Zakres przejścia na pracodawców praw autorskich

Analiza przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych prowadzi do wniosku, że pracodawcy nie uzyskują pełni praw do utworów swoich pracowników. Wynika to po pierwsze ze zróżnicowania uprawnień, związanych z kreacją utworów, także w warunkach pracowniczych, po drugie zaś z ograniczonego zakresu przedmiotowego domniemania, określonego w art. 12 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Artykuł ten przewiduje ustawową zasadę przechodzenia praw autorskich z pracownika na pracodawcę, uwzględniając specyfikę prowadzenia działalności twórczej na podstawie umowy o pracę.

Trzy rodzaje autorskich uprawnień

W przypadku stworzenia utworu przez pracownika w ramach jego służbowych obowiązków wraz z powstaniem (ustaleniem) tego utworu, np. zapisaniem go w pamięci komputera, jest on chroniony w zakresie trzech rodzajów uprawnień. Są to: majątkowe prawa autorskie, osobiste prawa autorskie oraz wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego. Prawa te zostaną pokrótce omówione.

Majątkowe prawa autorskie to prawa, których istota sprowadza się do decydowania przez podmiot uprawniony o korzystaniu z utworu na wszystkich polach eksploatacji (por. art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Ten, komu przysługują te prawa, może zarówno sam korzystać z utworu, jak również rozporządzać utworem, czyli zezwalać na korzystanie z niego przez inne podmioty, udzielając im stosownych licencji albo przenosząc na nie majątkowe prawa autorskie, co do zasady, odpłatnie.

Specyfika majątkowych praw autorskich jako praw wyłącznych polega na konieczności ich odniesienia do pól eksploatacji utworu, odpowiadających różnym zakresowo możliwościom korzystania z niego. Podstawowe pola eksploatacji utworów wyszczególnia art. 50 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Są to z jednej strony pola eksploatacji, których istotę stanowi utrwalanie lub zwielokrotnianie utworu przy zastosowaniu różnych technik i materialnych nośników, z drugiej zaś strony pola eksploatacji, związane z rozpowszechnianiem utworu, niezależnie od tego, czy rozpowszechnienie wymaga posłużenia się egzemplarzami utworu, np. w przypadku ich sprzedaży (wprowadzenia do obrotu), czy też rozpowszechnienie odbywa się w inny sposób, np. przez wprowadzenie utworu do sieci Internetu (w terminologii prawa autorskiego wprowadzeniu utworu do internetu odpowiada okreś­lenie „publiczne udostępnienie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym”).

Osobiste prawa autorskie to prawa związane z ochroną interesów osobistych twórcy, jego więzi z utworem, który osobiście wykreował. Prawa te obejmują zasadniczo uprawnienia związane z eksponowaniem osoby autora, głównie przez oznaczanie utworu nazwiskiem jego twórcy, który w zakresie osobistych praw autorskich jest też uprawniony do decydowania o dokonywaniu zmian w utworze oraz o pierwszym jego rozpowszechnieniu (art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).

Szczególny charakter ma trzecie z wymienionych uprawnień, którym jest wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (por. art. 46 powyższej ustawy). Jest to prawo istotne w przypadku przygotowywania i wykorzystywania opracowań cudzych utworów. Opracowaniami tymi są np. twórcze przeróbki cudzych projektów.

Opracowania utworów są też utworami. Do korzystania z nich potrzebna jest nie tylko zgoda twórcy opracowania, ale także zezwolenie twórcy utworu pierwotnego. Wymóg uzyskania tego rodzaju zezwolenia przewiduje wyraźnie art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Nabycie przez pracodawcę praw majątkowych

Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych prawo autorskie przysługuje twórcy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Aby uznać, że pracodawca uzyskuje okreś-lone uprawnienie z zakresu prawa autorskiego na podstawie ustawy, trzeba się powołać na odpowiedni przepis ustawowy w tym zakresie. Przepisem takim jest przede wszystkim art. 12 ust. 1 powyższej ustawy. Stanowi on, że jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowi inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.

Z przepisu wynika, że jeżeli nie ma wątpliwości, że utwór został przez pracownika wykonany w ramach jego służbowych obowiązków, np. jeśli przygotowywanie określonych twórczych prac na rzecz pracodawcy wyraźnie przewiduje przyjęty przez pracownika jego zakres obowiązków, majątkowe prawa autorskie do tego utworu przechodzą na pracodawcę.

Datą nabycia majątkowych praw autorskich przez pracodawcę jest chwila przyjęcia pracowniczego utworu. Jeśli nie można tej chwili ustalić, np. w sytuacji gdy utwór wykonany przez pracownika nie został od razu wykorzystany, a nikt ze strony pracodawcy nie dokonał wyraźnego przyjęcia utworu, na zasadzie ustawowego domniemania przyjmuje się, że przyjęcie utworu przez pracodawcę, a więc także nabycie przez niego majątkowych praw autorskich do pracowniczego utworu, następuje po upływie pół roku od jego dostarczenia pracodawcy.

Domniemanie w tym zakresie przewiduje art. 13 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten stanowi mianowicie, że jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. 

Nabywanie majątkowych praw autorskich do pracowniczych utworów przez pracodawców na podstawie art. 12 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych następuje w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. W przypadku braku szczególnych ustaleń umownych między pracownikiem a pracodawcą przyjmuje się, że pracodawca nabywa powyższe prawa w takim zakresie, czyli biorąc pod uwagę takie istotne dla korzystania z pracowniczego utworu pola eksploatacji, jakie są niezbędne do rea­lizacji zadań i celów danego pracodawcy w jego bieżącej działalności.

