Przedstawienie skutków katastrof spowodowanych wybuchem gazu oraz analiza przyczyn mogą posłużyć do podejmowania działań prewencyjnych.
Z analiz danych prowadzonych przez Główny Urząd Nadzoru Budowlanego wynika, że katastrofy budowlane spowodowane wybuchem gazu nie są zdarzeniami częstymi, jednak konsekwencje, jakie ze sobą niosą, są niewspółmiernie wysokie. Katastrofy te jako wydarzenia powodujące nierzadko dramatyczne skutki są również częstym tematem informacji medialnych. Zainteresowanie skutkami wybuchów gazu jest zrozumiałe tym bardziej, im większą mamy świadomość, że są to zdarzenia, których można było uniknąć. Przedstawienie skutków katastrof spowodowanych wybuchem gazu oraz analiza przyczyn ich zaistnienia pozwalają nie tylko uwrażliwić społeczeństwo na kwestię bezpiecznego korzystania z urządzeń i instalacji gazowych, ale również mogą mieć wpływ na podejmowanie instytucjonalnych działań prewencyjnych.
Najtragiczniejsze zdarzenia spowodowane wybuchem gazu w Polsce
Jakie skutki mogą powodować zdarzenia spowodowane wybuchem gazu, można się przekonać, analizując m.in. zasoby internetowe oraz aktualne doniesienia medialne przywołujące przy okazji relacji z bieżących dramatycznych wydarzeń również tragedie sprzed wielu lat. Najpoważniejsze wydarzenia tego typu odnotowane w Polsce sięgają lat 70. ubiegłego wieku.
1 lutego 1976 r. w Gdańsku Siedlcach w wyniku wybuchu gazu przestał istnieć 2-piętrowy budynek mieszkalny, który nie był podłączony do miejskiej sieci gazowej. Przyczyną katastrofy był gaz wydobywający się z nieszczelnych rur biegnącego pod ziemią gazociągu, który przedostał się do piwnicy budynku i eksplodował, gdy jeden z mieszkańców zapalił w piwnicy światło. W momencie eksplozji w budynku przebywało 28 osób. Wszyscy z nich zostali poszkodowani – 17 osób poniosło śmierć, 11 zostało rannych [1].
15 lutego 1979 r. w centrum Warszawy wybuch gazu doszczętnie zniszczył budynek Rotundy, w którym mieścił się oddział PKO. Również w tym przypadku przyczyną był wybuch gazu ziemnego, który przedostał się z uszkodzonego gazociągu poprzez kanał instalacji telekomunikacyjnej do wnętrza nieposiadającego własnej instalacji gazowej budynku. Uszkodzenie gazociągu nastąpiło prawdopodobnie w czasie prac konserwacyjnych, kiedy zbyt silnie dokręcono śrubę kryzy mocującej zawór gazu, co doprowadziło – w wyniku skurczu termicznego wywołanego niską temperaturą i ruchami podłoża wywołanymi przebiegającymi nieopodal liniami komunikacyjnymi – do pęknięcia kopuły zaworu i powstania 77-centymetrowej szczeliny. Pokrywa śniegu uniemożliwiła wydostanie się gazu ziemnego na powierzchnię, a niska temperatura spowodowała wy- kroplenie się substancji zapachowej ostrzegającej o ulatniającym się gazie. Ostatecznie wybuch mogło zainicjować zwarcie w instalacji elektrycznej. W wyniku katastrofy 49 osób zostało zabitych, a 135 rannych [2].
Rys. 1 Wszystkie zgłoszone katastrofy budowlane oraz katastrofy spowodowane wybuchem gazu w latach 1995-2014
22 stycznia 1982 r. w Łodzi na osiedlu Retkinia w budynku wielokondygnacyjnym eksplozja gazu zniszczyła cały parter, nie uszkadzając jednak ścian nośnych, co zapobiegło zawaleniu się budynku. Prawdopodobną przyczyną było przedostanie się gazu ze skorodowanej sieci zewnętrznej wzdłuż ciepłociągu do piwnicy, gdzie nagromadził się do stężenia wybuchowego. W wyniku katastrofy 2 osoby poniosły śmierć, a 10 zostało rannych [3].
