Wygasanie uprawnień z rękojmi za wady

Według prawa cywilnego roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu po upływie określonego terminu (art. 117 k.c.). Tymczasem w przypadku uprawnień z tytułu rękojmi ustawodawca przewidział ich wygasanie. Powyższy wyjątek jest o tyle ważny, iż stawia on w niezbyt korzystnej sytuacji osoby korzystające z rękojmi, które powinny zdawać sobie sprawę z istoty czasowego ograniczenia swoich uprawnień, np. kupujących w umowach sprzedaży.

Terminy realizacji rękojmi jako terminy zawite

Podstawową kwestią przy rozpatrywaniu terminów, w ramach których uprawnienia z tytułu rękojmi za wady muszą zostać zrealizowane, jest posiadanie przez nie charakteru terminów zawitych (prekluzyjnych). Istotą terminu zawitego jest wygaśnięcie po jego upływie obwarowanego nim uprawnienia. Oznacza to, że dane uprawnienie traci swój byt prawny, przestaje istnieć, wobec czego powoływanie się na nie po upływie terminu zawitego skazane jest definitywnie na niepowodzenie (sąd uwzględnia upływ terminu zawitego z urzędu, w przeciwieństwie do terminów przedawnienia, które brane są pod uwagę na wniosek powoda – osoby dochodzącej określonego roszczenia). Przedawnione roszczenie nie wygasa, ale przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne. Jego zaspokojenie przez dłużnika, nawet omyłkowe, nie może być w związku z tym traktowane w kategoriach nienależnego świadczenia (art. 411 pkt 3 k.c.).

Wygasanie uprawnień z tytułu rękojmi dotyczy zarówno wad fizycznych (art. 556 par. 1 i art. 568 k.c.), jak i wad prawnych (art. 556 par. 2 i art. 576 k.c.). W obu przypadkach uregulowane ono zostało na analogicznych zasadach z jedną podstawową różnicą. Otóż terminy wygasania uprawnień, przysługujących kupującemu, liczone są od innego momentu: w przypadku wad fizycznych – od dnia kiedy rzecz została kupującemu wydana, w przypadku zaś wad prawnych – od chwili kiedy kupujący dowiedział się o istnieniu wady (jeżeli wiedza w tym zakresie została powzięta przez niego dopiero na skutek powództwa osoby trzeciej, roczny termin wygaśnięcia uprawnień z tytułu rękojmi biegnie od dnia, w którym orzeczenie wydane w sporze z osobą trzecią stało się prawomocne – art. 576 par. 1 k.c.). Podczas gdy termin zawity dla wad prawnych jest jeden i wynosi rok, dla wad fizycznych został on zróżnicowany (zasadniczo również wynosi rok, wydłużony został jednak do lat trzech, jeżeli chodzi o wady budynku).

Ograniczenia wygasania uprawnień z rękojmi

Ustawodawca przewiduje dwa wyjątki od wygasania uprawnień z rękojmi, które znacznie ograniczają rygoryzm przedmiotowego rozwiązania. Są one podyktowane z jednej strony szczególnie nagannym postępowaniem sprzedawcy, z drugiej zaś zachowaniem przez kupującego odpowiednich aktów staranności.

Po pierwsze upływ powyższych terminów zawitych nie wyłącza wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił (art. 568 par. 2 i art. 576 par. 2 k.c.). Podstępność działania należy tutaj interpretować podobnie jak w ramach regulacji wad oświadczeń woli (art. 86 k.c.), czyli biorąc pod uwagę świadome zmierzanie przez sprzedawcę do zatajenia określonej wady (utrzymania kupującego w błędnym przekonaniu o jej braku). Ustawodawca rozróżnia jednak podstępne zatajenie wady od zapewnienia kupującego, iż takowa nie istnieje (art. 564 k.c.).

Po drugie upływ odpowiedniego terminu zawitego nie skutkuje wygaśnięciem uprawnień z tytułu rękojmi, jeśli przed jego zakończeniem kupujący zawiadomił sprzedawcę o wadzie (art. 568 par. 3 i art. 576 par. 3 k.c.). Stanowi to dodatkową motywację dla kupującego do przestrzegania obowiązków informacyjnych, jakie nakładają na niego art. 563 i art. 573 k.c. (ich zaniedbanie grozić może kupującemu nawet utratą uprawnień z tytułu rękojmi przed upływem terminów zawitych z art. 568).