Pracownik, zatrudniając się u wybranego pracodawcy, znając zakres i charakter jego działalności i podejmując się realizowania w ramach umowy o pracę określonych utworów, powinien zatem mieć świadomość tego, że co do zasady podmiotem wyłącznie uprawnionym z tytułu majątkowych praw autorskich do tych utworów będzie jego pracodawca.

Szczególną regulację w tym pracowniczym zakresie przewiduje natomiast w stosunku do pracowniczych programów komputerowych art. 74 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tym przepisem prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, jeżeli umowa nie stanowi inaczej. Przepis ten, w przeciwieństwie do powołanego wyżej art. 12 ust. 1, nie przewiduje żadnych przedmiotowych ograniczeń uzyskiwania powyższych majątkowych praw przez zatrudniających programistów pracodawców, którym prawa te wyjątkowo przysługują od razu, tzn. już w dacie stworzenia pracowniczego programu komputerowego.

Prawa osobiste przysługują pracownikowi

Jeżeli chodzi o osobiste prawa autorskie do utworów, stworzonych przez pracowników w ramach ich służbowych obowiązków, to prawa te przysługują pracownikom jako twórcom. Pracodawca nie może tych praw nabyć, gdyż są one niezbywalne, co wyraźnie określa art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, przewidując, że autorskie prawa osobiste chronią niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem.

W związku z tym art. 12 tej ustawy ogranicza nabywanie praw przez pracodawcę na zasadzie ustawowego domniemania tylko do majątkowych praw autorskich. Pracodawca nie może także nabyć od pracownika osobistych praw autorskich do pracowniczych utworów na podstawie odrębnie zawartej z pracownikiem umowy, gdyż ze względu na sprzeczność z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych umowa taka byłaby nieważna, a zatem nieskuteczna.

A zatem pracodawca, nabywając na podstawie art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych majątkowe prawa autorskie do pracowniczych utworów, może z tych utworów korzystać dla swoich potrzeb bez obawy o zarzut naruszenia praw pracownika, powinien jednocześnie zadbać o przestrzeganie osobistych praw autorskich do tych utworów, gdyż prawa te przysługują pracownikowi. Chodzi zwłaszcza o uzgadnianie przez pracodawcę z pracownikami dokonywanych w ich utworach zmian oraz dbałość o oznaczanie pracowniczych utworów w przypadku ich rozpowszechniania nazwiskami pracowników jako twórców.

Korzystanie z opracowań utworów za zgodą twórcy

Podobnie jak w przypadku osobistych praw autorskich do pracowniczych utworów przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie przewidują żadnych szczególnych regulacji, dotyczących korzystania przez pracodawców z opracowań. Unormowań w tym zakresie nie zawiera także istotny dla pracodawców art. 12 ustawy.

Dlatego też pracodawcy, którzy są zainteresowani eksploatacją na własne potrzeby opracowań utworów swoich pracowników, skazani są na przestrzeganie ogólnych zasad ustawowych w tym przedmiocie. Praktycznie rzecz biorąc, w grę wchodzi stosowanie dwóch formalnych rozwiązań.

Po pierwsze pracodawca może zawrzeć z pracownikiem, wykonującym w ramach swoich służbowych obowiązków twórcze dzieła, umowę, z której wynikać będzie, że pracownik wyraża zgodę na przeniesienie na pracodawcę wyłącznego prawa zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego odnośnie do powyższych dzieł. W umowie takiej strony mogą np. postanowić, że pracodawca nabywa powyższe prawo wyłącznie w tej samej dacie co majątkowe prawa autorskie do pracowniczych utworów, czyli z chwilą ich przyjęcia. W umowie tego rodzaju należałoby również określić, czy przeniesienie z pracownika na pracodawcę prawa zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego jest nieodpłatne, czy też wiąże się z uprawnieniem pracownika do otrzymania określonego dodatkowego wynagrodzenia z tego tytułu.

Po drugie pracodawca może też uzyskiwać od swoich pracowników doraźne zezwolenia na korzystanie z opracowań ich utworów, uregulowanych w art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (por. uwagi wyżej). Nie każdy utwór pracowniczy poddawany jest opracowaniom w postaci różnych twórczych przeróbek, w związku z czym potrzeba uzyskiwania powyższych zezwoleń nie dotyczy każdego twórczego dzieła, stworzonego przez pracownika.

W praktyce pracodawca najczęściej zainteresowany jest przede wszystkim korzystaniem na swoje potrzeby z opracowań pracowniczych utworów. Gdyby jednak pracodawca chciał także uzyskać od pracownika prawo do rozporządzania opracowaniami jego utworów, np. do udzielania innym podmiotom licencji na korzystanie z tych opracowań, umowy zawierane z pracownikiem w tym zakresie lub udzielane przez pracownika zezwolenia powinny obejmować również jego zgodę na możliwość dokonywania przez pracodawcę rozporządzeń opracowaniami. Taka formalna konieczność wynika z art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który twórcy utworu pierwotnego daje prawo zezwalania nie tylko na korzystanie z opracowań jego utworu, ale także na rozporządzanie opracowaniami.  

Rafał Golat

radca prawny