Nadzór autorski, zakres prac, umowa i wycena – cz. I

Nadzór autorski – to czynności sprawowane przez autora projektu, polegające na sprawdzaniu zgodności realizacji robót z dokumentacją projektową i uzgadnianiu  możliwości wprowadzania w razie potrzeby rozwiązań zamiennych. Nadzór autorski wywołuje tak liczne kontrowersje i pytania co do sposobu i zakresu jego sprawowania, zawierania umów oraz wynagradzania, że powstała konieczność  szczegółowego omówienia całości zagadnień z nim związanych.

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (dalej: Pb) (Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm.) stanowi w art. 18 ust. 3: Inwestor może zobowiązać projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego. Oznacza to, że inwestor decyduje o ustanowieniu tego nadzoru, a projektant nie może się od niego uchylić.Obowiązek ustanowienia nadzoru autorskiego może nałożyć na inwestora właściwy organ na podstawie art. 19 Pb: Właściwy organ może w decyzji o pozwoleniu na budowę nałożyć na inwestora obowiązek ustanowienia nadzoru autorskiego, w przypadkach uzasadnionych wysokim stopniem skomplikowania obiektu lub robót budowlanych bądź przewidywanym wpływem na środowisko.

Obowiązki projektanta w zakresie nadzoru autorskiego określa art. 20 ust. 1 pkt 4 Pb:Do podstawowych obowiązków projektanta należy: sprawowanie nadzoru autorskiego na żądanie inwestora lub właściwego organu w zakresie: a) stwierdzania w toku wykonywania robót budowlanych zgodności realizacji z projektem, b) uzgodnienia możliwości wprowadzenia rozwiązań zamiennych w stosunku do przewidzianych w projekcie, zgłoszonych przez kierownika budowy lub inspektora nadzoru inwestorskiego.

W nawiązaniu do tych obowiązków art. 21 ustawy ustala prawa projektanta: Projektant w trakcie realizacji budowy ma prawo: 1) wstępu na teren budowy i dokonywania zapisów w dzienniku budowy dotyczących jej realizacji, 2) żądania wpisem do dziennika budowy wstrzymania robót budowlanych w razie:
a) stwierdzenia możliwości powstania zagrożenia, b) wykonywania ich niezgodnie z projektem.

Z  tych szerokich praw projektanci korzystają niestety bardzo rzadko.

Za nieprzestrzeganie obowiązujących przepisów przy wykonywaniu czynności  zawodowych autor projektu ponosi odpowiedzialność karną, zawodową i dyscyplinarną. Odpowiedzialność karna jest określona w art. 90–94 Pb, zawodowa w art. 95–101 Pb, a dyscyplinarna w art. 45–56 ustawy z 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa i urbanistów (Dz.U. z 2000 r. Nr 5, poz. 42).  

Autor projektu nie może uchylić się od podjęcia nadzoru autorskiego.Zgodnie z art. 95 Pb: Odpowiedzialności zawodowej w budownictwie podlegają osoby wykonujące samodzielne funkcje w budownictwie, które (…)  4) nie spełniają lub spełniają niedbale swoje obowiązki, 5) uchylają się od podjęcia nadzoru autorskiego lub wykonują niedbale obowiązki wynikające  z pełnienia tego nadzoru.

© Prodakszyn – Fotolia.com

Karydla osób wykonujących samodzielne funkcje w budownictwie są dotkliwe i powinny przeciwdziałać odmawianiu sprawowania nadzoru autorskiego, odraczaniu wizyty na budowie lub spełnianiu niedbale obowiązków[6]. 

Projektant przyjmujący sprawowanie nadzoru autorskiego może go powierzyć  osobie trzeciej, ale tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub gdy zmuszają go do tego okoliczności,zwykle losowe. Powierzenie nadzoru autorskiego innemu projektantowi powinno być dokonane pisemnie. Należy powiadomić o tym inwestora, który zgodnie z art. 44 Pb jest zobowiązany bezzwłocznie zawiadomić właściwy organ o zmianie projektanta sprawującego nadzór autorski. Wybrana przez projektanta osoba do sprawowania nadzoru autorskiego powinna posiadać uprawnienia budowlane odpowiedniej specjalności oraz praktykę zawodową dostosowaną do rodzaju i stopnia skomplikowania nadzorowanego obiektu. Po zawiadomieniu inwestora przez projektanta o zastępstwie przy sprawowaniu nadzoru autorskiego autor projektu nie odpowiada za ewentualne braki w jego sprawowaniu, lecz tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy [6]. 

