Wskaźniki powierzchniowe według PN-ISO 9836

Zasady obliczania wskaźników powierzchniowo-kubaturowych według PN-ISO 9836 pozwalają na lepsze wydzielenie powierzchni i kubatury obiektów projektowanych, a także na dowolną kolejność obliczania poszczególnych wskaźników.

Wszystkie budynki mogą być, w zależności od potrzeb, charakteryzowane z uwagi na materiał, z jakiego są wykonane, układ konstrukcyjny, wysokość lub techniczne parametry użytkowe związane z ich ukształtowaniem powierzchniowo-przestrzennym. Znajomość różnych rodzajów powierzchni i przestrzeni (kubatur) wydzielanych w budynkach jest niezbędna dla wszystkich stron biorących udział zarówno w ich budowie (np. dla inwestorów, projektantów, wykonawców), jak i późniejszym użytkowaniu (np. dla administratorów, zarządców, indywidualnych użytkowników). Powszechnie stosowanym wskaźnikiem jest powierzchnia użytkowa (Pu) budynku oraz poszczególnych lokali. Parametr ten uważany jest za paszport techniczno-użytkowy całego budynku lub wydzielonych w nim lokali, a w związku z tym powinien on być – w miarę możliwości – stały przez cały okres użytkowania budynku. Wiąże się to zarówno z zapisami w księgach wieczystych, jak i z ułamkową (procentową) przynależnością powierzchni wspólnej do każdego lokalu.

Fot. © Pissanu – stock.adobe.com

Konieczność stosowania wskaźników powierzchniowych i – na ogół rzadziej – kubaturowych wynika również z przepisów prawnych, w szczególności z Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane [1] oraz Rozporządzenia Ministra Rozwoju z dnia 11 września 2020 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego [2]. Zasady obliczania tych wskaźników podają Polskie Normy: do 3 kwietnia 1999 r. była to PN-B-02365:1970 [4], która dotyczyła wskaźników powierzchniowych, i PN-B-02360:1969 [5] dotycząca wskaźników kubaturowych, a później – PN-ISO 9836:1997 [6] dotycząca już obu rodzajów wskaźników (polska wersja językowa normy ISO 9836:1992). Kolejne edycje normy PN-ISO 9836:1997 (o tym samym tytule), odpowiadające edycjom wydawanym przez ISO, publikowane były w 2015 r. (jako PN-ISO 9836:2015-12) i 2022 r. (jako PN-ISO 9836:2022-07). W przypadku braku potrzeby rozróżniania tych poszczególnych edycji będą one oznaczane w artykule jako PN-ISO 9836.

>>> Przegroda i pomieszczenia gospodarcze w budynku wielorodzinnym

>>> Dokumentacja obiektu budowlanego – przepisy prawa, forma prowadzenia

Norma [6] w stosunku do [4] i [5] wprowadziła istotne zmiany w zasadach obliczania powierzchni i kubatur. Najważniejsze z nich to:

• przyjmowanie wymiarów przegród budowlanych w stanie wykończonym, a nie jak wcześniej w stanie surowym;
• wprowadzenie rozróżnienia całych kondygnacji lub ich części ze względu na charakter obudowy, tj.:
  – zamknięte z wszystkich stron i przekryte;
  – niezamknięte z wszystkich stron do ich pełnej wysokości, ale przekryte, np. loggie;
  – ograniczone elementami budowlanymi, tj. balustradami, poręczami czy osłonami zabezpieczającymi, lecz nieprzekryte, np. balkony;
• przyjmowanie wymiarów na poziomie posadzki, a nie jak w normie PN-B-02365 [4] na wysokości 1 m ponad jej poziomem;
• wprowadzenie konieczności oddzielnego obliczania powierzchni pomieszczeń różniących się wysokością;
• wprowadzenie całkowicie nowych zasad obliczaniu kubatur budynku – zamiast jednej kubatury ogólnej (kubatury brutto) stosuje się obecnie kilka rodzajów kubatur otrzymywanych jako wynik mnożenia wartości odpowiednich powierzchni przez odpowiadające im wysokości.

