Do czasów obecnych zachowały się jeszcze na Syberii drewniane budynki pochodzące z początków XIX w.
Nieformalną stolicę Syberii Wschodniej stanowi Irkuck. Podróż pociągiem z Moskwy do Irkucka trwa ok. 3,5 doby, a trasa przejazdu liczy sobie ponad 5 tys. km. Charakterystyczną cechą Irkucka jest stara, licząca ponad 200 lat, drewniana architektura miejska. Drewniane budownictwo intensywnie się rozwijało na Syberii i do czasów obecnych zachowały się jeszcze budynki pochodzące z początków XIX w. Popularnym drzewem rosnącym na Syberii jest modrzew syberyjski, a w okolicach Bajkału limba syberyjska zwana tam kiedrem. Z drewna tych drzew, pozyskiwanego w celach budowlanych, wznoszono zachowane do dzisiaj budynki.
Syberia rozciąga się od Uralu aż do Oceanu Spokojnego. Większość rzek Syberii wpływa do zlewiska Oceanu Arktycznego, które w swym w północnym biegu zamarzają na ok. pięciu miesięcy zimowych. Największym jeziorem Syberii jest Bajkał (długość 670 km i szerokość 79 km). Bajkał, którego głębokość wynosi 1700 m, jest najgłębszym jeziorem na świecie. Zbiornik wypełnia 23 tys. km2 wody, co stanowi 20% światowych zasobów wody słodkiej. Od stycznia do maja wody Bajkału zamarzają na grubość do ok. 1 m. Do jeziora uchodzi wiele rzek, ale z Bajkału wypływa tylko jedna Angara. Okolice wokół Bajkału zamieszkują rdzenni Buriaci, pochodzenia mongolskiego, wyznający szamanizm.
Intensywny rozwój Syberii rozpoczął się po wybudowaniu Kolei Transsyberyjskiej w 1905 r. Budowę prowadzono w tempie do ponad 600 kilometrów rocznie, angażując dziesiątki tysięcy robotników, w tym wielu zesłańców. Cała trasa kolejowa wraz z infrastrukturą została zakończona w 1913 r., ale już od 1905 r. zaczęły kursować pociągi.
Podstawowym elementem dawnego budownictwa na obszarach leśnych Syberii był dom jednoizbowy zwany klecią. Budynek składał się z poziomo nawarstwionych okrągłych belek zazębiających się w rogach i przykryty był dwuspadowym dachem. Ściany drewnianych domów konstrukcji zrębowej łączono zamkiem zrębowym, zwanym jaskółczym ogonem. Spotyka się budynki ze ścianami ułożonymi z belek zakończonych wystającymi końcami poza obrys budynku, zwanymi ostatkami, lub z belek bez nich. Budynki pozbawione były fundamentów, a ich podwaliny kładziono wprost na ziemi.
Inaczej, znacznie okazalej, prezentuje się drewniana architektura zabudowy miejskiej. Domy mają na ogół dwie kondygnacje użytkowe oraz poddasze. Schody prowadzące na piętro zadaszone są gankiem przed drzwiami, o konstrukcji słupowej. Ganki, będące charakterystycznym elementem rosyjskiej zabudowy drewnianej, akcentują wejście do budynku. W zwartej zabudowie miejskiej zostały one zredukowane do dachu okalającego wejście i mają charakter dekoracyjny. Konstrukcje drewniane domów cechuje wieńcowy charakter, ściany są masywne, złożone z grubych okrągłych belek poziomych, łączonych na węgłach.
Dwuspadowe dachy budynków pokryte są deskami lub gontem. W zabudowie przeważają dachy o konstrukcji ślęgowej, czyli bezkrokwiowej. Pokrycia dachowe wykonywano z desek, przymocowanych do belek poziomych, opartych na ścianach czołowych i równoległych do nich ścianach wewnętrznych.
Elewacje budynków pokryte deskowaniem nadają im charakterystyczny wygląd. Okna posiadają bogate zdobienie, w których skład wchodzą nad- i podokienniki. Dekorację ram okna wzbogacono, wprowadzając boczne pasma ornamentu.
Architektura syberyjska charakteryzuje się bogatą dekoracyjnością oraz wpływami sztuki azjatyckiej. Charakterystyczną cechą tej zabudowy jest bogata ornamentyka. Elewacje domów charakteryzują imponujące rzeźbienia wokół okien i drzwi, nadając szczególnego charakteru temu miejscu. Obserwując dawną drewnianą architekturę Syberii, ciekawość wzbudza wypełnienie przestrzeni okiennej. Okien nie wypełniają szklane szyby, lecz płyty z miki kopalnej. Stosowany do tego celu rodzaj miki to muskowit – minerał z gromady krzemianów. Jest przezroczysty i ma bardzo dobre właściwości izolacyjne nie tylko elektryczne, ale i cieplne. Dawna nazwa muskowitu to szkło moskiewskie. W przeszłości Moskwa była największym dystrybutorem tego minerału wydobywanego na Syberii. Przezroczyste płyty muskowitu montowano w otworach okiennych domów zamiast szyb szklanych. Złoża muskowitu, występujące w skałach magmowych i metamorficznych, tworzą kryształy o pokroju tabliczkowym. Wydobywane na Syberii w okolicach Bajkału płyty muskowitu osiągają powierzchnię ponad 4 m2.
Domy dawniej były ogrzewane piecykami na drewno. Obecnie większość budynków na Syberii jest ogrzewana elektrycznie. Cena 1 kWh dla odbiorców indywidualnych w obwodzie irkuckim jest blisko pięć razy tańsza niż w Moskwie.
Warto wspomnieć, że rosyjski program inwestycyjny okresu minionego zakładał budowę wielkich elektrowni wodnych na syberyjskich rzekach. Obecnie prowadzi się na Syberii zaawansowane prace modernizacyjne istniejących tam elektrowni wodnych. Od lat 60. XX w. na Syberii stosowane są przesyłowe napowietrzne linie elektryczne o napięciu 500 oraz 750 kV.
dr hab. inż. Stefan Gierlotka
