Znajomość różnych form niepełnosprawności i ich skutków w życiu codziennym stanowi warunek konieczny dla zaplanowania i wykonania odpowiednich projektów urbanistycznych i architektonicznych, gdyż nawet najlepsze ustawodawstwo nie zdoła uwzględnić całej złożoności świata ludzi niepełnosprawnych. Catherine Guyot
Jakie podjąć działania, aby skutecznie eliminować z otoczenia bariery architektoniczne
Potrzeba zapewnienia osobom z niepełnosprawnością równych szans z osobami pełnosprawnymi wynika ze standardów deklarowanych w Konstytucji RP (art. 30, 32, 68 i 69) oraz unormowań międzynarodowych. Już w 1982 r. przyjęty został rezolucją ONZ „Światowy program na rzecz osób niepełnosprawnych”, który wyznaczył osiągnięcie następujących trzech celów: zapobieganie, rehabilitacja i wyrównywanie szans. Założono, że zadania wyznaczone w tych obszarach powinny być realizowane wielopłaszczyznowo, z zaangażowaniem wielu dziedzin wiedzy, szczególnie technicznych, humanistycznych i medycznych, przy współpracy różnych specjalistów, w tym architektów i urbanistów.
Likwidowanie barier architektonicznych oraz dostosowanie przestrzeni publicznej i wnętrz mieszkalnych do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych wpisuje się z pewnością w podstawowe zadania powyższego programu.
Według danych szacunkowych GUS, w Polsce mamy ponad 6 mln osób z niepełnosprawnością, co stanowi około 14% naszego społeczeństwa. Pomimo ciągle podejmowanych działań i inicjatyw ze strony różnych instytucji państwowych i organizacji pozarządowych, a w szczególności Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji, osoby z różnymi dysfunkcjami nadal napotykają bariery architektoniczno-urbanistyczne, techniczne i organizacyjne, które stanowią dla nich przeszkody utrudniające lub wręcz uniemożliwiające im pełne uczestnictwo w życiu społecznym, zawodowym, gospodarczym, kulturalnym i politycznym. Bariery te ograniczają nie tylko samodzielne funkcjonowanie i prowadzenie aktywnego życia przez osoby z niepełnosprawnością, ale również wpływają na ich większą izolację w społeczeństwie.
Fot. 1. Ogród wiszący na dachu biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, z którego mogą również korzystać osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach
Występujące powszechnie bariery fizyczne (urbanistyczne, architektoniczne, transportowe i techniczne) są uciążliwe nie tylko dla osób z niepełnosprawnością, ale także dla osób sprawnych, w tym dla osób w podeszłym wieku i rodziców z dziećmi w wózkach. Od wielu lat podejmowane są działania w celu łagodzenia i likwidowania barier powstałych w ciągu kilkudziesięciu lat.
W celu przyspieszenia procesu likwidacji powyższych barier i doprowadzenia tym samym do zwiększenia dostępności dla osób z niepełnosprawnością w takich sferach, jak budownictwo mieszkaniowe i użyteczności publicznej oraz transport, zatrudnienie i edukacja, niezbędne jest opracowanie odpowiednich procedur i systemowych rozwiązań prawno-finansowych. Najważniejszym problemem w Polsce jest brak dostosowania dla osób niepełnosprawnych większości obiektów użyteczności publicznej. Tylko niecałe 10% takich budynków w skali kraju jest obecnie w pełni dostępnych dla takich osób. Jeszcze gorsza sytuacja występuje w stosunku do budynków mieszkalno-usługowych, w tym wielorodzinnych w starej zabudowie miejskiej, oraz obiektów zabytkowych.
Pomimo wieloletnich zaniedbań przy znoszeniu barier architektonicznych Polska ma jednak szansę szybko nadrobić zaległości w tym zakresie i dorównać do poziomu uzyskanego w tej dziedzinie przez większość krajów europejskich. Wykazały to między innymi wyniki pierwszej międzynarodowej konferencji architektonicznej „Architektura dla wszystkich – przyjazne przestrzenie Europy”, która odbyła się w czerwcu 2009 r. w Warszawie z udziałem architektów z kilku stolic państw europejskich. To ważne wydarzenie w Polsce, w trakcie którego zostały przedstawione stosowane konsekwentnie w kilku krajach europejskich zasady projektowania w sposób dostępny i przyjazny w stosunku do osób z niepełnosprawnością, stało się inspiracją i źródłem praktycznych informacji w tej ważnej dziedzinie dla polskich architektów, urbanistów, inżynierów i inwestorów.