Edycje normy PN-ISO 9836 z 2015 r. i 2022 r. wprowadziły w stosunku do normy z 1997 r. dwa dodatkowe rodzaje powierzchni, które wynikają z wydzielenia z Pu (a także z powierzchni ruchu – Pr) tzw. powierzchni nieużytecznych [7]. Trzeba zaznaczyć, że w aktualnych przepisach prawnych nie ma wymagań dotyczących obliczania powierzchni nieużytecznych, a więc w tym zakresie normy nie są w Polsce praktycznie stosowane.

Zmiany zasad obliczania wskaźników powierzchniowo-kubaturowych, wprowadzone przez PN-ISO 9836, umożliwiają bardziej precyzyjne wydzielenie powierzchni i kubatur charakterystycznych dla projektowanego budynku oraz określanie ich współzależności, co pozwala na pełną swobodę w kolejności obliczania poszczególnych wskaźników.

Zależności między wskaźnikami powierzchniowymi ilustruje diagram przedstawiony na rys. 1.

Rys. 1. Schemat zależności między różnymi rodzajami powierzchni budynku. Rys. Andrzej Pogorzelski

W przeciwieństwie do PN-B-02365 normy PN-ISO 9836 mają charakter bardziej ogólny, opisowy, nie skupiają się na szczegółowych rozwiązaniach technicznych. Wywołało to duże nieporozumienia w środowisku budowlanym. Dość często pojawiały się przypadki interpretowania na swoją korzyść przez niektórych deweloperów zapisów normowych o charakterze ogólnym lub zapisów nieprecyzyjnych, niekiedy wynikających z niezręczności tłumaczenia.

Zasady obliczania powierzchni i kubatur budynku wraz z komentarzami i przykładami obliczeń podano w publikacji [9].

W artykule omówiono główne problemy, jakie występowały praktycznie od początku opublikowania normy PN-ISO 9836:1997, a które dotyczyły obliczania powierzchni użytkowej (Pu) pomieszczeń.

>>> Obowiązkowy przegląd budynku a wypłata odszkodowania przez ubezpieczyciela

>>> Jak odróżnić antresolę od kondygnacji?

Rodzaje problemów związanych ze stosowaniem normy PN-ISO 9836

Problemy ze stosowaniem w praktyce wymagań normalizacyjnych podanych w PN-ISO 9836 wynikały z innych niż w normach PN-B zasad obliczania wskaźników powierzchniowo-kubaturowych. Różnice te wskazano w sposób syntetyczny we wstępie. Wymieniona tam pierwsza istotna zmiana w zasadach dotyczyła przyjmowania wymiarów przegród budowlanych w stanie wykończonym, a nie jak wcześniej w stanie surowym.

W początkowym okresie stosowania normy PN-ISO 9836 często „zapominano” o tej właśnie zasadzie. Operowanie w obrocie lokalami ich większą powierzchnią użytkową generowało dodatkowe zyski dla sprzedawcy (dewelopera). Różnice te odniesione do powierzchni użytkowej, np. dla typowych lokali mieszkalnych składających się z niedużych pokoi, mogły przekraczać nawet  3%. [7]. Obecnie, po ponad 25-letnim okresie stosowania normy PN-ISO 9836, problem ten w zasadzie już nie występuje.

Wraz z rozwojem budownictwa deweloperskiego w kontaktach deweloper–inwestor pojawiły się jednak nowe problemy wynikające z nieprzestrzegania zasad normalizacyjnych przy obliczaniu powierzchni użytkowej. Dotyczą one:

• wpływu pochyłego stropu, powodującego występowanie w pomieszczeniu przestrzeni o wysokości uniemożliwiającej jej normalne wykorzystywanie, na zmianę sposobu obliczania powierzchni użytkowej tego pomieszczenia;
• odmiennego traktowania powierzchni stropu zajmowanej przez ściany działowe w zależności od ich rodzaju.

Wpływ zróżnicowanej wysokości w obrębie pomieszczenia na wielkość jego powierzchni użytkowej

Wysokość pomieszczeń w budynkach mieszkalnych z reguły jest stała. Występują jednak przypadki, w szczególności w budownictwie jednorodzinnym lub na najwyższych kondygnacja budynków wielorodzinnych, gdzie stropy są pochyłe, co powoduje, że wysokość tych pomieszczeń jest zróżnicowana.