Nadzór autorski jest integralną częścią autorskich praw osobistych projektanta – twórcy. Artykuł 16 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904, z późn. zm.) stanowi: Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do (…) 5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Jest to więc tylko prawo do nadzoru, z którego autor może skorzystać, lecz nie musi, jeżeli inwestor tego nie zażąda. A zatem obowiązek pełnienia nadzoru autorskiego powstaje tylko na żądanie inwestora lub właściwego organu.Ponadto art. 46 ustawy stanowi: Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości praw majątkowych. Z art. 49 tej ustawy wynika, że: Następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. (…)

Dodatkowo trzeba zauważyć, że zamawiający, powierzając sprawowanie nadzoru autorskiego innemu zespołowi niż autorzy dokumentacji projektowej, pozbawia się możliwości egzekwowania pełnej odpowiedzialności wykonawcy przedmiotowej dokumentacji, przynależnej mu z tytułu rękojmi i gwarancji.Egzekwowanie odpowiedzialności z tytułu  rękojmi i gwarancji od autorów projektu, którzy nie sprawowali nadzoru autorskiego, może nastąpić po procesie sądowym (zwykle długotrwałym). Postępowanie sądowe musi bowiem wykazać, kto ponosi odpowiedzialność za projekt: czy autorzy projektu, czy nowy zespół projektowy, który niewłaściwie sprawował nadzór lub (oraz) wprowadził  zmiany do projektu zmieniające przyjęte przez autorów założenia. Autorzy projektu pierwotnego mogą argumentować, że następstwa nie wynikają z błędów tkwiących w projektach, a przedmiotowe nieprawidłowości mogły być usunięte w ramach nadzoru autorskiego podczas wykonywania robót budowlanych. W świetle przedstawionych argumentów uzasadnione jest stwierdzenie, że powierzenie nowemu zespołowi projektantów, wybranemu w procedurze konkurencyjnej, zamiast autorom dokumentacji projektowej przedmiotowej inwestycji, pełnienia nadzoru autorskiego może przynieść wiele nieprzewidzianych następstw. Ich konsekwencje mogą być niekorzystne dla inwestycji oraz dla inwestora, w porównaniu z nadzorem autorskim pełnionym przez autorów dokumentacji projektowej.

Sprawowanie nadzoru autorskiego powinno być poprzedzone zawarciem umowy zlecenia.Nadzór autorski należy do faz projektowania, dlatego zapis w umowie o wykonanie dokumentacji projektowej powinien jednoznacznie określać, czy strony przewidują zawarcie umowy zlecenia o pełnienie nadzoru autorskiego, czy też nie. Umowy o wykonanie dokumentacji projektowej są w rozumieniu art. 637–646 k.c. umowami o dzieło. Natomiast umowa o nadzór autorski, który ma charakter serwisu w stosunku do dzieła, jakim jest dokumentacja projektowa, jest w myśl art. 750 k.c. umową zlecenia. Trzeba tu dodać, że architekci podchodzą do tego inaczej. Biorą m.in. pod uwagę, że w ramach nadzoru autorskiego autor projektu może wykonywać projekty zamienne. To sprawia, że umowy o nadzór autorski są umowami o dzieło tak jak umowy o wykonanie dokumentacji projektowej.

Część inwestorów nie widzi potrzeby zobowiązania projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego, nawet dla większych i złożonych obiektów. Nie biorą oni pod uwagę, na jakie kłopoty się narażają,gdy powstanie uzasadniona konieczność wprowadzenia zmian do projektu. Stanowi o tym art. 57 ust. 2 Pb: W razie zmian nieodstępujących w sposób istotny od zatwierdzonego projektu lub warunków pozwolenia na budowę, dokonywanych podczas wykonywania robót, do zawiadomienia, o którym mowa w ust. 1, należy dołączyć kopie rysunków wchodzących w skład zatwierdzonego projektu budowlanego z naniesionymi zmianami, a w razie potrzeby także uzupełniający opis. W takim przypadku oświadczenie, o którym mowa w ust. 1 pkt a, powinno być potwierdzone przez projektanta i inspektora nadzoru inwestorskiego, jeżeli został ustanowiony. Jeżeli projektant nie pełnił nadzoru autorskiego, to może mieć poważne trudności z podpisaniem takiego oświadczenia, a nawet może nie być w stanie go podpisać.

