaniach organizacyjnych stanowi synteza, czyli opracowanie projektu rozwiązania organizacyjnego. Z reguły polega ono na sporządzeniu wariantów struktury organizacyjnej, wśród których w wyniku oceny zostanie wybrany najkorzystniejszy z punktu widzenia potrzeb i wariantów. Trzeci krok w pracy organizatorskiej kierownika budowy to wcielenie struktury w życie. Sam projekt przyjmuje formę syntezy, tj. projektowanie nowych rozwiązań. Praca organizacyjna kierownika budowy trwa do zakończenia budowy, gdyż stan wykonywanego obiektu budowlanego zmienia się wraz z postępem budowy i wymaga przebudowy – modyfikacji struktury organizacyjnej, dopasowując ją do zmieniających się robót, warunków i potrzeb niezbędnych do ich wykonywania [5, 14, 18].

Polecamy:

Polskie firmy budowlane z przychodami na poziomie 33,3 mld zł

BHP na budowie. Środki ochrony indywidualnej chroniące przed upadkiem

Fot. stock.adobe/Dejan Gospodarek

Istota zarządzania

Zarządzanie to osiąganie celu przy pomocy ludzi i za pomocą środków, wymaga ono współdziałania. Na przestrzeni wieków kształtowały się warunki tej współpracy i przyjmowały postać zespołu zasad i reguł postępowania, tworząc odrębną dziedzinę wiedzy – nauki o zarządzaniu, które uporządkowano w czterech głównych kierunkach: techniczno-fizjologicznym, administracyjnym, psychologiczno-socjologicznym oraz współczesnym [13].

Dzięki badaczom kierunku techniczno-fizjologicznego sformułowano początkowe zasady naukowej organizacji pracy. Sporządzono pierwsze algorytmy pracy fizycznej wraz z analizą narzędzi. Opracowano cykl działania zorganizowanego, który pozwolił przedstawić proces pracy w sposób graficzny (harmonogram). Opublikowano pierwszą książkę o zasadach organizacji pracy zbiorowej. Opracowano chronometraż będący podstawą czasowych norm pracy i w dalszej kolejności – pierwszą taśmę produkcyjną oraz pierwsze zasady wydajności pracy [20].

Badacze kierunku administracyjnego na bazie osiągnięć kierunku techniczno-fizjologicznego tworzyli tzw. administrację naukową, która dała początek naukom zarządzania. Do podstawowych osiągnięć tego kierunku można zaliczyć wydanie zasad teorii zarządzania w formie książki „Administracja przemysłowa i ogólna” oraz klasyfikację władzy, w której wyróżniono trzy główne typy: charyzmatyczny, tradycyjny, legalny wraz z podziałem pracy, ciągłością organizacyjną, formami komunikacji i obsadą personalną stosownie do posiadanych kwalifikacji [21].

W kierunku psychologiczno-socjologicznym zauważono wpływ środowiska pracy na wydajność robotników. Powstała koncepcja human relations, w której główną rolę w organizacji pracy przypisano czynnikowi ludzkiemu [1, 20, 21].

Badacze kierunku współczesnego, bazując na osiągnięciach wcześniejszych kierunków, próbowali zdefiniować istotę zarządzania (tab.).

Tab. Przegląd wybranych definicji zarządzania kierunku współczesnego

Funkcje niezbędne w zarządzaniu budową

Funkcje to zbiory możliwych, zwykle powtarzalnych, typowych i sformalizowanych proceduralnie działań, wyodrębnionych ze względu na treść w nich zawartą oraz na ich zrelatywizowanie do określonego celu lub jego części.

Poszukując powtarzalnych działań użytych w definicjach zarządzania (tab.), można wyróżnić cztery podstawowe działania: planowanie, organizowanie, kierowanie, kontrolowanie, które odnoszą się do zasobów i należy je wykorzystać w zarządzaniu budową (rys. 1).

