Dobór parametrów i właściwości wyprawy tynkarskiej muszą być dostosowane do funkcji powłoki, oddziaływających obciążeń oraz rodzaju podłoża.
Sposobów ochrony elewacji przed destrukcyjnym wpływem czynników atmosferycznych jest kilka. W zależności od rodzaju i stanu obiektu/podłoża, wymagań technologicznych i użytkowych jak również ewentualnych wymagań konserwatorskich stosuje się odpowiednie systemy ochrony powierzchni. Najczęściej są to specjalistyczne systemy tynków (zwane, zwłaszcza w odniesieniu do tynków renowacyjnych, środkami flankującymi) i powłok/impregnacji.
Tynk to cienka (jedno- lub wielowarstwowa) wyprawa (powłoka) z zaprawy budowlanej wykonana na murze, pełniąca przede wszystkim funkcję ochronną oraz dekoracyjną. W niektórych sytuacjach tynki mogą służyć do poprawy parametrów technicznych muru. Z tego powodu klasyfikacja tynków może być różna.
Fot. 1 Typowe skutki oddziaływania wody opadowej na tynk
Podział tynków jest możliwy, biorąc pod uwagę różne kryteria [1]1, [2]. Ze względu na miejsce zastosowania wyróżnić można tynki zewnętrzne (bezpośrednio narażone na oddziaływanie czynników atmosferycznych) oraz tynki wewnętrzne (stosowane w pomieszczeniach). Ze względu na spoiwo tynki dzieli się m.in. na: wapienne, cementowe, gipsowe, gliniane, krzemianowe, na spoiwach organicznych (np. polimerowych) oraz kombinacje wybranych spoiw (np. tynki cementowo-wapienne/wapienno-cementowe, gliniano-wapienne itp.). Można także mówić o tynkach zwykłych i pocienionych (to podział ze względu na grubość warstwy) oraz jedno- i wielowarstwowych. Ze względu na technikę wykonania oraz stopień wygładzenia powierzchni rozróżnia się m.in. tynki kategorii: 0 (zwykłe surowe, rapowane), I (zwykłe surowe, wyrównane kielnią/pacą), II (zwykłe, dwuwarstwowe), III (zwykłe, trójwarstwowe, pocienione zacierane, jedno- lub dwuwarstwowe zacierane) oraz IV (doborowe, filcowane, wypalane). Tynkami specjalnymi będą np. tynki wodoszczelne czy ciepłochronne, natomiast tynkami szlachetnymi – np. sztablatura, stiuki o fakturze specjalnej, tynki nakrapiane, odciskane, ciągnione czy boniowane.
Punktem wyjścia przy doborze tynku (lub systemu tynków) są zawsze wymagane właściwości wynikające z oddziaływających obciążeń i funkcja (rola) tynku lub systemu tynków.
Fot. 2 Przesiąkanie wód opadowych przez ścianę
Tynk zewnętrzny zawsze będzie narażony na oddziaływanie wody/wilgoci z opadów atmosferycznych (fot. 1). Szczególnie niebezpieczne są silne opady atmosferyczne w połączeniu z porywistym wiatrem (zacinający deszcz) (fot. 2) i ulewy. To łączne oddziaływanie zależy jednak od bardzo wielu czynników, związanych zarówno z wysokością budynku i jego bryłą, wielkością opadów i głównym kierunkiem wiatrów, jak i lokalnym ukształtowaniem terenu, takim jak kierunek ulic, umiejscowienie budynku (stok, dolina, wzniesienie), gęstość i rodzaj zabudowy czy obecność terenów zadrzewionych. Inne jest także oddziaływanie wiatru na stronę nawietrzną i zawietrzną, tworzy się tam odpowiednio parcie i ssanie wiatru. Skutkiem jest też zwiększone oddziaływanie wiatru na strefy narożne budynku.
Wchłanianie wody przez podłoże podczas opadów jest konsekwencją zdolności do kapilarnego transportu wilgoci przez podłoże (tynk). Opisuje ją współczynnik wodochłonności kapilarnej (nasiąkliwości) w, oznaczający zdolność wchłaniania wody przez powierzchnię materiału i jej przebieg w czasie. Wchłonięta przez przegrodę (tynk i mur) podczas opadów woda musi ulec wyparowaniu podczas okresów bez opadów. Zdolność odparowania wody z samego muru zależy jednak od równoważnego oporu dyfuzyjnego Sd warstwy tynku. Dodatkowo w przegrodzie mamy do czynienia ze stałym ruchem ciepła i wilgoci (dyfuzja pary wodnej), a parametr Sd ma także wpływ na ewentualne pojawienie się wilgoci kondensacyjnej w przegrodzie.
Fot. 3 Tradycyjny tynk narażony na oddziaływanie wilgoci (pod różnymi postaciami) oraz krystalizację soli szybko ulega destrukcji
Przesiąkanie wody w mur (fot. 2) może prowadzić do jego destrukcji. Podatny na to jest zarówno mur (zwłaszcza w przypadku murów z elementów drobnowymiarowych newralgicznym miejscem jest styk kamienia/cegły/pustaka z zaprawą) – woda może być wręcz wciskana w szczeliny – jak i tynk. A tynk nie jest hydroizolacją, cechuje się pewną nasiąkliwością. Oznacza to, że warstwa tynku oraz w wielu sytuacjach podłoża bezpośrednio pod tynkiem będzie mokra. Konsekwencją może być mrozowa destrukcja samego tynku oraz muru.
Opierając się na normie DIN 4108-3 [3], można wyróżnić trzy klasy obciążenia przez opady atmosferyczne:
– I – niewielkie obciążenia. Norma [3] definiuje je jako tereny o rocznych opadach poniżej 600 mm i miejscach nieeksponowanych na obciążenie wiatrem.
– II – średnie obciążenia. Tereny o rocznych opadach 600–800 mm jak również budynki zlokalizowane na terenach o silnej intensywności opadów, lecz nie eksponowane na obciążenie wiatrem oraz budynki wysokie zlokalizowane na terenach o mniejszej intensywności opadów, wystawione na obciążenie wiatrem.
– III – silne obciążenia. Budynki na terenach o rocznych opadach powyżej 800 mm, a także wysokie budynki zlokalizowane na terenach o niskiej/średniej intensywności opadów, wystawione na obciążenie wiatrem (nadbrzeża, góry). Należy tu również uwzględniać lokalne warunki klimatyczne (opady, wiatr).
Rys. 1 Schematyczne przedstawienie sposobu funkcjonowania systemu tynków renowacyjnych [4]: 1 – cegła; 2 – zaprawa spoinująca; 3 – obrzutka półkryjąca; 4 – tynk renowacyjny; 5 – warstwa wierzchnia (szpachla, wymalowanie dekoracyjne); 6 – spoiwo tynku renowacyjnego; 7 – kruszywo; 8 – pory tynku renowacyjnego; 9 – kapilarnie transportowana woda z rozpuszczonymi szkodliwymi solami; 10 – skrystalizowane sole; 11 – para wodna
Ze względu na opisane wyżej zjawiska rozróżnia się tynki hamujące wsiąkanie wody oraz tynki nienawilżalne wodą.
Warunkiem uznania tynku za hydrofobowy (tynk nienawilżalny wodą) jest spełnienie przez związaną wyprawę następujących warunków:
Sd×w ≤ 0,1 kg/m h1/2
w ≤ 0,5 kg/m2 h1/2
Sd ≤ 2,0 m
gdzie: Sd – zastępczy (porównawczy) współczynnik oporu dyfuzyjnego [m], µ – współczynnik oporu dyfuzyjnego, w – współczynnik wodochłonności kapilarnej (nasiąkliwości).
Wymagania dotyczące w i Sd spełnia w zasadzie hydrofobowy, porowaty tynk. Spełnienie wymagania Sd×w zależy od grubości warstwy tynku, dyfuzyjność jest odwrotnie proporcjonalna do grubości. Tynki hydrofobowe stosuje się na obszarach z dużą ilością opadów (powyżej 800 mm [3] lub w miejscach narażonych na intensywne oddziaływanie wiatru i opadów).
Za tynki hamujące wsiąkanie wody uznaje się wyprawy, dla których zachodzi relacja 0,5 < w
≤ 2,0 kg/m2 h1/2 (opady rzędu 600–800 mm).
Błędem jest traktowanie tynku (jak również farby) jako osobnego elementu w oderwaniu od konstrukcji ściany oraz rodzaju i właściwości podłoża. Dobór parametrów i właściwości wyprawy tynkarskiej i/lub powłoki malarskiej musi być dostosowany do funkcji powłoki, oddziaływających obciążeń oraz rodzaju podłoża. Do tego należy rozróżnić budynki nowe i budynki poddane renowacji, rewitalizacji lub naprawiane. W obiektach zabytkowych optymalnym rozwiązaniem byłoby powtórzenie oryginalnej technologii, jednak z różnych względów nie zawsze jest to możliwe, dlatego stosować należy materiały odznaczające się dobrą współpracą z materiałem oryginalnym, pozwalające na łatwą naprawę i wielokrotne powtarzanie zabiegów zabezpieczających. We współczesnym budownictwie współpraca materiału podłoża i materiału naprawczego/zabezpieczającego musi być także zapewniona, jednak odnosi się ona do innych materiałów i kryteriów. Dlatego wyróżnić można [4], [5], [6]:
– Tynki szczelne
– cementowe.
