28 grudnia 1882 r. Tadeusz Oksza-Orzechowski (1838–1902) uzyskał od władz hiszpańskich koncesję na ułożenie podmorskiego kabla telegraficznego pomiędzy Kadyksem a Wyspami Kanaryjskimi. Zorganizował w tym celu w 1883 r. towarzystwo akcyjne subsydiowane przez władze. Po dokonaniu kilkuset rekonesansowych sondaży dna morskiego, kabel ułożono.
Nieporównanie większym wyczynem menedżerskim było wszakże uzyskanie przez Okszę w czerwcu 1885 r. od rządu portugalskiego koncesji na zaprowadzenie łączności telegraficznej z koloniami portugalskimi na zachodnich wybrzeżach Afryki. Doszło do tego po długiej, zaciętej rywalizacji z brytyjską Eastern Telegraph Company, będącą wówczas najpotężniejszym tego rodzaju przedsiębiorstwem na świecie. Obszerna dokumentacja tej rywalizacji zachowała się w Cable and Wireless Archives w Londynie. Sukces Okszy był zaskakujący, gdyż ówczesna Lizbona znajdowała się w brytyjskiej strefie wpływów. Przynosi mu chlubę – zdobywanie intratnych kontraktów jest istotną częścią działalności technicznej.
Urządzenia do kładzenia kabli z poł. XIX w.
fot. Wikipedia
Właśnie z uwagi na to, również i ten kabel ułożyli Brytyjczycy. Już w dniu otrzymania koncesji Oksza scedował swoje prawa do niej na tę samą firmę, która połączyła Kadyks z Teneryfą, a potem scedował na nią także koncesję upoważniającą go do przedłużenia tej podmorskiej linii telegraficznej poza Luandę. Wtedy Brytyjczycy zaczęli negocjować między sobą. W Londynie utworzono, specjalnie do realizacji kabla zachodnioafrykańskiego, West African Telegraph Company, na którą scedowała swe prawa do koncesji 23 marca 1886 r. India Rubber Gutta Percha Company. Ale Eastern Telegraph Company też nie dawała za wygraną. W grudniu 1885 r. doprowadziła do powstania African Direct Telegraph Company, której zapewniła pełne poparcie rządu Jej Królewskiej Mości, a więc koncesję na zaprowadzenie łączności z posiadłościami brytyjskimi na atlantyckim wybrzeżu Afryki (przyznaną w styczniu 1886 r.) oraz subwencję w wysokości 19 tys. funtów sterlingów rocznie na 20 lat. Ostatecznie oba nowe towarzystwa podpisały porozumienie o podziale zadań i wspólnie zrealizowały w 1886 r. tę inwestycję.
Kabel biegł z Kadyksu przez Wyspy Kanaryjskie do St. Louis i Dakaru w Senegalu francuskim. Stamtąd do Bathurst w Gambii brytyjskiej (skąd łączył się z portugalskimi Wyspami Zielonego Przylądka), a następnie Bolamy i Bissao w Gwinei Portugalskiej, Konakry w Gwinei Francuskiej, Freetown w brytyjskiej Sierra Leone, Rio Nunez i Grand Bassam na francuskim Wybrzeżu Kości Słoniowej. Potem przez Akrę na brytyjskim Złotym Wybrzeżu i Porto Novo (Koton) we francuskim Dahomeju docierał do portugalskiej wyspy Principe. Stamtąd jedna odnoga biegła do niemieckiego podówczas Kamerunu, druga do francuskiego Gabonu, główny kabel zaś przez portugalską wyspę Sao Tomé docierał do Luandy (wówczas St. Paulo de Loanda) w portugalskiej Angoli. Większość z jedenastu afrykańskich stacji pośrednich skupiała się na wybrzeżach Zatoki Gwinejskiej, gdzie, wedle ówczesnych przekazów brytyjskich, „kable spisywały się lepiej niż ludzie”.
Kiedy w parę lat później z udziałem innych jeszcze firm brytyjskich doprowadzono ów kabel podmorski przez Benguelę, Mossamedes i Swakopmund do Kapsztadu, liczył on około 9 tys. mil morskich (ponad 16,5 tys. km) i był najdłuższy na świecie.
Wcześniej Tadeusz Oksza-Orzechowski znany był głównie jako działacz polityczny, agent Rządu Narodowego w Stambule, gdzie od 1867 r. współpracował z wywiadem francuskim i doprowadził do unormowania stosunków Wysokiej Porty z Watykanem (1869 r.), za co otrzymał od Piusa IX tytuł hrabiego rzymskiego. Tadeusz Oksza w związku z działaniami na rzecz łączności telegraficznej zyskał pewien rozgłos. W kwietniu 1887 r. prowadził w Paryżu rozmowy dotyczące planowanej sieci kabli podmorskich mających połączyć kolonie francuskie w Ameryce Południowej z Kubą. Próbował też swych sił na polu budowy kolei. W 1888 r. donosiła krakowska „Nowa Reforma”:
Polak Tadeusz Oksza-Orzechowski, zaledwie dokonał jednego dzieła – połączenia telegraficzną linią Przylądka Dobrej Nadziei z Europą – podniósł projekt kolei żelaznej transafrykańskiej, Ten ambitny zamysł nie został urzeczywistniony. Skończyło się na powstaniu odcinka lokalnej kolei w Angoli.
prof. Bolesław Orłowski
Instytut Historii Nauki PAN