7 grudnia 1983 r. również na łódzkim osiedlu Retkinia – 800 m od miejsca tragedii sprzed roku – wybuch spowodował całkowite zawalenie się 1/3 pięciokondygnacyjnego budynku, tj. 2 klatek schodowych (z 6 istniejących) prowadzących łącznie do 20 mieszkań. Przyczyną katastrofy było uszkodzenie przyłącza instalacji gazowej przez koparkę. Podczas wykonywania robót mających na celu odwodnienie zalewanych piwnic budynku operator naruszył niezaznaczoną w dokumentacji rurę gazociągu. Skutkiem tego było rozszczelnienie instalacji wewnętrznej w piwnicy bloku. Niezamknięcie zaworu na rurze zasilającej doprowadziło do powstania wybuchowego stężenia gazu w budynku. Robotnicy jeszcze przed wybuchem zawiadomili pogotowie gazowe, jednak dyspozytor nie wysłał pracowników, gdyż usuwali oni inną awarię. Bezpośrednią przyczyną eksplozji, według przypuszczeń, mogła być iskra wywołana naciśnięciem dzwonka u drzwi przez jedną z ofiar tragedii. Ta katastrofa pozostawiła po sobie 8 ofiar śmiertelnych i co najmniej 3 ranne. Zginęła m.in. cała 5-osobowa rodzina [3, 4].
17 kwietnia 1995 r. w Gdańsku w dzielnicy Wrzeszcz w wieżowcu przy ul. Wojska Polskiego doszło do potężnej eksplozji. Wybuch całkowicie zniszczył trzy kondygnacje. Pozostałe spoczęły na powstałym rumowisku. Kubatura budynku wynosiła 14 275 m3, powierzchnia użytkowa 3441,7 m2, powierzchnia zabudowy 436 m2. Obiekt był zbudowany technologią „wielkiego bloku” w 1972 r, liczył 11 kondygnacji i 77 mieszkań. Ciężar budynku wynosił około 5 tys. ton. Jego konstrukcja składała się z dwóch części. Do połowy wysokości każde piętro posiadało wieniec żelbetowy. Górne kondygnacje nie posiadały takich wiązań. Te właśnie wiązania sprawiły, że po wybuchu, który zniszczył trzy kondygnacje, pozostałe oparły się na wieńcu trzeciej. Specjalna komisja, której przewodniczył Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego (GINB), po wnikliwej analizie sytuacji i licznych analizach ekspertów oceniła, że stan techniczny budynku nie pozwalał na prowadzenie jakichkolwiek prac zabezpieczających. Nie było możliwe zachowanie pozostałej po wybuchu części budynku, gdyż stanowiła ona poważne zagrożenie i wymagała natychmiastowej rozbiórki. Następnego dnia po wybuchu budynek wyburzono. Przyczyną wybuchu – według prokuratury – było rozszczelnienie instalacji gazowej przez celowe odkręcenie dwóch korków odwadniaczy, czego efektem było ulatnianie się gazu i wytworzenie mieszaniny wybuchowej. Pod gruzami wieżowca zginęły 22 osoby, 49 mieszkańców udało się uratować, ale wśród nich było 12 rannych [5, 6, 7].
Rys. 2 Poszkodowani w katastrofach budowlanych w latach 1995-2014
31 maja 2011 r. w Kazimierzu Dolnym nastąpił wybuch gazu w instalacji gazowej budynków zespołu szkół. Gaz ulotnił się z instalacji w części budynku, gdzie znajdowała się kuchnia i stołówka. Zniszczeniu uległy trzy kondygnacje [8].
24 maja 2011 r. w miejscowości Pustynia na Podkarpaciu wybuch gazu zniszczył doszczętnie dwukondygnacyjny jednorodzinny budynek mieszkalny [8].