Przy współpracy ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Integracji podejmowane są pod hasłem „Polska bez barier” konkretne działania związane ze zwiększeniem dostępności dla osób z niepełnosprawnością do ważnych budynków publicznych i ich poszczególnych pomieszczeń.
Najbardziej spektakularnym efektem współpracy Kancelarii Sejmu z wymienionym Stowarzyszeniem jest budynek Sejmu RP, który od końca sierpnia 2009 r., tj. 10 lat po wizycie w Sejmie Ojca Świętego Jana Pawła II, może służyć za wzór dla innych siedzib parlamentów krajów europejskich w związku z kompleksowym dostosowaniem zabytkowej przestrzeni publicznej do potrzeb osób z różnymi dysfunkcjami, w tym posłów poruszających się na wózkach inwalidzkich. Dzięki nowatorskim rozwiązaniom komunikacyjnym oraz pochylni wykonanej z hartowanego, antypoślizgowego szkła o grubości 3,2 cm posłowie z dysfunkcją ruchu mogą obecnie samodzielnie dostać się do odpowiednio przystosowanej dla nich nowej mównicy w sali posiedzeń. Kontynuacją powyższej współpracy jest ogłoszony pod patronatem Marszałka Sejmu RP konkurs „Polska bez barier”, w ramach którego mają być co roku nagradzane obiekty najlepiej dostosowane do potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami.
Podstawowe wymogi dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnością w świetle przepisów Prawa budowlanego
W polskim ustawodawstwie znajduje się kilkadziesiąt aktów prawnych odnoszących się do osób z niepełnosprawnością, które w obecnie obowiązujących przepisach określane są jako osoby niepełnosprawne.
Jednak podstawowym aktem prawnym określającym wymagania w zakresie dostępności niektórych obiektów budowlanych dla osób niepełnosprawnych jest wielokrotnie nowelizowana ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane – Pb (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.). Przepisy tej ustawy zobowiązują uczestników procesu budowlanego do projektowania i budowania obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego w sposób zapewniający osobom niepełnosprawnym, szczególnie poruszającym się na wózkach inwalidzkich, niezbędne warunki do korzystania z tych obiektów. Powyższe wymogi użytkowe na rzecz osób z niepełnosprawnością zostały skonkretyzowane i uściślone w kilkudziesięciu przepisach określonych w wielokrotnie nowelizowanym rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.). W celu zapewnienia pełnej ochrony interesów osób niepełnosprawnych ustawodawca postanowił jednocześnie, że wprowadzona do ustawy instytucja odstąpienia od przepisów techniczno-budowlanych, w tym powyższych warunków technicznych, nie może dla tych osób powodować ograniczenia dostępności w stosunku do określonych wyżej obiektów budowlanych (art. 9 ust. 1 ustawy Pb).
Nieprzestrzeganie zasad ochrony interesów osób niepełnosprawnych zostało przez ustawodawcę objęte sankcją polegającą na odmowie wydania przez właściwy organ nadzoru budowlanego decyzji w sprawie pozwolenia na użytkowanie, w przypadku gdyby kontrola obowiązkowa wykazała, że nie zapewniono warunków niezbędnych do korzystania z powyższych obiektów budowlanych przez osoby niepełnosprawne (art. 59a ustawy Pb). Przepisy ustawy – Prawo budowlane przewidują również dodatkowe sankcje w postaci kary grzywny w stosunku do osób, które przy projektowaniu i wykonywaniu robót budowlanych nie przestrzegają w rażący sposób przepisów art. 5 tej ustawy, a zwłaszcza ust. 1 pkt 4 określającego zasady ochrony osób niepełnosprawnych.