1. Planowanie

Planowanie budowy polega na wyznaczeniu celów i działań niezbędnych do wykonania obiektu budowlanego. Działania te pozostają w silnym związku z procesem wyboru określonego zbioru dostępnych rozwiązań. Planowanie bowiem stanowi formułowanie celów i określanie sposobów ich realizacji, a decydowanie obejmuje dokonywanie wyboru celów i sposobów ich wykonania. Warunkiem dobrego planowania jest poznanie otoczenia, w którym prowadzona jest budowa, i analiza źródeł zasobów potrzebnych do przeprowadzenia procesu budowlanego [5, 26].

Każdy proces budowlany wymaga określonego zużycia pracy zasobów czynnych oraz zużycia materiałów i wyrobów budowlanych. Zużycie pracy wyrażane jest w jednostkach czasu pracy danego zasobu, na przykład roboczo-godzinach, dniach, maszynogodzinach, a zużycie materiałów i wyrobów budowlanych podawane jest w jednostkach właściwych dla danego materiału/wyrobu, na przykład w: szt., kg, m², l, t itd. Zużycie pracy zasobów czynnych i materiałów budowlanych w budownictwie określa się mianem nakładów rzeczowych. O sprawności wykonania zadań budowlanych decydują w zdecydowanej większości sytuacji planistycznych niezbędne nakłady pracy zasobów czynnych na wykonanie zadań i liczba przydzielonych zasobów, które te nakłady mają ponieść. Znając nakłady pracy zasobów na wykonanie określonego zakresu robót, da się ustalić możliwości czasowe wykonania tych robót dysponowanym potencjałem środków pracy. Powstaje w ten sposób plan, który jako wynik planowania jest projektem przyszłości, zawierającym skuteczne środki do jej realizacji.

Podstawową cechą planu jest jego celowość, gdyż plan formułowany jest dla zapewnienia sprawnej realizacji przedsięwzięcia budowlanego.

Planowanie produkcji budowlanej w wąskim ujęciu obejmuje m.in. ustalenie rodzaju, zakresu oraz sposobów wykonania robót występujących w procesach budowlanych z perspektywy czasu i kosztów wraz z zapewnieniem jakości oraz oceną ryzyka (np. przekroczenia umownego terminu realizacji).

Jednym z pierwszych ogniw jest struktura podziału prac, która zapewnia rozłożenie skomplikowanego przedsięwzięcia na mniejsze (ze względu na zakres i pracochłonność) i łatwiejsze do kontroli etapy [13]. Następnie układany jest harmonogram i technologiczny model sieciowy o powiązaniach organizacyjnych. W dalszej kolejności ustala się wykonawców oraz niezbędne zasoby, a także wstępnie oszacowuje terminy realizacji poszczególnych czynności z wyznaczeniem buforów czasowych. Dalsze działania mają na celu zoptymalizowanie harmonogramu w aspekcie czasu i kosztu realizacji, przy jednoczesnym uwzględnieniu możliwości wystąpienia zakłóceń i ich kompensacji. Dlatego też na etapie realizacji, a także w celu uregulowania płatności z wykonawcą za zrealizowany zakres prac należy prowadzić monitoring postępu robót zarówno pod kątem rzeczowym, jak i finansowym. Stanowi to podstawę do kolejnych analiz nad możliwymi odchyleniami od harmonogramu i założonego budżetu z równoczesnym określeniem prawdopodobieństwa dotrzymania terminu dyrektywnego [7, 8, 10].

Kolejnym ogniwem w planowaniu budowy jest zapewnienie zasobów niezbędnych do wykonania obiektu budowlanego. Mając do dyspozycji pewien zasób danego środka, należy przydzielić go w odpowiedni sposób do poszczególnych zadań. W niektórych przypadkach wpływa to na kolejność wykonywania czynności i wymaga wprowadzenia zmian nie tylko w obszarze organizacji, lecz także technologii wykonania.

Rozdział zasobu zależy również od jego rodzaju. Przykładowo w odniesieniu do zasobów materiałowych czy finansowych istnieje możliwość proporcjonalnego podziału między zadaniami z uwzględnieniem kolejnych terminów dostaw.

Jednakże niektóre zasoby, np. sprzętowe, są niemożliwe do podzielenia, dlatego ich udział musi być dostosowany do konkretnych robót budowlanych [5].