14 listopada 2013 r. w Jankowie Przygodzkim w Wielkopolsce miał miejsce wybuch gazu i pożar w wyniku rozszczelnienia gazociągu wysokiego ciśnienia o średnicy 508 mm i grubości ścianki 8 mm. Katastrofa nastąpiła podczas wykonywania robót budowlanych, uległ jej fragment użytkowanego gazociągu położony w bezpośrednim sąsiedztwie wykonanego wykopu pod nowy gazociąg. Potężna eksplozja spowodowała uszkodzenie i zapalenie się 10 domów jednorodzinnych i 2 budynków gospodarczych. Spalający się gaz, który wydobywał się pod potężnym ciśnieniem, utworzył pióropusz ognia sięgający 30 m. Eksperci dokonujący analizy zniszczeń i zagrożenia, po zamknięciu dopływu gazu na najbliższych zasuwach, podjęli decyzję o kontrolowanym wypalaniu gazu, który znajdował się jeszcze w gazociągu. Przez ponad 16 godzin gaz sukcesywnie się wypalał, zmniejszając swoje ciśnienie oraz wysokość płomieni. Ewakuowano ponad 230 mieszkańców Jankowa Przygodzkiego, sprawdzono 47 domostw znajdujących się w strefie zagrożonej. W wyniku katastrofy zginęły 2 osoby (pracownicy budowy), 13 zostało rannych. Komisja powołana w celu ustalenia przyczyn i okoliczności katastrofy, której przewodniczył Wielkopolski Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego, ustaliła, że wystąpiły dwie współzależne przyczyny. Pierwszą z nich było parcie niewłaściwie i zbyt wysoko zgromadzonych mas ziemnych na odkryty podczas prowadzenia robót budowlanych i niezabezpieczony gazociąg, w efekcie czego nastąpiło obsunięcie skarpy wraz z gazociągiem do wykonanego pod nowy gazociąg wykopu. Drugą przyczyną było rozszczelnienie – przerwanie gazociągu w miejscu wadliwie wykonanego spawu czołowego na gazociągu[9,10, 11].
Jedna z ostatnich tak tragicznych i nagłośnionych przez media katastrof budowlanych spowodowanych wybuchem gazu wydarzyła się 23 października 2014 r. w Katowicach. W wyniku tej katastrofy 3 osoby poniosły śmierć, a 5 osób zostało rannych.
Jak wynika z przytoczonych przykładów, najtragiczniejsze w skutkach zdarzenia spowodowane wybuchem gazu w historii Polski to zniszczenie Rotundy w Warszawie w 1979 r. oraz wieżowca w Gdańsku w 1995 r Po roku 1995 nie odnotowano aż tak tragicznych w skutkach katastrof spowodowanych wybuchem gazu. Przyczyniła się do tego być może większa świadomość użytkowników obiektów budowlanych, a również działania systemowe związane ze zmianami przepisów.
Rys. 3 Poszkodowani w katastrofach budowlanych spowodowanych wybuchem gazu
W następstwie katastrof w Łodzi z początku lat 80. postanowiono umieścić odpowiednio oznaczone zawory odcinające dopływ gazu na zewnątrz każdego budynku oraz zredukować ciśnienie w gazociągach bezpośrednio zasilających zamieszkane obiekty [3].
Po wydarzeniach w Gdańsku z 1995 r. GINB zainicjował zmiany w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, skutkujące obecnie obowiązującym zapisem „Instalacja gazowa w budynku o wysokości większej niż 35 m ponad poziomem terenu może być doprowadzona tylko do pomieszczeń technicznych, w których są zainstalowane urządzenia gazowe, usytuowanych w piwnicy lub na najniższej kondygnacji nadziemnej, a także na najwyższej kondygnacji budynku lub nad tąkondygnacją, pod warunkiem zastosowania urządzeństabilizujących ciśnienie gazu” oraz „Zastosowanie instalacji gazowej w budynkach o wysokości ponad 25 m wymaga uzyskania pozytywnej opinii wydanej przez właściwego komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej”[12]. Oznaczato, że po wprowadzeniu jużw 1996 r. zmian w warunkach technicznych dotyczącychinstalacji gazowych w budynkachwysokich lub wysokościowych,w budowanych od tego czasu takichbudynkach gazu w mieszkaniach sięniestosuje.