– Tynki hydrofobowe (nienawilżalne wodą) (niem. Wasser abweisende Putze)
– renowacyjne (systemy tynków),
– silikonowe.
– Tynki hamujące wsiąkanie wody (niem. Wasser hemmende Putze)
– cementowo-wapienne,
– naprawcze (odnawiające) (niem. Renovierputze),
– trasowe.
– Tynki zwykłe (bez szczególnych wymagań)
– wapienne,
– gipsowe (zawierające gips),
– gliniane.
– Tynki specjalne
– ciepłochronne,
– ofiarne,
– osuszające,
– regulujące wilgotność (niem. Antikondensputze),
– akustyczne (niem. Akustikputze),
– ogniochronne,
– do naprawy zarysowanych elewacji (systemy).
Fot. 4 Poprawnie wykonana półkryjąca obrzutka pod tynk renowacyjny
Z analizy wymagań stawianych tynkom przez normę PN-EN 998-1 [7] wynika, że traktują one tynk jako pojedynczy wyrób, najprawdopodobniej skutkiem tego są bardzo wybiórcze wymagania, w niektórych sytuacjach absolutnie niewystarczające do stwierdzenia skuteczności takiego tynku, definiowane przez wartość deklarowaną (zakres deklarowany) producenta (jest to deklarowana przez producenta konkretna wartość/zakres, wynik konkretnego badania, wartość konkretnego parametru), podawaną z założoną tolerancją i/lub podanie wartości klasyfikujących kategorię tynku. Brak w nich informacji, jakimi parametrami musi się charakteryzować konkretny tynk, aby mógł w danych warunkach (przy konkretnym obciążeniu opadami atmosferycznymi/wilgocią kapilarną/solami, przy konkretnym zastosowaniu itp.) pełnić swoją funkcję. Oznacza to, że deklaracja właściwości użytkowych stanowi jedynie formalny dokument potwierdzający fakt, że materiał może być wprowadzony na rynek zgodnie z prawem. Innym, zdecydowanie ważniejszym zagadnieniem jest określenie właściwości lub minimalnych wymagań, jakie musi spełnić dany wyrób, aby mógł spełniać zamierzoną funkcję. Są to dwie zupełnie różne rzeczy, a z punktu widzenia skuteczności wykonanych prac spełnienie wymagań normowych (deklaracja właściwości użytkowych) może nie mieć żadnego znaczenia.
Zestawienie najważniejszych parametrów tynków stosowanych w renowacji i ochronie zabytków [4] podano w tabeli.
Fot. 5 Skutek pominięcia obrzutki w systemie tynków renowacyjnych
Tynki renowacyjne
Tynk renowacyjny wchłania wilgoć znajdującą się w murze, oddaje ją do otoczenia pod postacią pary wodnej, jednocześnie magazynując w sobie w postaci skrystalizowanej szkodliwe sole, a przesuwając strefę odparowania do wnętrza tynku, nie dopuszcza do powstawania wykwitów na powierzchni. Sole krystalizują w porach tynku renowacyjnego, nie powodując widocznych uszkodzeń (rys. 1). Dlatego stosuje się je jako tzw. środki flankujące na wilgotnych i zasolonych murach, po wykonaniu wtórnych izolacji.
Według instrukcji WTA 2-9-04 [8] tynkiem renowacyjnym WTA nazywamy tynk zgodny z EN 998-1 (PN-EN 998-1 [7]) i spełniający wymogi cytowanej instrukcji WTA. Nie ma bezpośrednio sformułowanego wymogu klasyfikacji tynku jako renowacyjnego wg EN 998-1. Wymóg badania tynku na zgodność z normą [7] jest w Polsce wymogiem obligatoryjnym (formalnym), natomiast o skuteczności tynku decydują także inne parametry i pozostałe składniki systemu, o których nie wspomina norma. Norma tylko opisuje tynk jako wyrób budowlany ze względu na jego własności i parametry. Nic nie mówi na temat zastosowania tynków renowacyjnych czy ograniczeniach w ich zastosowaniu, nie wspominając o niezbędnych badaniach na etapie opracowywania technologii prac renowacyjnych, a sposób działania (zachowania się) tynku renowacyjnego jest zupełnie inny i nieporównywalny z tynkami na spoiwach cementowym i/lub wapiennym (wiążącym zarówno hydraulicznie, jak i powietrznie) (fot. 3, rys. 1). Dlatego w tym przypadku nie wolno mówić tylko o jednym materiale, lecz o systemie tynków. Wyróżnić można w nim składniki podstawowe:
– obrzutkę,
– tynk podkładowy wyrównujący podłoże,
– tynk podkładowy magazynujący sole,
– tynk renowacyjny,
oraz uzupełniające:
– szpachlę wygładzającą,
– farby do wymalowań.
Skuteczność tynków renowacyjnych potwierdza certyfikat WTA, deklaracja właściwości użytkowych z [3]: PN-EN 998-1 jest wymogiem formalnoprawnym, aczkolwiek absolutnie nie świadczy o skuteczności takiego tynku. Mając na względzie jakość i skuteczność prac z zastosowaniem tynków renowacyjnych, należy stosować wyłącznie systemy materiałów posiadające aktualny certyfikat WTA [2]. Do najważniejszych parametrów bezpośrednio mających wpływ na skuteczność systemu tynków renowacyjnych należą:
– Wysoka porowatość (w świeżej zaprawie zawartość porów powietrza powinna wynosić powyżej 25%, porowatość stwardniałej zaprawy powinna przekraczać 40%). Umożliwia ona wykrystalizowanie w porach tynku szkodliwych soli bez zniszczenia struktury samego tynku i muru pod nim.
– Współczynnik oporu dyfuzyjnego µ<12 umożliwia migrację pary wodnej i szybkie wysychanie tynku i muru.
– Odpowiednio dobrane wartości parametrów: nasiąkliwości powierzchniowej wody w24 i głębokości wnikania wody h wpływają na migrację soli z muru do powierzchni tynku.
– Odpowiednia wytrzymałość na ściskanie ßd wynosząca 1,5–5 MPa i wytrzymałość na rozciąganie przy zginaniu ßbz (ßd/ßbz<3) zapewniają dostosowanie parametrów tynku do wytrzymałości podłoża.
– Mrozoodporność.
– Wodoodporność.
– Odporność na sole.
– Hydrofobowość – powoduje zabezpieczenie tynku przed wchłanianiem wody opadowej.
– Zestawienie parametrów składników systemu tynków renowacyjnych wg WTA 2-9-04 [2] i ich porównanie z wymaganiami normy PN-EN 998-1 [7] znaleźć można w [19] i [20].
Fot. 6 Skorupy solne na powierzchni muru, taki stan nierzadko wymaga zastosowania tynków odsalających
Tynki ofiarne
Tynki ofiarne (niem. Opferputze) to specjalne tynki lub systemy tynków o działaniu renowacyjnym i/lub ochronnym, przy czym ich działanie jest ograniczone w czasie i powinny one być łatwe do usunięcia z podłoża. Czas ochrony przez tynk ofiarny (trwałość/skuteczność takiego tynku) szacuje się na kilka miesięcy do maksimum kilku lat. Dlatego rodzaj stosowanego do ich wytwarzania spoiwa jest rzeczą wtórną (choć ma zasadniczy wpływ na właściwości tynku). Tynki ofiarne można podzielić na kilka rodzajów i klas [9], np.:
– Tynki chroniące przegrodę przed migrującymi z wnętrza przegrody solami oraz wilgocią (tynk klasy OP-I). Ich zastosowanie ma na celu uniknięcie uszkodzeń lica muru (na skutek wysychania przegrody), przebarwień, odspojeń oraz korozji mikrobiologicznej. Cechują je relatywnie niska trwałość, co ogranicza ich zastosowanie do zawilgoconych i jednocześnie w niewielkim stopniu obciążonych solami murów (lub wręcz niezasolonych).
Rys. 2 Zasada działania tynku kompresowego [9]: 1 – zasolony i zawilgocony mur, 2 – tynk kompresowy, 3 – transport wilgoci i soli, 4 – chroniona powierzchnia
– Tynki stosowane na ekstremalnie zasolonych podłożach, także przy wysokim zawilgoceniu podłoża (tynk klasy OP-I-Salz) – rys. 2. Służą do redukcji zasolenia podłoża, jednocześnie chroniąc powierzchnie przegrody przed uszkodzeniami na skutek krystalizacji soli (fot. 6). Określa się je mianem tynków kompresowych lub traconych.
– Tynki stosowane na ekstremalnie zawilgoconych podłożach, przy minimalnym (lub żadnym) obciążeniu solami (tynk klasy OP-I-Feuchte). Klasycznym przykładem zastosowania tego typu tynków są budynki popowodziowe. Tynki te w zasadzie są stosowane w celu umożliwienia jak najszybszego użytkowania uprzednio zalanych pomieszczeń. Redukują także niebezpieczeństwo pojawienia się optycznych mankamentów na wysychających przegrodach. Nazywane są też tynkami osuszającymi lub tynkami regulującymi wilgotność (choć ta ostatnia nazwa niekiedy stosowana jest do tynków klasy OP-I).
Pojęcie „tynk ofiarny” jest dość trudne do jednoznacznego zdefiniowania, najczęściej przez to pojęcie rozumie się tynk nakładany na zasolone podłoże w celu jego odsolenia.
mgr inż. Maciej Rokiel