Wykorzystanie danego zasobu zależy od przyjętej technologii. Dlatego też coraz częściej pojawia się kwestia wariantowania rozwiązań na podstawie obszernego zakresu kryteriów, nie tylko czasu i kosztów. Oprócz tego można uwzględnić możliwość przystosowania materiału do określonego typu konstrukcji, łatwość wykonania czy dostępność zasobu.

Na możliwości alokacji zasobów czy organizacji prac wpływa również istniejący stan przedsięwzięcia oraz wymogi lokalizacyjne. Można wyszczególnić kilka czynników oddziałujących na podział środków.

Część ma charakter mierzalny, inne natomiast trudne są do przewidzenia i oszacowania. Dlatego wymaga się od decydenta elastycznego podejścia. Przydział mieszanki betonowej do poszczególnych zadań (elementów konstrukcji) nie może się wydawać racjonalny, skoro w chwili realizacji we wszystkich najbliżej położnych wytwórniach niemożliwe są dostawy przez kilka najbliższych miesięcy. Problem ten można potraktować w dwojaki sposób: jako brak dostępu do danego środka lub jako element ryzyka.

Podczas planowania robót budowlanych występuje wiele problemów. Mają one różny wymiar i zakres. W projektowaniu zaleca się zastosowanie systemów mechanizacji kompleksowej, w których ustala się najkorzystniejsze, bezpieczne rozwiązania organizacyjne współpracujących ze sobą środków pracy, harmonizuje się wykonanie zadań z bilansowaniem potrzeb i dostępności zasobów, ocenia się koszty wykonania prac, analizuje się ryzyka itd. Należy jednak pamiętać, że podstawowym zagadnieniem planistycznym jest wyznaczenie zespołu do wykonania określonego zakresu prac w ustalonym lub poszukiwanym optymalnym czasie [5, 11, 12]. Według obowiązujących obecnie zarządzeń sporządza się w zakresie projektu technologiczno-organizacyjnego następujące opracowania:

• projekt organizacji i technologii budowy, plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia;

• projekt organizacji robót poprzedzony opracowaniem wytycznych realizacji inwestycji.

W czasie opracowania projektu organizacji budowy biura projektów uzgadniają z przedsiębiorstwem wykonawczym sposoby realizacji robót oraz rodzaje maszyn i sprzętu, jakimi wykonawca powinien dysponować. W przeciwnym bowiem razie może się zdarzyć, że projekt organizacji staje się nierealny, ponieważ np. wykonawca nie dysponuje odpowiednim sprzętem. Zakres i systematyka opracowania projektu organizacji budowy zależą od charakteru i specyfiki inwestycji, której mają dotyczyć. Inaczej należy podejść do opracowania projektu organizacji budowy zakładu przemysłowego, a inaczej do projektu organizacji budowy osiedla mieszkaniowego. Jednak zasady ogólne opracowania się nie zmieniają.

Przy czym nie należy zapominać o opracowaniu planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (BIOZ). Jest to obowiązek kierownika budowy/robót budowlanych [6, 11, 16, 23, 26].

Plan BIOZ należy sporządzić w przypadku prowadzenia robót budowlanych trwających dłużej niż 30 dni roboczych i jednoczesnym zatrudnieniu co najmniej 20 pracowników lub pracochłonności planowanych robót przekraczającej 500 osobodni, a także w przypadku robót budowlanych, których charakter, organizacja lub miejsce prowadzenia stwarzają szczególnie wysokie ryzyko powstania zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia ludzi, tj.:

• których charakter, organizacja lub miejsce prowadzenia stwarza szczególnie wysokie ryzyko powstania zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia ludzi, a w szczególności przysypania ziemią lub upadku z wysokości;
• przy prowadzeniu których występują działania substancji chemicznych lub czynników biologicznych zagrażających bezpieczeństwu i zdrowiu ludzi;
• stwarzających zagrożenie promieniowaniem jonizującym;
• prowadzonych w pobliżu linii wysokiego napięcia lub czynnych linii komunikacyjnych;
• stwarzających ryzyko utonięcia pracowników;
• prowadzonych w studniach, pod ziemią i w tunelach;
• wykonywanych przez kierujących pojazdami zasilanymi z linii napowietrznych;
• wykonywanych w kesonach, z atmosferą wytwarzaną ze sprężonego powietrza;
• wymagających użycia materiałów wybuchowych;
• prowadzonych przy montażu i demontażu ciężkich elementów prefabrykowanych [26].