Po katastrofie z 2013 r. w Jankowie Przygodzkim GINB zwróciłsiędo podległych mu służb terenowych o przeprowadzenie działańkontrolnych dotyczących wykonywania przez właścicieli i zarządców sieci gazowych wysokiego ciśnienia obowiązków w zakresie ich właściwego utrzymania i użytkowania. Organy nadzoru budowlanego skontrolowały 750 odcinków sieci gazowych wysokiego ciśnienia oraz innych obiektów, takich jak stacje pomiarowe lub redukcyjno-pomiarowe, węzły rozdzielcze wysokiego ciśnienia.
Istotne jest równieżzwracanie uwagi przez organy nadzoru budowlanego na wypełnianie przez właścicieli i zarządców obiektów budowlanych obowiązków w zakresie zapewnienia przez nich stosownych kontroli okresowych, w tym również instalacji gazowych. Praktycznie każda kontrola użytkowanego obiektu budowlanego, którą przeprowadzają służby nadzoru budowlanego, obejmuje również sprawdzenie, czy takie przeglądy są dokonywane w terminie przez upoważnione do tego osoby i czy ewentualne zalecenia są realizowane.
Rys. 4 Porównanie liczby osób, które poniosły śmierć we wszystkich katastrofach budowlanych, do liczby osób, które zginęły w katastrofach spowodowanych wybuchem gazu
Gaz ziemny i gaz płynny – właściwości, bezpieczeństwo użytkowania
Gaz ziemny to paliwo pochodzenia naturalnego. Pokłady gazu ziemnego występują w skorupie ziemskiej samodzielnie lub towarzyszą złożom ropy naftowej lub węgla kamiennego. Po wydobyciu i oczyszczeniu gaz transportowany jest na dalekie odległości gazociągami wysokociśnieniowymi. Z gazociągów wysokociśnieniowych, poprzez stacje redukujące ciśnienie, kierowany jest do gazociągów średniego i niskiego ciśnienia, skąd kierowany jest do sieci gazowych i instalacji w poszczególnych budynkach.
Gaz ziemny stanowi mieszankę węglowodorów gazowych (etan, metan, propan), węglowodorów ciekłych oraz pewnych ilości dwutlenku węgla, azotu, wodoru, siarkowodoru, gazów szlachetnych (argon, hel). Głównym składnikiem gazu zimnego jest metan (C1) [1]. Zgodnie z normą PN-C-04750 Paliwa gazowe. Klasyfikacja, oznaczenia i wymagania gaz ziemny dzieli się na cztery podgrupy: Lm, Ln, Ls, Lw (gazy ziemne zaazotowane) oraz grupę E (gaz ziemny wysokometanowy) [13]. W Polsce w sieciach dystrybucyjnych są rozprowadzane trzy rodzaje gazu: gaz wysokometanowy zawierający oprócz metanu do 7% azotu i gazy zaazotowane: Lw (ok. 14% azotu) oraz Ls (ok. 28% azotu) [14]. Gaz ziemny jest bezwonny, bezbarwny, lżejszy od powietrza o gęstości 0,747 m³/kg (gęstość względna do powietrza 0,54). Charakterystyczny zapach gazu ziemnego jest uzyskiwany w procesie nawaniania substancją o nazwie Tetrahydrotiofen. Tylko wtedy człowiek jest zdolny go wyczuć. Gaz ziemny przy zawartości w powietrzu powyżej 25-30% może oddziaływać dusząco i odurzająco na człowieka z powodu niedoboru tlenu [14]. W stężeniu od 4,9 do 15,4% tworzy w wyniku reakcji z powietrzem mieszankę wybuchową [15]. W typowej kuchni ze słabą wentylacją mieszanina wybuchowa utworzy się po 5-6 godzinach od odkręcenia kurka kuchenki gazowej lub powstania nieszczelności. Prędkość spalania metanu to ok. 0,041 m/s [16].