Według normy PN-ISO 9836 [6] wymiary pomieszczenia ustala się na poziomie podłogi, w świetle wykończonych ścian, z tym że powierzchnię pomieszczenia z pochyłymi stropami należy wykazywać oddzielnie. Norma nie podaje żadnych szczegółów dotyczących takich powierzchni, traktując je (p. 5.1.3.2 i p. 5.1.5.2 normy) jako powierzchnie (odpowiednio: całkowitą lub netto) o zróżnicowanej wysokości. Wysokość pomieszczenia z pochyłym stropem może wahać się (nawet) od zera do takiej wysokości, która zagwarantuje odpowiednią – zgodną z przepisami techniczno-budowlanymi – średnią wysokość tego lokalu. Ewentualne wliczenie pewnej części (procentu) tej powierzchni do powierzchni użytkowej wykracza poza ustalenia normy, co oznacza, że powinno to być uzgadniane między zainteresowanymi stronami. Nie ma przeszkód, aby przyjmować – jak to często ma miejsce w praktyce – zasady określone w PN-B-02365 [4] lub w przypadku budynków nowych, dla których opracowywany jest projekt budowlany – zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego [2]. W rozporządzeniu tym, w § 20 wymaga się, aby: „przy określaniu powierzchni użytkowej powierzchnię pomieszczeń lub ich części o wysokości w świetle równej lub większej od 2,20 m zaliczać do obliczeń w 100%, o wysokości równej lub większej od 1,40 m, lecz mniejszej od 2,20 m – w 50%, natomiast o wysokości mniejszej od 1,40 m pomijać całkowicie”.

Zwraca się uwagę, że wysokość pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi powinna dodatkowo spełniać wymagania Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [10]. W rozporządzeniu tym, w § 72.1 wymaga się m.in., aby wysokość pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi w budynkach mieszkalnych wynosiła nie mniej niż 2,5 m. Natomiast wysokość pokoi na poddaszu w budynkach jednorodzinnych i mieszkalnych zagrodowych powinna wynosić co najmniej 2,2 m. Dodatkowo zamieszczono uwagę dotyczącą sposobu ustalania wysokości w przypadku pomieszczeń ze stropem pochyłym, przeznaczonych na pobyt ludzi. Przyjęto, że najmniejsza wysokość lokalu powinna być nie mniejsza niż 1,9 m, co oznacza, że jego część o mniejszej wysokości (wyznaczona tą granicą) nie jest wliczana jako odpowiadająca przeznaczeniu tego pomieszczenia (rys. 2). Można przez to także rozumieć, że w miejscu, gdzie h = 1,9 m, występuje wirtualna przegroda pionowa ograniczająca zasięg projektowanego pomieszczenia. Zatem przestrzeń na poddaszu pod pochyłymi połaciami dachowymi, zawarta między wyznaczonymi przegrodami wirtualnymi, stanowi pomieszczenie podstawowe, które powinno spełniać wszystkie warunki podane w rozporządzeniu, a wymagane dla pomieszczenia przeznaczonego na pobyt ludzi. Przestrzeń o wysokości poniżej 1,9 m (wydzielona tą wirtualną przegrodą) jest dodatkowa i niewliczana formalnie na przykład do minimalnej szerokości/długości lub powierzchni użytkowej projektowanego lokalu.

Rys. 2. Zasada podziału pomieszczeń ze stropem pochyłym na przestrzeń podstawową i przestrzeń dodatkową. Rys. Andrzej Pogorzelski

Na rys. 3 pokazano kilka często występujących w praktyce przykładów pomieszczeń z pochyłymi stropami. Wyznaczając średnią wysokość pomieszczenia, można wykazać, które z nich mogą być, zgodnie z rozporządzeniem [10], wykorzystywane jako przeznaczone na pobyt ludzi – tab. 1.

Rys. 3. Najczęściej spotykane przypadki pomieszczeń o zróżnicowanej wysokości. Rys. Andrzej Pogorzelski

Tab. 1. Przeznaczenie pomieszczeń pokazanych na rys. 3 na pobyt ludzi

Wpływ rodzaju ścian działowych na wielkość powierzchni użytkowej

Przy obliczaniu Pu budynku czy też jego poszczególnych pomieszczeń należy uwzględnić powierzchnię zajmowaną przez ściany działowe, będące istotnym elementem podziału wewnętrznego budynku.

W latach 1969–1970, kiedy wprowadzono do obowiązkowego stosowania normy PN-B-02360 [5] i PN-B-02365 [4], ówczesny rozwój technologiczny budownictwa pozwalał na stosowanie jedynie ścian działowych murowanych i ewentualnie drewnianych. Ściany działowe, mimo że nie były elementami nośnymi, uważano za trwałe elementy struktury budynku (pomieszczenia). Były „solidne” i wykonanie ich wymagało przeprowadzenia odpowiednich robót budowlanych.

Sytuacja zmieniła się znacznie z chwilą opublikowania w Polsce normy PN-ISO 9836, w której uwzględniono szeroko stosowane w krajach zachodnich, szczególnie w budownictwie biurowym i hotelowym, ściany działowe przewidywane do ewentualnego demontażu oraz ponownego montażu (nie występowały one wtedy w Polsce).

Początkowo, czyli w pierwszych latach po wprowadzeniu PN-ISO 9836:1997, problem właściwego stosowania regulacji odnoszących się do ścian działowych nadających się do demontażu pojawiał się sporadycznie. Wynikało to przede wszystkim z możliwości równoległego stosowania norm PN-B-02365:1970 oraz PN-ISO 9836:1997. Sytuacja ta uległa zmianie w 2012 r., tj. z chwilą ukazania się rozporządzenia z 25 kwietnia w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego [3], (obecnie obowiązuje rozporządzenie [2]) nakazującego stosowanie normy PN-ISO 9836:1997. Od tego momentu lawinowo ujawnił się problem interpretacji zapisów normalizacyjnych dotyczących kwalifikowania ścian charakteryzujących się możliwością demontażu i ewentualnego ich montażu w innych miejscach. Sprzyjał temu także fakt, że w budownictwie mieszkaniowym powszechnie stosowany jest system sprzedaży mieszkań nie w pełni  wykończonych, w tzw. standardzie deweloperskim, definiowanym dość niejednoznacznie przez deweloperów. Materiały, wyroby oraz sposób wykończenia pomieszczeń powinny być ściśle określone w umowie między deweloperem a inwestorem. Minimalne wykończenie w standardzie deweloperskim wynika z wymaganego przez ustawę – Prawo budowlane stanu budynku zgłaszanego do użytkowania. Można powiedzieć, że jest to obiekt z wykończonymi elewacjami (ze wstawioną stolarką), instalacjami, otynkowanymi ścianami, wykonanymi wylewkami, ale w którym nie przeprowadzono wszystkich robót wykończeniowych (malowania ścian, posadzek, ścian działowych).

Występują więc sytuacje, kiedy ściany działowe nie istnieją lub są wykonane częściowo, i wówczas z reguły dochodzi do konfliktu interesów między deweloperem a inwestorem. Często więc niektórzy deweloperzy – wydaje się, że nawet świadomie – szukają luk w zapisach normalizacyjnych, aby można było uzasadnić przyjęcie największej powierzchni użytkowej, wliczając do niej również powierzchnie przewidziane w projekcie pod (stałe) ściany działowe, wykonane np. na szkielecie drewnianym lub metalowym, a nawet ściany z elementów murowych (murowane z cegły, pustaków lub bloczków). Zdając sobie sprawę z  pewnych niedomówień dotyczących zapisów opublikowanej PN-ISO 9836:1997, które powodowały niewłaściwe odczytywanie postanowień normalizacyjnych, opracowano komentarz do tej normy [8]. Omówiono w nim wiele zagadnień wraz z ówczesną interpretacją normy w zakresie właściwej kwalifikacji powierzchni pod ścianami działowymi w zależności od ich rodzaju. Interpretacja ta była w pełni zbieżna z obecną, publikowaną na stronie internetowej PKN. W komentarzu [6], w pkt. 4.6. „Powierzchnia konstrukcji”, zapisano: „Powierzchnia konstrukcji (Pk) jest to powierzchnia przekroju poziomego (w poziomie posadzki) pionowych elementów budynku, w szczególności: (…) ścian działowych stałych (…). Do powierzchni konstrukcji nie wlicza się natomiast ścian działowych przesuwnych lub przystosowanych do rozbiórki i ponownego montażu (…)”.

Zastanawiające jest, że zarówno inżynierowie budownictwa, jak i architekci z uprawnieniami do projektowania nagle – po ok. 25 latach od opublikowania przez PKN normy PN-ISO 9836 – przestali rozumieć proste definicje i uznają, że nawet ściany działowe murowane zalicza się do kategorii „nadające się do demontażu”. Skoro można rozebrać budynek w Europie, np. zabytkowy zamek, i przewieźć go do Ameryki Północnej, a tam odtworzyć, to znaczy, że każdy element budynku nadaje się do demontażu.

Deweloperzy, uzasadniając zaliczanie ścian działowych lekkich do grupy ścian „nadających się do demontażu”, nie biorą pod uwagę, że w tym przypadku nie jest to demontaż, lecz są to roboty rozbiórkowe. Usunięcie ściany np. gipsowo-kartonowej to jest nie tylko rozebranie ściany, ale również doprowadzenie miejsc jej mocowania (do ścian prostopadłych i sufitu, a także posadowienia na stropie) do właściwego stanu technicznego. Nie jest również możliwe ponowne użycie usuniętych elementów budowlanych. Trzeba np. brać również pod uwagę, że w przypadku podłóg pływających ściany działowe powinny być – ze względów akustycznych – posadawiane bezpośrednio na stropie, co ewidentnie wymaga wykonania robót budowlanych.

Pomijanie powierzchni zajmowanej przez ściany działowe przy obliczaniu powierzchni użytkowej jest uzasadnione jedynie w takich przypadkach, gdy ściany te są z góry – już na etapie projektu budowlanego – przewidziane do demontażu i ewentualnie ponownego zamontowania w innym miejscu. Do ścian tego typu zalicza się w szczególności ściany modułowe przystosowane do prostego montażu i demontażu, ściany harmonijkowe (pionowe i poziome), ściany przesuwne itp. Wszystkie wymienione tutaj ściany działowe nie wymagają żadnych robót budowlanych związanych z ich ustawieniem.

>>> Rozbiórki budynków to narastający problem?

>>> Do więzienia za samowolne wyburzenie ściany?

Kilka uwag dotyczących zmian zapisów odnoszących się do ścian działowych w kolejnych edycjach PN-ISO 9836

Zasada uwzględniania powierzchni zajmowanej przez ściany działowe określona jest w pkt. 5.1.5.3 normy ISO 9836, a więc także i w polskich wersjach językowych tej normy, czyli w PN-ISO 9836.

Należy zaznaczyć, że pkt 5.1.5.3 ma w angielskiej wersji językowej takie samo brzmienie w kolejnych edycjach normy ISO 9836, czyli:
– ISO 9836:1992 (E) – I wydanie,
– ISO 9836:2011 (E) – II wydanie,
– ISO 9836:2017 (E) – III wydanie.

Punkt ten brzmi następująco: „5.1.5.3 Also included in the net floor area are demountable components such as partitions, pipes and ducts”. Natomiast w kolejnych polskich wersjach językowych tłumaczenie tego punktu ulegało niewielkim korektom uściślającym tekst w celu jego jednoznacznego rozumienia:

•  PN-ISO 9836:1997 (ISO 9836:1992): „Do powierzchni kondygnacji netto wliczane są także elementy nadające się do demontażu, takie jak: ścianki działowe, rury, kanały”;
• PN-ISO 9836:2015 (ISO 9836:2011): „Do powierzchni netto wliczane są także powierzchnie zajęte przez elementy nadające się do demontażu, takie jak: ściany działowe typu przepierzenia, rury, kanały”;
• PN-ISO 9836:2022 (ISO 9836:2017): „Do powierzchni netto wliczane są także powierzchnie zajęte przez elementy możliwe do zdemontowania, takie jak ściany działowe typu przepierzenia, rury, przewody”.

Różnice w zapisach pkt. 5.1.5.3 w normach z 1997 r. i 2015 r.:
– usunięto słowo „kondygnacji”,
– dodano sformułowanie „powierzchnie zajęte przez”,
– termin „ścianki działowe” zastąpiono przez „ściany działowe typu przepierzenia”.

Zastąpienie terminu „ścianki działowe” przez „ściany działowe typu przepierzenia” wynikało z faktu, że w normie z 1997 r. występował też termin „ściany działowe” (pkt 5.1.6.1) w rozumieniu stałych ścian działowych. Jest to więc zmiana porządkowa, a nie merytoryczna. Trudno więc zgodzić się ze stanowiskiem niektórych deweloperów, którzy uważają, że z samej treści normy można wnioskować, że każda ścianka działowa, tj. ścianka niebędąca ścianą nośną (konstrukcyjną), jest elementem nadającym się do demontażu, a co za tym idzie, jej powierzchnia podlega wliczeniu do powierzchni użytkowej.

Natomiast różnice w zapisach pkt. 5.1.5.3 w normach z 2015 r. i 2022 r. są wyłącznie typu redakcyjnego:
– sformułowanie „nadające się do demontażu” zastąpiono przez „możliwe do zdemontowania”,
– termin „kanały” zastąpiono przez „przewody”.

Podsumowanie
Norma PN-ISO 9836 opublikowana została w Polsce w październiku 1997 r., ale jej praktyczne wykorzystanie nastąpiło po 3 kwietnia 1999 r., kiedy wycofane zostały Polskie Normy [4] i [5]. W 25-letnim okresie stosowania normy ujawnionych zostało wiele problemów wynikających z wprowadzenia innych zasad obliczania wskaźników powierzchniowo-kubaturowych dla budynków niż w poprzednich normach.

Podstawowe różnice w tych zasadach to:

• obliczanie wskaźników dla budynku w stanie wykończonym;
• konieczność obliczania wskaźników oddzielnie dla różnych części budynków, takich jak: pomieszczenia zamknięte, częściowo obudowane (np. loggie) i otwarte (balkony, tarasy);
• konieczność wydzielenia wskaźników dla części budynku o zróżnicowanych wysokościach, w tym z pochyłym stropem.

Norma ma charakter ogólny, koncepcyjny, a więc wymaga od użytkownika fachowego podejścia, zgodnego z dobrze rozumianą sztuką budowlaną. Jest to szczególnie ważne, ponieważ w normie nie są podawane żadne szczegóły wynikające z technologii i techniki budowania.

Kontrowersje w stosowaniu zaleceń normalizacyjnych (w szczególności związanych z obliczaniem powierzchni użytkowej) ujawniły się w kontaktach deweloperów z inwestorami, gdzie występuje typowa w handlu sprzeczność interesów czy też zasada „silniejszy może więcej”. Problemy te dotyczą przede wszystkim:

• obliczania powierzchni użytkowej pomieszczeń o zmiennej wysokości (wynikającej m.in. ze stosowania stropów pochyłych),
• właściwego uwzględniania powierzchni zajmowanej przez różne rodzaje ścian działowych.

Bardzo istotne w stosowaniu normy jest branie pod uwagę kontekstu, jaki tworzą przepisy prawne, a mianowicie warunki techniczne dla budynków [10] oraz rozporządzenie o projekcie budowlanym [2]. Przy czym wszyscy uczestnicy procesu budowlanego, a szczególnie uprawnieni inżynierowie, powinni przestrzegać „Kodeksu zasad etyki zawodowej członków Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa” i nie należy dla korzyści finansowych świadomie „zapominać” o zasadach sztuki budowlanej, czyli np. traktować ściany działowe murowane jako przepierzenia, czyli możliwe do zdemontowania oraz ponownego montażu.

dr inż. Andrzej Pogorzelski

mgr inż. Jan Sieczkowski

Literatura
1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 725 ze zm.).
2. Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 11 września 2020 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1679 ze zm.).
3. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (Dz.U. z 2012 r. poz. 462).
4. PN-B-02365:1970 Powierzchnia budynków – Podział, określenia i zasady obmiaru.
5. PN-B-02360:1969 Kubatura budynków – Zasady obliczania.
6. PN-ISO 9836:1997 Właściwości użytkowe w budownictwie – Określanie i obliczanie wskaźników powierzchniowych i kubaturowych.
7. A. Pogorzelski, J. Sieczkowski, Nieużyteczne fragmenty powierzchni w obliczeniach wskaźników powierzchniowych budynku, „Inżynier Budownictwa” nr 4/2020, s. 85–89.
8. A. Pogorzelski, J. Sieczkowski, Powierzchnia i kubatura budynku według normy PN-ISO 9836:1997. Właściwości użytkowe w budownictwie. Określanie wskaźników powierzchniowych i kubaturowych, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002.
9. A. Pogorzelski, J. Sieczkowski, Obliczanie powierzchni i kubatur budynku wg PN-ISO 9836:2022-07 – komentarze i przykłady obliczania, Polcen, Warszawa 2023.
10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1225 ze zm.).