Szczegółowy zakres i wymagania dotyczące planu BIOZ zostały określone prawnie [9, 16, 17, 24].

Zobacz też:

Praktyka i zagrożenia kierowania budową

Odpowiedzialność kierownika budowy w zakresie BHP na budowie

2. Organizowanie budowy

Organizowanie to proces tworzenia i zmieniania struktur organizacyjnych, w tym porządkowania, przydzielania, koordynowania działań i zasobów, nawiązywania współpracy w ramach przyjętej struktury budowy, wprowadzania określonego ładu. Organizowanie to przygotowanie realizacji planu. W efekcie organizowania powstają struktury systemów materialnych i społecznych, których świadome przyporządkowywanie doprowadza do wykonania obiektu budowlanego w określonym miejscu, zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej.

W organizowaniu bardzo ważnym zasobem jest personel budowy. Personel – obsada budowy – to zespół pracowników, których celem jest wykonywanie ściśle wyznaczonych zadań związanych z realizacją określonego obiektu budowlanego. W zespole tym wyróżnia się robotników i kierownictwo budowy, którzy na swoich stanowiskach pracy wykonują przydzielone zadania zgodnie z posiadanymi kompetencjami i odpowiedzialnością. Ważnym elementem jest tu delegowanie, proces polegający na podziale władzy, przekazywaniu części obowiązków pracowniczych z ramienia pracodawcy na rzecz personelu budowy. Budowa bowiem to miejsce, w którym robotnicy zatrudnieni przez swoich pracodawców wykonują zlecone prace pod nadzorem kierownika budowy/kierownika robót.

Rys. 2. Kierownik budowy jako ogniwo łączące przedsiębiorstwo budowlane z pozostałymi uczestnikami procesu
budowlanego [7]

Kierownik budowy jest ogniwem spajającym roboty budowlane, który bezpiecznie i sprawnie zarządza zasobami ludzkimi, materiałami i sprzętem na budowie [4, 7, 10, 14, 17, 19]. Z jednej strony pełni funkcję przedstawiciela pracodawcy – jest elementem struktury przedsiębiorstwa, które go zatrudnia, a drugiej strony pełni najwyższą funkcję kierowniczą na budowie. Należy również do zespołu realizującego przedsięwzięcie budowlane, w którego skład wchodzą inwestor, inspektor nadzoru inwestycyjnego, projektant, kierownik budowy/kierownik robót (rys. 2). W obu przypadkach kierownik budowy funkcjonuje w określonym otoczeniu instytucjonalnym (rys. 3).

Rys. 3. Otoczenie instytucjonalne kierownika budowy [7]

Kierownikowi budowy podlegają osoby odpowiedzialne za: realizację robót na budowie, zapewnienie odpowiedniej jakości, zapobieganie różnym rodzajom ryzyka czy pomiary geodezyjne. Mogą to być kierownicy poszczególnych robót budowlanych, majstrowie, inżynierowie, technicy czy brygadziści. Przykładową strukturę organizacyjną budowy przedstawiono na rys. 4.

Rys. 4. Przykładowa struktura organizacyjna budowy [7]

3. Kierowanie

Kierowanie w naukach o zarządzaniu to proces stosowania władzy, czyli przewodzenia oraz motywowania pracowników budowy. Przewodzenie powinno się opierać zarówno na władzy formalnej, tj. przysługującej kierownictwu na mocy przepisów organizacyjnych, jak też na autorytecie osobistym kierownika. Zakres władzy formalnej kierownika budowy/członka kierownictwa budowy wynika z wymagań stanowiska, na którym został on zatrudniony.