Fot. 2. Ciąg komunikacyjny na terenie Sejmu RP w Warszawie, dostosowany (po likwidacji stopni, zmniejszeniu nachylenia i wydłużeniu ciągu) dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich
Najnowsza nowelizacja wymienionej ustawy wprowadziła z dniem 17 lipca 2010 r. do katalogu obowiązkowych warunków użytkowych, które muszą spełniać wszystkie nowe obiekty budowlane zgodnie z ich przeznaczeniem, w tym budynki wielorodzinne, nowy warunek polegający na konieczności zapewnienia możliwości dostępu do usług telekomunikacyjnych, w szczególności w zakresie szerokopasmowego dostępu do Internetu. Przepis ten wynikający z ustawy z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych (Dz.U. Nr 106, poz. 675) jest bardzo korzystny szczególnie dla osób niepełnosprawnych.
Niestety powyższe przepisy dotyczące ochrony osób niepełnosprawnych nie obowiązują w stosunku do istniejących obiektów budowlanych oraz w przypadku wykonywania robót budowlanych obejmujących przebudowę i remont tych obiektów. Bariery architektoniczne występują przede wszystkim w powstałych przed rokiem 1995 budynkach stanowiących większość istniejącej substancji budowlanej.
Ponadto w Prawie budowlanym brak jest definicji takich pojęć, jak niepełnosprawność oraz osoba niepełnosprawna lub osoba z niepełnosprawnością.
Zgodnie z definicją określoną w ustawie francuskiej z 2005 r. za niepełnosprawność uważa się każde ograniczenie aktywności lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społecznym we własnym środowisku, jakiego doświadcza osoba ze względu na istotną, trwałą i definitywną zmianę jednej lub wielu funkcji fizycznych, sensorycznych, umysłowych, poznawczych lub psychicznych, ze względu na wielokrotną niepełnosprawność lub ze względu na zaburzenia zdrowia powodujące ułomność.
Natomiast osobę z niepełnosprawnością można zdefiniować jako osobę z ograniczoną sprawnością przy wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku, która posiada upośledzenie fizyczne lub umysłowe, ograniczające poważnie, długotrwale i niekorzystnie jej aktywność lub możliwość uczestniczenia w życiu społecznym we własnym środowisku.
Propozycje przyspieszające proces dochodzenia do zrównoważonego rozwoju urbanistycznego w Polsce uwzględniającego potrzeby osób z niepełnosprawnością
W zeszłym roku minęło 45 lat od przyjęcia przez ONZ w dniu 9 grudnia 1975 r. pierwszej na świecie Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych, ale dopiero przyjęcie w 2002 r. deklaracji madryckiej będącej efektem obrad Europejskiego Kongresu na rzecz Osób Niepełnosprawnych spowodowało, że kluczowe zmiany legislacyjne w krajach europejskich zaczęły następować od 2004 r. w ramach wdrażania odpowiednich strategii narodowych wobec osób z niepełnosprawnością, które zostały opracowane wcześniej we współpracy z osobami z niepełnosprawnością zgodnie z ustaleniami dyrektyw Unii Europejskiej.
W Polsce powyższe systemowe działania legislacyjne zostały rozpoczęte z 5-letnim opóźnieniem.
W związku z tym należałoby stworzyć takie mechanizmy i rozwiązania, które wymuszałyby prawnie na właścicielach takich nieprzyjaznych dla osób niepełnosprawnych obiektów budowlanych, a w szczególności budynków użyteczności publicznej i wielorodzinnych budynków mieszkalno-użytkowych, aby dostosowali je zgodnie z przeznaczeniem do potrzeb osób z niepełnosprawnością w określonym terminie i pod rygorem zastosowania odpowiednich sankcji karnych. Oczywiście zakres robót związanych z usuwaniem barier w starej zabudowie powinien być dostosowany proporcjonalnie do potrzeb konkretnej sytuacji w taki sposób, aby uzyskać optymalne efekty przy racjonalnych kosztach.