Gaz płynny, zwany gazem butlowym, jest przede wszystkim mieszaniną propanu z butanem. W specjalnych rozlewniach gazu i autoryzowanych przez służby gazownicze stacjach jest ładowany do butli, w których transportuje się go bezpośrednio do odbiorców. Z butli gazowych wyposażonych w reduktory zasila się instalacje i urządzenia gazowe.
Rys. 5 Porównanie liczby osób, które zostały ranne we wszystkich katastrofach budowlanych, do liczby rannych w katastrofach spowodowanych wybuchem gazu
W szczególności zgodnie z polską normą – PN-C-96008 Przetwory naftowe. Gazy węglowodorowe. Gazy skroplone C3-C4 – są to pozostające pod ciśnieniem własnych par skroplone mieszaniny węglowodorów alifatycznych, których głównymi składnikami są: propan i propen (C3), butany, buteny oraz butadieny (C4); pozostałość stanowią: metan (C1), etan i eten (C2), pentany, penteny i wyższe węglowodory (C5). W zależności od zawartości podstawowych węglowodorów i przeznaczenia rozróżnia się trzy rodzaje mieszanin gazów węglowodorowych: butan techniczny (zawartość C4 nie mniej niż 95%, C3 nie więcej niż 5%), propan-butan (zawartość C4 nie mniej niż 45%, C3 nie więcej niż 55%), propan techniczny (zawartość C4 nie więcej niż 10%, C3 nie mniej niż 90%) [17].
Cechą charakterystyczną gazów skroplonych jest zdolność przechodzenia z fazy gazowej do fazy ciekłej pod ciśnieniem nieprzekraczającym 25 barów w temperaturze pokojowej. Jest otrzymywany w rafineriach z przeróbki ropy naftowej w procesie uwodorniania i syntezy ropy naftowej. Gaz płynny jest gazem bezbarwnym, bezzapachowym, nietoksycznym, łatwo palnym i wybuchowym. Ze względów bezpieczeństwa jest zwykle nawaniany etanotiolem (merkaptan etylowy, zawierający m.in. związki siarki), co umożliwia wykrycie go przez zapach w stężeniu do 1/5 dolnego poziomu zapłonu (ok. 0,4% gazu w powietrzu) [17]. W stężeniu od 1,9 do 9,5% (propan-butan) tworzy w wyniku reakcji z powietrzem mieszankę wybuchową. Prędkość spalania propanu to ok. 0,045 m/s, a butanu 0,041 m/s [16]. Niezależnie od jego składu jest cięższy od powietrza, wskutek czego może przez długi czas zalegać w zagłębieniach terenu lub źle przewietrzanych pomieszczeniach. Gęstość par względem powietrza wynosi 1,55 dla propanu i 2,08 dla butanu [18]. Gaz płynny można magazynować jako ciecz w temperaturze otoczenia pod jego własnym ciśnieniem pary lub w stanie ochłodzonym pod niższym ciśnieniem. Wzrostowi temperatury otoczenia towarzyszy wzrost ciśnienia gazu. Gaz płynny magazynowany w zbiorniku zamkniętym wytwarza w nim nadciśnienie. Wartość nadciśnienia zależy od prężności par, składu chemicznego i temperatury mieszaniny, a nie zależy od ilości fazy ciekłej gazu w przestrzeni uwięzionej (przy
założeniu, że maksymalne napełnienie nie przekroczy 85% pojemności zbiornika). Wzrost objętości przy rozprężeniu (odparowaniu naturalnym) w porównaniu ze stanem skroplonym wynosi ok. 260 razy. Najpoważniejszym problemem związanym z eksploatacją gazu ziemnego (metanu) oraz gazu płynnego (propan- butanu) są silne właściwości wybuchowe mieszaniny tych gazów z powietrzem. Dolna granica wybuchowości dla metanu określona procentowo jako stosunek objętościowy gazu do powietrza wynosi – dla przypomnienia – niespełna 5%. Dla propan-butanu próg jest jeszcze niższy i wynosi niespełna 2%. A wtedy do zainicjowania wybuchu wystarczy mała iskra. Dlatego tak istotna jest właściwa eksploatacja sieci i urządzeń gazowych oraz wiedza o właściwościach gazu, która pozwoli uniknąć nierozważnych lub niebezpiecznych zachowań, np. samodzielnych przeróbek lub napraw instalacji i urządzeń gazowych, nielegalnego podłączania się do sieci czy napełniania butli gazowych poza miejscami do tego przeznaczonymi.
Rys. 6 Katastrofy, których przyczyną był wybuch gazu płynnego oraz wybuch gazu ziemnego
Katastrofy spowodowane wybuchem gazu w latach 1995-2014
Według statystyk prowadzonych od 1995 r w GUNB na 6368 wszystkich zarejestrowanych w ostatnim dwudziestoleciu katastrof budowlanych 332 spowodowanych było wybuchem gazu, co stanowi 5% ogółu [8] (rys. 1).
W wyniku wszystkich katastrof, jakie wydarzyły się w latach 1995-2014, poszkodowane zostały ogółem 1654 osoby, w tym: 405 poniosło śmierć, a 1249 zostało rannych (rys. 2).
Natomiast w wyniku katastrof budowlanych spowodowanych wybuchem gazu zostało poszkodowanych co najmniej [2] 389 osób, w tym: 57 zginęło, a 330 zostało rannych (rys. 3).
Liczba osób, które poniosły śmierć w wyniku katastrof budowlanych spowodowanych wybuchem gazu, stanowi 14% wszystkich zmarłych w wyniku katastrof budowlanych (rys. 4), a liczba rannych – aż 39% osób, które ucierpiały w katastrofach budowlanych (rys. 5).
Jedynie 5% wszystkich katastrof stanowią katastrofy spowodowane wybuchem gazu, ale dowodem na ich dużą siłę i tragiczne skutki jest wskazany niewspółmiernie wysoki odsetek rannych (39%) i zabitych (14%). A jeśliby doliczyć poszkodowanych w wyniku jednego z najtragiczniejszych wybuchów gazu w Polsce, który wydarzył się w 1995 r. w Gdańsku Wrzeszczu, a jego skutkiem była śmierć 22 osób oraz zranienie 12 osób [3], to statystyka ta miałaby jeszcze bardziej tragiczną wymowę.
Wśród wszystkich katastrof spowodowanych wybuchem gazu statystycznie większość stanowią te, których przyczyną był gaz płynny. Na 332 katastrofy „gazowe”, które miały miejsce w latach 1996-2014, aż 218 spowodowanych było wybuchem gazu płynnego, co stanowi 66% ogółu, a 114 – gazu ziemnego, co stanowi 34%. Oczywiście w poszczególnych latach proporcje te nieco się różnią, ale w zdecydowanej większości wskazują na wyraźną dominację gazu płynnego jako przyczynę katastrofalnych zdarzeń (rys. 6).
Podsumowanie
Przedstawione statystyki, obejmujące okres minionego dwudziestolecia, pokazują, że mimo iż udział katastrof spowodowanych wybuchem gazu w ogólnej liczbie odnotowanych katastrof nieznacznie się zmniejszył, to jednak zagrożenie występuje i należy zwracać szczególną uwagę na bezpieczeństwo użytkowania przede wszystkim instalacji i urządzeń gazowych, a także sieci. Ważną rolę odgrywa tu właściwa eksploatacja oraz nadzór nad nią, a szczególnie wykonywanie rzetelnych przeglądów przez osoby uprawnione.
Bilans 20 lat objętych badaniem to 332 odnotowane katastrofy budowlane spowodowane wybuchem gazu oraz 389 poszkodowanych w ich wyniku, w tym 57 osób, które poniosły śmierć, oraz 332 rannych. Wymowa tych danych z jednej strony jest zatrważająca, ponieważ jakakolwiek podana liczba ofiar będzie nie do przyjęcia, jednakże – z drugiej strony – należy zauważyć, że katastrofy budowlane są zdarzeniami niezwykle rzadkimi, zarówno w skali istniejącego zasobu budowlanego, jak i nowo budowanych obiektów. Fakt, że są one wydarzeniami wyjątkowymi, nie oznacza jednak możliwości lekceważenia problemu, gdyż każde ze zdarzeń odpowiadające liczbie w statystyce jest tragiczne zarówno w aspekcie materialnym, jak i czysto ludzkim. Dotyczy bowiem strat najistotniejszych z punktu widzenia potrzeby bezpieczeństwa: utraty życia – najboleśniejszej ze strat, bo nie do odzyskania, utraty zdrowia – wiążącej się często z dotkliwym cierpieniem i obniżeniem komfortu życia, lub wreszcie strat najczęstszych – zniszczenia budynku, czyli utraty mienia, często będącego dorobkiem całego życia [19].
dr inż. Jacek Szer
Główny Urząd Nadzoru Budowlanego
Literatura
1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wybuch_ga- zu_w_Gda0/oC50/o84skuJ1976
2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wybuch_ga- zu_w_Rotundzie_PKO_w_Warszawie
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wy- buch_gazu_na_osiedlu_Retkinia- _w_0/oC5%81odzi
4. http://www.dzienniklodzki.pl/artyku- l/75263,wystarczylo-kilka-sekund,idlt. html?cookie=1
5. http://kwpsp.wroc.pl/index. php?optio- n=com_content&task=view&id=69&I- temid=46
6. http://www.dziennikbaltycki.pl/ar- tykul/3619476,wybuch-gazu-w-w- iezowcu-w-gdansku-w-1995-roku-zo- bacz-archiwalne-zdjecia-i-wideo,id,t. html?cookie=1
7. http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto /1|107450|8275250|17_04_1995__ Wybuch_gazu_w_wiezowcu_w_Gdan- sku_Wrzeszczu.html
8. Opracowania własne GUNB: http://www.gunb.gov.pl/
9. Ustalenia komisji ds. przyczyn i okoliczności katastrofy budowlanej gazociągu wysokiego ciśnienia DN500 Odolanów- Gustorzyn, jaka miała miejsce 14 listopada 2013 r w miejscowości Janków Przygodzki, w gminie Przygodzice, powołanej przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Budowlanego, Poznań, 22 stycznia 2014 r.
10. http://www.psp.wlkp.pl/?art=10619
11. http://www.pap.pl/
12. Rozporządzenie Ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.].
13. PN-C-04750 Paliwa gazowe. Klasyfikacja, oznaczenia i wymagania.
14. http://www.poznan.psgaz.pl
15. Spalanie paliw gazowych,fluid.wme. pwr.wroc.pl
16. J. Kotowicz, Ekonomiczno-techniczne aspekty wykorzystania gazu w energetyce, www.planrozwoju.pcz.pl
17. PN-C-96008 Przetwory naftowe. Gazy węglowodorowe. Gazy skroplone C3-C4.
18. Karta charakterystyki. Gaz płynny LPG.
19. J. Szer, Analiza ryzyka w budownictwie i jego skutki,materiały XII Konferencji Naukowo-Technicznej „Warsztat Pracy Rzeczoznawcy Budowlanego”, Cedzyna k. Kielc 2011.
[1] Oznaczenia z Polskiej Normy.
[2] Brak danych dotyczących osób, które poniosły śmierć w wyniku wybuchu gazu w latach 1995 i 2006, oraz rannych w latach: 1995, 1996, 1997, 2006 i 2007.
[3]Wydarzenie to nie zostało potraktowane jako katastrofa budowlana i nie zostało włączone do statystyki Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego ze względu na to, że jego przyczyną było – jak stwierdziła prokuratura – celowe działanie przestępcze, więc nie spełniło warunków definicji ustawowej katastrofy budowlanej, w szczególności dot. braku zamierzenia (art. 73 ust. 1 ustawy – Prawo budowlane).