Zadania, kompetencje i odpowiedzialność członków kierownictwa budowy powinny być określone i dopasowane do wymagań stanowiska występującego w strukturze organizacyjnej budowy. Podstawowe obowiązki kierownika budowy/kierownika robót zostały określone w Prawie budowlanym [26], natomiast obowiązki osób kierujących pracownikami – w kodeksie pracy [27].

Ważnym zagadnieniem w pracy kierownictwa budowy jest motywowanie pracowników. Motywowanie obejmuje stosowanie środków aktywizacji pracowników do działania (motywacja pozytywna), a także wykorzystywanie metod ograniczających działania i zachowania niepożądane (motywacja negatywna). Mogą tu być zastosowane środki zainteresowania materialnego, np. finansowe, jak również zainteresowania pozamaterialnego, odwołujące się do potrzeb wyższych, np. uznania, wyróżnienia czy samorealizacji.

4. Kontrolowanie

Kontrolowanie to zespół czynności zmierzających do zapewniania, aby rzeczywiste działania były zgodne z planowanymi.

Kontrolowanie na budowie to stała obserwacja i systematyczne wprowadzanie korekt do bieżących działań dla ułatwienia prawidłowego przebiegu budowy. W sytuacji gdy jakaś część procesu budowlanego, np. konkretne roboty budowlane, nie jest prowadzona zgodnie z założeniami, zadaniem kierownika budowy/kierownika robót/osoby kierującej pracownikami jest identyfikacja przyczyny takiej sytuacji oraz natychmiastowe wszczęcie postępowania mającego na celu poprawę istniejącego stanu budowy czy robót budowlanych. Kontrola dostarcza informacji o przebiegu robót, procesów, zachowaniach ludzkich [15, 20, 21] i pozwala eliminować błędy, zapobiegać nieprawidłowościom i ograniczać ich rozprzestrzenianie się. Kontrola ma wpływ na zachowania robotników i działa wychowawczo, a ponadto skłania pracowników budowy do pracy i przestrzegania porządku i dyscypliny.

Inżynieria zarządzania budową. PODSUMOWANIE

Zarządzanie budową ma na celu stworzenie odpowiednich warunków do podjęcia współpracy w celu wykonania określonego obiektu budowlanego. Jest to proces porządkowania i przydzielania pracy, uprawnień decyzyjnych i zasobów poszczególnym uczestnikom budowy wraz z zapewnieniem odpowiednich zasobów w taki sposób, aby mogli zrealizować swoje cele. Pomocne w działaniu są zagadnienia szeroko pojętej inżynierii, która umożliwia traktowanie budowy w ujęciu:

• dynamicznym, tj. rozpatrywanie jako ciągu celowych działań polegających na scalaniu, tworzeniu struktury działania;
• statycznym, rozumianym jako wynik podziału pracy, tj. strukturę organizacyjną, obejmującą wyodrębnienie stanowisk, komórek i jednostek organizacyjnych niezbędnych do wykonania obiektu budowlanego.

Zastosowanie zagadnień inżynierii w zarządzaniu budową powinno w efekcie doprowadzić do sytuacji, w której każda aktywność procesu budowlanego jest realizowana w jak najbardziej efektywny sposób i razem z innymi częściami tworzy jednolitą całość, zgodnie z definicją prof. Kotarbińskiego, który organizację zdefiniował jako całość, której wszystkie składniki/części przyczyniają się do powodzenia całości. Inżynieria zarządzania w praktyce budowlanej polega na właściwym doborze ludzi, przydzieleniu im odpowiednich zadań, pozyskaniu kapitału i odpowiednich zasobów (narzędzi, materiałów) do realizacji zaplanowanych celów w określonym czasie. Przy czym wraz z podziałem zadań należy przydzielić pracownikom odpowiednie uprawnienia i odpowiedzialność. Każdemu pracownikowi budowy (kierownictwo, robotnicy) należy określić zakres obowiązków i rozliczać go z ich wykonania, niezależnie od tego czy jest zatrudniony na stanowisku kierowniczym czy robotniczym.