W orzecznictwie spotkać można także próby tłumaczenia odstępowania od reguły wygasania uprawnień z rękojmi sprzecznością omawianego rozwiązania w konkretnych okolicznościach z zasadami współżycia społecznego (por. np. uchwałę SN z 10 marca 1993 r., sygn. akt III CZP 8/93, OSNCP nr 9 z 1993 r., poz. 153). Interpretacja taka spotyka się z licznymi głosami krytycznymi, dlatego też nie zaleca się jej praktycznego stosowania.

Zakres przedmiotowy wygasania uprawnień

Ustawodawca posługuje się w art. 568 i art. 576 k.c. ogólnym stwierdzeniem, iż wygaśnięciu podlegają uprawnienia z tytułu rękojmi, szczegółowo ich nie określając. Skłania to do wniosku, że zasadne jest obejmowanie omawianą zasadą zarówno uprawnień o charakterze roszczeń (są nimi trzy uprawnienia: 1) do żądania obniżenia ceny – por. np. art. 560 par. 1; 2) do żądania dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad – por. art. 561 par. 1 k.c.; oraz 3) do żądania usunięcia wady – por. art. 561 par. 2 k.c.), jak i uprawnień kształtujących, do których zaliczyć należy niewątpliwie uprawnienie do odstąpienia od umowy (art. 560 par. 1 i art. 574 k.c.).

Upływ przedmiotowych terminów zawitych nie powoduje natomiast wygaśnięcia uprawnień odszkodowawczych, przysługujących kupującemu. Dotyczy to np. roszczeń z art. 566 par. 1 i odpowiednio art. 574 k.c. do dochodzenia odszkodowania w ramach ujemnego interesu umowy, czyli uprawnienia do żądania naprawienia szkody, którą kupujący poniósł przez to, że zawarł umowę, nie wiedząc o istnieniu wady (por. uchwałę SN z 7 sierpnia 1969 r., sygn. akt III CZP 120/68, OSNCP nr 12 z 1970 r., poz. 218).

Wygaśnięcie uprawnień z tytułu rękojmi nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu również roszczeń odszkodowawczych na innych podstawach. Na przykład zdaniem Sądu Najwyższego inwestor, który utracił roszczenie z tytułu rękojmi za wady, może dochodzić od wykonawcy roszczeń odszkodowawczych opartych na zasadach ogólnych, tzn. art. 471 i nast. k.c. (por. uchwałę SN z 30 stycznia 1970 r., sygn. akt III CZP 102/69, OSNCP nr 10 z 1970 r., poz. 176). Jeżeli wadliwość produktu stała się przyczyną szkody na osobie lub mieniu, należy się poza tym zastanowić nad ewentualnym zastosowaniem trybu odszkodowawczego z tytułu czynów niedozwolonych (por. np. uchwałę SN z 21 listopada 1980 r., sygn. akt III CZP 50/80, OSNCP nr 11 z 1981 r., poz. 205).

Nie można poza tym zapominać, iż mimo że wygasanie uprawnień z tytułu rękojmi znajduje najczęściej zastosowanie do umów sprzedaży, w związku z odpowiednimi odesłaniami ustawowymi możliwe jest jego stosowanie do innego rodzaju kontraktów, w tym przede wszystkim do umów o dzieło, często stosowanych w działalności inwestycyjnej, np. w zakresie działalności projektowej czy remontowej (por. art. 638 k.c. oraz wyrok SN z 4 kwietnia 1979 r., sygn. akt IV CR 17/79, OSNCP nr 10 z 1979 r., poz. 201).

Warto jeszcze na zakończenie dodać, iż wygaśnięcie uprawnień z rękojmi nie stoi na przeszkodzie wykorzystaniu przez kupującego uprawnień, wynikających z udzielonej mu z tytułu dokonanej sprzedaży gwarancji jakości, która w stosunku do rękojmi za wady jest obecnie trybem niezależnym (art. 579 k.c.), oczywiście pod warunkiem że gwarancja udzielona została na okres dłuższy niż właściwy w konkretnym przypadku termin zawity z art. 568 par. 1 k.c. Artykuł 579 k.c. stanowi, że kupujący może wykonywać uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji.

Rafał Golat

radca prawny