Występują przypadki, w których inwestor zleca nadzór autorski innej jednostce projektowej bez wiedzy i zgody autora projektu.Taki nadzór jest nadzorem prac, a nie nadzorem autorskim. Inwestor nie ma prawa ograniczać, pomijać lub wyłączać projektanta – autora – z wykonywania praw należnych z tytułu nadzoru nad dziełem. Prawo budowlane w art. 21 ustaliło prawo projektanta do wstępu na budowę, dokonywania zapisów w dzienniku budowy dotyczących jej realizacji, w tym wstrzymania robót budowlanych, niezależnie od tego, czy nadzór był prowadzony na żądanie inwestor czy z woli projektanta.

Zakres prac i działań w nadzorze autorskim

Wykonywanie nadzoru autorskiego polega m.in. na:

– pilnowaniu prawidłowej realizacji budowy pod względem zgodności rozwiązań technicznych, materiałowych i użytkowych z projektem,

– wyjaśnieniu wątpliwości dotyczących projektu i zawartych w nim rozwiązań na żądanie inwestora, inspektora nadzoru inwestorskiego oraz kierownika budowy,

– uzgadnianiu z inwestorem i kierownikiem budowy możliwości wprowadzenia rozwiązań zamiennych w stosunku do przewidzianych w dokumentacji projektowej materiałów i urządzeń,

– czuwaniu, aby zakres wprowadzanych zmian nie spowodował istotnej zmiany  zatwierdzonego projektu budowlanego, wymagającej uzyskania nowego pozwolenia na budowę,

– udziale w komisjach i naradach koordynacyjnych organizowanych przez inwestora lub kierownika budowy,

– ocenie wyników badań materiałów i elementów budowlanych,

– udziale w rozruchu technologicznym lub czynnościach mających na celu uzyskanie projektowanych zdolności użytkowych [6].

Jeżeli projektant wykonuje w ramach nadzoru autorskiego nowe rozwiązania zamienne w stosunku do przewidzianych w projekcie, wówczas bez względu na to, czy zgłasza je kierownik budowy czy inspektor nadzoru inwestorskiego lub inwestor, przysługuje mu za tę pracę wynagrodzenie jak za nowe dzieło,a nie jak za nadzór autorski.

Umowy o sprawowanie nadzoru autorskiego

Przy zawieraniu umów o sprawowanie nadzoru autorskiego stosowane są następujące rozwiązania:

1) dla inwestycji nieobjętych zamówieniami publicznymi

W umowie o wykonanie dokumentacji projektowej powinien być zapis, że będzie zawarta odrębna umowa o sprawowanie nadzoru autorskiego. Taką umowę zawiera się zwykle po podpisaniu przez inwestora umowy o wykonanie robót budowlanych. Jednostka projektowa lub projektant – autor dokumentacji projektowej – mogą uwzględnić w projekcie umowy o nadzór autorski  odpowiednią liczbę pobytów projektanta na budowie, m.in. w zależności od doświadczenia wykonawcy robót.

2) dla  inwestycji realizowanych w trybie zamówień publicznych

Powinna być zawierana wspólna umowa o wykonanie dokumentacji projektowej oraz o sprawowanie nadzoru autorskiego. Wynika to z opinii prawnej Urzędu Zamówień Publicznych z 8 lutego 2012 r. zamieszczonej na stronie internetowej urzędu:

   1. Sprawowanie nadzoru autorskiego w świetle przepisów ustawy Pzp art. 7 ust. 1, art. 10 ust. 1, art. 29 ust. 1 oraz zasady przejrzystości powinny być uwzględnione w postępowaniu przetargowym albo w konkursie dotyczącym  zlecenia wykonania dokumentacji projektowej.

   2. Zamówienie publiczne na sprawowanie nadzoru autorskiego nie może być udzielane na podstawie trybu zamówienia z wolnej ręki na podstawie art. 67 ust. 1 lit. B ustawy Pzp, albowiem ochrona praw wyłącznych projektanta ma charakter wtórny w stosunku do wcześniej udzielonego zamówienia na prace projektowe.