Jerzy Obolewicz, Adam Baryłka
Scientific Institute of Engineering of The Safety of Anthropogenic Objects Poland

Literatura

1. J. Ejdys, A. Lulewicz, J. Obolewicz, Zarządzanie bezpieczeństwem w przedsiębiorstwie, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2008.
2. M. W. Grabski, Istota inżynierii materiałowej, Politechnika Warszawska, Grabkowo 2000.
3. R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1996.
4. T. Kasprowicz, Podstawowe problemy i zakres badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych, „Inżynieria Morska i Geotechnika” nr 5/2013.
5. R. Marcinkowski, Planowanie organizacji robót budowlanych na podstawie analizy nakładów pracy zasobów czynnych, „Budownictwo i Architektura” nr 12(1)/2013.
6. J. Obolewicz, BIOZ przy posadowieniu budynku, „Praca i Zdrowie” nr 10/2010.
7. J. Obolewicz, Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia na budowie – struktury organizacyjne, „Przegląd Budowlany” nr 6/2011.
8. J. Obolewicz, Podręcznik. Bezpieczeństwo pracy w budownictwie, Wyd. Unimedia, Warszawa 2012.

9. J. Obolewicz, Przygotowanie planu BIOZ, „Inżynier Budownictwa” nr 11/2012.
10. J. Obolewicz, Bezpieczeństwo pracy i ochrona zdrowia na budowie, „Inżynier Budownictwa” nr 2/2013.
11. J. Obolewicz, Raport projektu badawczego nr NN115347038 realizowanego przez Politechnikę Białostocką (2010–2013), Białystok 2013.
12. J. Obolewicz, Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia w budowlanym procesie inwestycyjnym [rozdz. w:] „Bezpieczeństwo pracy w budownictwie” (E. Błazik-Borowa, K. Czarnocki, A. Dąbrowski, B. Hoła, A. Misztela, J. Obolewicz, J. Walusiak-Skorupa, A. Smolarz, J. Szer, M. Szóstak), Politechnika Lubelska, Wydział Budownictwa i Architektury, 2015.
13. J. Obolewicz, Demoskopia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przedsięwzięć budowlanych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2018.
14. J. Obolewicz, Knowledge map as a tool for work safety and health protection in engineering construction Project, International University Science Forum: Science. Educatition. Practice: materials, 2020, Infinity Publishing.
15. J. Obolewicz, Poradnik bezpieczeństwa obiektów antropogenicznych, Oficyna Wydawnicza Centrum Rzeczoznawstwa Budowlanego, Warszawa 2021.
16. J. Obolewicz, BIOZ przy wykonywaniu stanu zerowego budynku, „Praca i Zdrowie” nr 11/2010.
17. J. Obolewicz, Koordynacja bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w budowlanym procesie inwestycyjnym, „Przegląd Budowlany” nr 2/2011.
18. J. Obolewicz, A. Baryłka, H. Jaros, G. Ginda, A map of knowledge and its importance in the life cycle of a constructiom object, „Inżynieria bezpieczeństwa obiektów antropogenicznych” nr 2/2020.
19. J. Obolewicz, A. Baryłka, M. Szczerbak, A. Kuczyńska-Cesarz, The knowledge map as a management tool for the perception of occupational health and safety for construction facul tiles students, „Inżynieria bezpieczeństwa obiektów antropogenicznych” nr 3/2021.
20. J. Obolewicz, J. Szlendak, Podstawy organizacji, zarządzania i pracy kierowniczej, Wyd. Wszechnicy Mazurskiej w Olecku, Olecko 2002.
21. J. Obolewicz, J. Szlendak, Podstawy zarządzania i zachowań organizacyjnych, Wyd. Wszechnicy Mazurskiej w Olecku, Olecko 2005.
22. Z. Pawlak, A. Smoleń, J.D. Antoszkiewicz, Organizacja firmy, projektowanie, budowa, usprawnianie, Warsztaty menedżerskie, Wyd. Poltext, 2008.
23. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych.
24. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.
25. J. Siuta, Istota i zadania inżynierii ekologicznej (ekoinżynierii), „Inżynieria Ekologiczna”, 2016.
26. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane.
27. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy.