Uwaga zabytek

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [1] dostosowana jest do standardów Unii Europejskiej, składa się z 13 rozdziałów.

Rozdział 1 wprowadza dwie  strefy poświęcone zachowaniu zabytków:

1) ochronę zabytków – realizowaną przez organy administracji publicznej, w tym ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków oraz wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków;

2) opiekę nad zabytkami – za jej realizację odpowiedzialny jest aktualny dysponent zabytku, czyli jego właściciel lub posiadacz.

Zgodnie z art. 5 opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków:

1) naukowego badania i dokumentowania zabytku,

2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku,

3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie,

4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości,

5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury.

W rozdziale 2 opisane są formy i sposób ochrony zabytków.

Rozdział 3 ustawy opisuje zagospodarowanie zabytków, prowadzenie badań, prac i robót oraz podejmowanie innych działań przy zabytkach, np. art. 25 stanowi regulację prawną w sprawie zagospodarowania na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru. Ta regulacja dotyczy sytuacji, w których zabytek ma zostać przeznaczony przez jego właściciela nie na mieszkanie, lecz na miejsce prowadzenia działalności gospodarczej. W takim przypadku właściciel jest zobowiązany opracować odpowiednią dokumentację konserwatorską i dwa programy: 1) prac konserwatorskich przy zabytku oraz 2) zagospodarowania zabytku wraz z otoczeniem do dalszego korzystania z niego, uzgodnionego z organem konserwatorskim.

W art. 27 zawarty jest zapis w sprawie zaleceń konserwatorskich, są one wydawane na piśmie na wniosek właściciela lub posiadacza zabytku przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. W art. 31 określona jest zasada, że koszty badań archeologicznych podczas prowadzenia robót budowlanych pokrywa inwestor. Natomiast w art. 36 zawarto regulację, na prowadzenie jakich działań i badań konieczne jest uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Fot. 1 Kamienica pod św. Krzysztofem w Kazimierzu Dolnym, jeszcze w czasie kiedy sterczyny attyki były osiatkowane oraz zawieszony był blat, aby części attyki nie mogły spaść na Rynek (fot. E. Dudzińska)

Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga:

1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru;

2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku;

3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru;

4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru;

5) prowadzenie badań archeologicznych;

6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru;

7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru;

8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru;

9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku;

10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napisów;

11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru;

12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania.

Powyższe pozwolenia mogą określać warunki, które zapobiegają uszkodzeniu lub zniszczeniu zabytku. Ustawa pozwala organowi konserwatorskiemu na wiele uznaniowości, umożliwia uzależnienie wydania pozwolenia na podejmowanie działań od przeprowadzenia na koszt wnioskodawcy niezbędnych badań konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych. Pozwolenia wydawane są na wniosek osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej posiadającej tytuł prawny do korzystania z zabytku. Na stronie internetowej Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie dla usprawnienia w załatwianiu spraw zamieszczono wzory wniosków (o wydanie pozwolenia na prowadzenie robót budowlanych przy zabytku, o wydanie pozwolenia na przeprowadzenie badań archeologicznych itp.).

Uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podjęcie robót budowlanych przy zabytku nie zwalnia z uzyskania pozwolenia na budowę albo zgłoszenia w przypadkach określonych ustawą – Prawo budowlane.

Rozdział 4 opisuje nadzór konserwatorski.

Wojewódzki konserwator zabytków sprawdza przestrzeganie i stosowanie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wykonuje czynności inspekcyjno-kontrolne, zgodnie z procedurą zawartą w ustawie, oraz może wydawać decyzje administracyjne – nakazy.

Powiatowy inspektor nadzoru budowlanego współpracuje z wojewódzkim konserwatorem zabytków w obszarze nadzoru, nie dublując wzajemnie kompetencji, ale realizując swoje zadania z zachowaniem zasad praworządności.

Na podstawie art. 43 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami wojewódzki konserwator zabytków wydaje decyzję o wstrzymaniu wykonywanych bez jego pozwolenia lub w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu:

1) prac konserwatorskich, restauratorskich, badań konserwatorskich lub architektonicznych przy zabytku;

2) robót budowlanych przy zabytku;

3) innych działań.