Powinno się również zaostrzyć przepisy Prawa budowlanego przez wprowadzenie obowiązku zapewnienia rozwiązań, które ułatwiłyby dostępność dla osób z niepełnosprawnością, a szczególnie dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, do przebudowywanych i remontowanych budynków, oczywiście w rozsądnym zakresie i w przypadku gdy byłoby to możliwe pod względem technicznym.
Wzorcowe rozwiązania integracyjne stosowane w niektórych krajach europejskich
Przy tworzeniu kompleksowego systemu regulacyjnego, obejmującego różne zagadnienia związane z dostępnością przestrzeni publicznej dla wszystkich, można wzorować się na sprawdzonych rozwiązaniach zastosowanych w ustawach obowiązujących w innych krajach europejskich, a w szczególności w brytyjskiej ustawie antydyskryminacyjnej DDA z 1995 r. znowelizowanej w 2005 r., we francuskiej ustawie nr 2005-102 w sprawie równości praw i szans oraz udziału w życiu społecznym osób o ograniczonej sprawności, a także w irlandzkiej ustawie z 2004 r. o niepełnosprawności. Ustawa francuska, uwzględniająca wszystkie skomplikowane sytuacje związane z niepełnosprawnością i różne płaszczyzny życia, wprowadziła zmiany w 15 kodeksach i licznych ustawach oraz stała się impulsem do opracowania prawie 200 dekretów i rozporządzeń wykonawczych. Jest ona bardzo restrykcyjna w stosunku do tych osób i przedsiębiorstw, które nie przestrzegają zasad dostępności. Ustawa ta wprowadza bowiem kary grzywny w wysokości do 45 tys. euro, a w przypadku recydywy kary do 75 tys. euro i sześć miesięcy więzienia. Podobne sankcje karne przewiduje również ustawa irlandzka – kara grzywny do 50 tys. euro lub 500 euro za dzień w przypadku wielokrotnych naruszeń wymogu dostępności.
Kierując się wskazaniami ustawy irlandzkiej, można byłoby doprowadzić do opracowania wytycznych dotyczących dostępności jako elementu oceny wniosków o udzielenie pozwoleń na budowę z jednoczesnym wprowadzeniem obowiązku uzyskiwania certyfikatu dostępności dla osób z niepełnosprawnością przez projekty budowlane oraz utworzyć przy samorządach dużych miast jednostki ds. dostępności, a także doprowadzić do opracowywania audytów dostępności dla wszystkich budynków publicznych i obiektów zabytkowych oraz dróg, parków i innych miejsc publicznych.
Wskazana byłaby również bardziej aktywna współpraca z różnymi instytucjami europejskimi. Ważne jest ciągłe zdobywanie przez projektantów i inwestorów specjalistycznej wiedzy o niepełnosprawnościach. Poza barierami fizycznymi istnieją bariery mentalne ograniczające pomysłowość i innowacyjność.
Problem ten został dostrzeżony m.in. przez Irlandię, która powołała do życia Centrum Doskonalenia Projektowania Uniwersalnego w celu opracowania i promocji standardów służących edukacji i rozwojowi zawodowemu oraz podnoszeniu świadomości dotyczącej stosowania dobrych praktyk przy tzw. projektowaniu dla wszystkich.
Największe miasta w Polsce mają również możliwość przyłączenia się do Europejskiego Obserwatorium Miasta dla Wszystkich zrzeszającego ponad 60 miast z całej Europy, w tym stolicę Irlandii Dublin. Celem tej międzynarodowej organizacji jest dokonywanie analiz pod kątem dostępności poszczególnych miast dla osób z niepełnosprawnością oraz wymiana doświadczeń i zwiększanie zaangażowania obywatelskiego przy tworzeniu przyjaznych i dostępnych dla wszystkich przestrzeni publicznych.
mgr inż. Przemysław Grzegorz Barczyński
rzeczoznawca budowlany
okręgowy rzecznik odpowiedzialności zawodowej WOIIB – koordynator
Literatura
1. Architektura dla wszystkich – przyjazne przestrzenie Europy, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2009.
2. P.G. Barczyński, współautor aktualizacji tomu 1, Bezpieczny budynek, Wydawnictwo Forum, Poznań 2009.