   3. W przypadku, gdy zamawiający nie uwzględnił w postępowaniu albo w konkursie na dokumentację projektową sprawowania nadzoru autorskiego, można rozważyć zastosowanie trybu przetargowego do wyboru wykonawcy świadczącego usługę nadzoru autorskiego.

W umowie o sprawowanie nadzoru autorskiego należy podać m.in.:

– datę rozpoczęcia i zakończenia nadzoru,

– zakres i sposób pełnienia nadzoru,

– wynagrodzenie za cały nadzór autorski, wynagrodzenie za jednorazowy pobyt projektanta na budowie,

– przewidywaną liczbę pobytów projektanta (projektantów) na budowie,

– sposób rozliczania z tytułu pełnienia nadzoru według udokumentowanych pobytów lub sukcesywnie, np. raz na kwartał, w korelacji do postępu robót na budowie,

– uzgodnione środki transportu, koszty delegacji przy nadzorach zamiejscowych,

– sposób wzywania projektanta na budowę lub do udziału w komisjach i naradach technicznych  oraz  sposób udokumentowania pobytów,

– sposób realizacji zmian i uzupełnień w dokumentacji projektowej wynikających z przyczyn nieobciążających jednostki projektowania.

Umowę o pełnienie nadzoru autorskiego w jednostce projektowej podpisuje jej dyrektor lub prezes, a jednostka ta prawnie odpowiada za prawidłowe i zgodne z umową sprawowanie nadzoru. Do fizycznego sprawowania nadzoru autorskiego wyznaczani są projektanci – autorzy w poszczególnych branżach.W uzasadnionych przypadkach (np. choroba autora, wyjazd za granicę, inne) pełnienie nadzoru może być powierzone innemu projektantowi niż autor projektu. Przyjęte jest, że autor projektu upoważnia, po porozumieniu z kierownictwem jednostki projektowej, innego projektanta do pełnienia nadzoru autorskiego.

Gdy w trakcie realizacji nadzoru autorskiego projektant – autor projektu – odejdzie z jednostki projektowej, sprawowanie nadzoru może być realizowane według  następujących rozwiązań:

a) przez projektanta – autora, który odszedł z jednostki, w ramach oddzielnej umowy z tą jednostką,

b) przez innego projektanta z jednostki projektowej na podstawie upoważnienia przez autora projektu,

c) przez innego projektanta wyznaczonego przez prezesa (dyrektora) jednostki projektowej z powiadomieniem autora projektu o dokonanej zmianie.

Zaleca się, aby zgodnie z dobrymi obyczajami zmiana projektanta w nadzorze autorskim była uzgadniana z autorem projektu. 

O dokonanej zmianie projektanta pełniącego nadzór autorski jednostka projektowa niezwłocznie zawiadamia inwestora (art. 44 Pb).

Występują również sytuacje, gdy sygnalizowane są nieprawidłowości w sprawowaniu nadzoru autorskiego. W takich przypadkach skutecznym sposobem na ich usunięcie jest przeprowadzenie przez inwestora rozmowy z projektantem, na którego zgłaszane są krytyczne uwagi. Jeżeli nieprawidłowości wynikają z winy projektanta, to zwykłe przypomnienie ustaleń z art. 95 i 96 Pb o odpowiedzialności zawodowej w budownictwie oraz o grożących karach wpływa na zmianę pracy projektanta w nadzorze autorskim.

dr inż. Kazimierz Staśkiewicz

Literatura

1. R. Golat, Pytania o nadzór autorski, „Inżynier Budownictwa” nr 9/2009.

2. R. Golat, Konflikt projektantów, „Inżynier Budownictwa” nr 10/2009.

3. W.W. Goliński, Nadzór autorski projektanta, „Rzeczpospolita” z 9.02.1990.

4. W.W. Goliński, A. Krupa, B. Kuliński, K. Staśkiewicz, Umowy o prace projektowe, Wyd. II, Izba Projektowania Budowlanego, Warszawa 2000.

5. T. Graj, Nadzory autorskie w zamówieniach publicznych, „Zawód: Architekt” nr 6/2011.

6. K. Staśkiewicz, Nadzór autorski – zakres prac i działań. Umowy, wyceny i nieprawidłowości, „Wiadomości IPB”, nr 4/2000.

7. Środowiskowe Zasady Wycen Prac Projektowych – 2012, wyd. Izba  Projektowania Budowlanego, Warszawa 2013.