Opierając się na art. 44 [1], organ konserwatorski wydaje decyzje:

1) przywrócenia zabytku do poprzedniego stanu lub uporządkowania terenu;

2) uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na prowadzenie wstrzymanych badań, prac, robót lub innych działań przy zabytku;

3) podjęcia określonych czynności w celu doprowadzenia wykonywanych badań, prac, robót lub innych działań przy zabytku do zgodności z zakresem i warunkami określonymi w pozwoleniu.

Wojewódzki konserwator zabytków może wznowić postępowanie w sprawie wydanego pozwolenia, a następnie zmienić je lub cofnąć, w drodze decyzji, jeżeli w trakcje wykonywania badań, prac, robót lub innych działań określonych w pozwoleniu wystąpiły nowe fakty i okoliczności mogące doprowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia zabytku.

W trybie art. 49 ust. 1 [1] organ konserwatorski wydaje nakaz przeprowadzenia prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy zabytku z określeniem terminu ich wykonania. W przypadku niezastosowania się do powyższych nakazów organ konserwatorski może orzec o wykonaniu zastępczym, następnie wydawana jest decyzja określająca wysokość wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu wykonania zastępczego. Wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu wykonania zastępczego prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy zabytku nieruchomym podlegają zabezpieczeniu przez ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości.

Fot. 2 Pałac Czartoryskich w Puławach. W ramach dwóch projektów unijnych prowadzone są tu kompleksowe prace remontowo-budowlane i konserwatorskie

W tym przypadku widoczny jest również styk z ustawą – Prawo budowlane, gdyż wykonanie decyzji nakazującej przeprowadzenie prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy zabytku nieruchomym nie zwalnia z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę albo zgłoszenia(starosta lub wojewoda).  

Artykuł 50 ust. 3 [1] stanowi podstawę, w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, do wydania decyzji przez starostę (na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków) o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia. W przypadku zabezpieczania i przejmowania na własność publiczną zabytków nieruchomych ustawodawca odsyła do rozwiązań ustawy o gospodarce nieruchomościami. Tego typu rozwiązania w praktyce są stosowane niezmiernie rzadko i tylko w szczególnych przypadkach. Kolejne rozdziały ustawy [1] regulują kwestie: zasady wywozu zabytków za granicę, restytucja zabytków wywiezionych niezgodnie z prawem, finansowanie opieki nad zabytkami, rozwiązania o charakterze programowym, organizacja organów ochrony zabytków, społeczna opieka nad zabytkami.

Decyzje wojewódzkiego konserwatora zabytków wydawane są m.in. w oparciu o: art. 43, art. 44 ust. 1, art. 45
ust. 1, art. 46 ust. 1, art. 49 ust. 1 lub art. 50 ust. 1 [1] .

W rozdziale 11 zawarte są przepisy karne, poświęcony jest on bowiem odpowiedzialności karnej za czyny wymierzone w zabytki, zawiera rozbudowany katalog czynów niebezpiecznych społecznie, traktowanych jako wykroczenia i przestępstwa.

Artykuł 110 [1] traktuje o wykroczeniach związanych z brakiem zabezpieczenia zabytku przed niekorzystnymi dla niego skutkami, karą w tym przypadku może być areszt, ograniczenie wolności albo grzywna. Niezależnie od tego sąd może orzec nawiązkę w wysokości 20-krotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami. Wykroczeniem jest również niewykonywanie zaleceń pokontrolnych wojewódzkiego konserwatora zabytków.Tego typu sytuacje reguluje art. 119, według którego wykroczenie zagrożone jest karą grzywny. Kolejne rozdziały ustawy 12 i 13 omawiają zmiany w przepisach obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe.

Niniejszy artykuł nie wyczerpuje tematyki związanej z problemami, z jakimi może spotkać się właściciel zabytku, każda sprawa jest inna i podlega indywidualnemu podejściu ze strony organu konserwatorskiego. Wynika to między innymi z charakteru obiektu zabytkowego, uwarunkowań miejscowych określonych w planie zagospodarowania przestrzennego. Pamiętać należy, że każdorazowo przed przystąpieniem do zamierzonych robót budowlanych należy uzyskać pozwolenie od starosty (lub wojewody), a w przypadku samowolnych działań ze strony inwestora można mieć do czynienia z organami konserwatorskimi, a także z organami nadzoru budowlanego.

W przypadku budowy, a także odbudowy, rozbudowy lub nadbudowy obiektu budowlanego należy zgłaszać zakończenie robót budowlanych do organu nadzoru budowlanego. 

Użytkowany obiekt budowlany może być kontrolowany pod kątem stanu technicznego nie tylko przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, ale również przez organ nadzoru budowlanego.Warto ponadto wspomnieć, że rozbiórka zabytkowego obiektu budowlanego każdorazowo wymaga uzyskania pozwolenia zarówno organu konserwatorskiego, jak i organu administracji architektoniczno-budowlanej. Nie wydaje się nakazu rozbiórki zabytku z tytułu złego stanu technicznego, jeżeli nieużytkowany lub niewykończony obiekt budowlany nie nadaje się do remontu, odbudowy lub wykończenia, w trybie art. 67 Prawa budowlanego, organ nadzoru budowlanego z mocy prawa takiej decyzji wydać nie może.Jest to zarezerwowane wyłącznie dla organu konserwatorskiego, starosty lub wojewody.

mgr inż. Elżbieta Dudzińska

Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego w Puławach

zdjęcia autorki

Regulacje prawne

1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, tekst ujednolicony z późn. zm.).

2. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz.U. z 2004 r. Nr 84, poz. 789).

3. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (Dz.U. Nr 165, poz. 987).

4. Inne dostępne na stronach internetowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa [www.nid.pl].

Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Jednym z ciekawszych w mojej karierze zawodowej przypadków związanych z ochroną zabytku było postępowanie dotyczące unikalnej kamienicy pod Świętym Krzysztofem w Kazimierzu Dolnym. Kamienica pochodząca z XVII w. kiedyś należała do zamożnego mieszczanina Krzysztofa Przybyły. Na elewacjach znajduje się wizerunek patrona, są sentencje z Pisma Świętego, greckie i rzymskie figury zwierząt oraz wiele innych elementów zdobiących fasadę i przepiękną attykę. Kamienica zaczęła z czasem ulegać zniszczeniu, elementy attyki zaczęły się kruszyć i spadać na Rynek. W związku z tym w 2002 r. PINB w Puławach wszczął z urzędu postępowanie administracyjne w sprawie złego stanu technicznego obiektu. Następnego dnia po wykonaniu oględzin organ nadzoru budowlanego wydał nakaz w formie decyzji dla właściciela zabytku o niezwłocznym podjęciu działań mających na celu usunięcie niebezpieczeństwa dla ludzi i mienia przez:

– oznakowanie budynku,

– skuteczne wykonanie zabezpieczeń attyki do czasu przeprowadzenia remontu poprzez prowizoryczne jej osiatkowanie, po uprzednim demontażu niektórych elementów attyki w uzgodnieniu z organem konserwatorskim.

Decyzja została opatrzona klauzulą rygoru natychmiastowej wykonalności ze względu na konieczność zażegnania zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego. Właściciel wykonał całkowicie nakaz po upływie dwóch miesięcy od kontroli. W tym przypadku organy współpracowały sprawnie, uzupełniając się wzajemnie, właściciel również był świadomy powagi sytuacji, zagrożenie zostało w porę usunięte. Właściciel zadeklarował, że wykona ekspertyzę techniczną, opracuje program prac konserwatorskich i wykona remont elewacji w trybie pozwoleniowym. Tak też się stało. Dziś wygląd obiektu stanowi wyraz dbałości i poszanowania mienia.

XIX-wieczną willą Kruszyna w Puławach zajmuje się Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków. Na tyłach willi do niedawna rozlokowane były nieobjęte wpisem do rejestru zabytków zabudowania gospodarcze. W latach 2012–2013 organ nadzoru budowlanego I instancji prowadził postępowanie administracyjne dotyczące ich złego stanu technicznego.

W lipcu 2012 r. stwierdzono, że dwa budynki gospodarcze mogą ulec zawaleniu w wyniku częściowego zniszczenia po pożarze w 2011 r. Właściciel obiektu nie stawił się na oględziny, w końcu poinformował listownie, że w trybie art. 31 ust. 5 Prawa budowlanego zgłosił do Starosty Puławskiego zamiar przystąpienia do robót zabezpieczających i rozbiórkowych. Obecnie budynków już nie ma, teren został prowizorycznie wygrodzony, zabezpieczony i oznakowany, z ostrzeżeniem przed złym stanem technicznym willi Kruszyna. Jest nadzieja, że zabytek odzyska swoją świetność, trwają bowiem prace projektowe mające na celu uzyskanie przez właściciela pozwolenia od organu konserwatorskiego i Starosty Puławskiego na prowadzenie robót budowlano-konserwatorskich.