Certyfikacja betonu towarowego w świetle przepisów

Fot. 1. Nowoczesna wytwórnia betonu towarowego

Normowe regulacje dotyczące certyfikacji

Norma PN-EN 206 posiada załącznik C (normatywny) pt. „Postanowienia dotyczące oceny, nadzoru oraz certyfikacji kontroli produkcji”, w którym formułuje zadania osobno dla:

• jednostki kontrolującej,
• jednostki certyfikującej.

Z tego podziału wynika niezbicie, że chodzi tu o dwa różne podmioty. Różne są przydzielone im normą zadania. I tak jednostka kontrolująca zobowiązana jest do:

a) wstępnej oceny kontroli produkcji w wytwórni produkującej beton, na podstawie sprawdzenia:

• poprawności zapisów zakładowej księgi kontroli produkcji, ze zwróceniem uwagi, czy są one zbieżne z oczekiwaniami normy PN-EN 206, zwłaszcza ujętymi w jej rozdz. 9;
• aktualnych dokumentów zakładowych przez osoby kontrolujące, niezbędnych dla oceny;
• dostępności do urządzeń produkcyjnych, osprzętu i akcesoriów laboratoryjnych – dla inspektorów kontrolujących ich działanie, zainteresowanych także wynikami zakładowych badań betonu i jego składników;
• kompetencji i doświadczenia personelu odpowiedzialnego za produkcję i zakładową kontrolę produkcji (ZKP);
• zgodności prowadzenia badań wstępnych z wymaganiami, podanymi w załączniku A normy PN-EN 206, wraz z odpowiedzią na pytanie, czy sposób dokumentowania w tym zakresie jest odpowiedni;

b) prowadzenia stałego nadzoru zewnętrznego nad zakładową kontrolą produkcji (ściślej: w ramach inspekcji bieżącej, rutynowo – dwa razy w roku), aby sprawdzić, czy kontynuowana jest produkcja z dotrzymaniem zaakceptowanych uzgodnień wstępnych; na tym etapie ocenia się co najmniej:

• procedury produkcji, pobierania i badania próbek betonu;
• wyniki badań przeprowadzonych na potrzeby ZKP w okresie poprzedzającym kontrolę;
• częstotliwość badań i procedur;
• stan utrzymania urządzeń produkcyjnych i realizację ich serwisowania zgodnie z planem;
• stan utrzymania sprzętu do badań i regularność jego wzorcowania;
• procedury dla przypadku jakichkolwiek niezgodności;
• treść dowodów dostawy i deklaracji zgodności;

Zarówno w przypadku oceny wstępnej, jak i stałego nadzoru (pkt a i b) norma zastrzega prawo jednostki kontrolującej do poboru próbek punktowych z bieżącej produkcji. W ten sposób zapewnia się jej możliwość porównania wyników tych badań z wynikami uzyskanymi przez producenta – w ramach kontroli zgodności właściwości betonu. Jednostka kontrolująca ma też obowiązek okresowego sprawdzania relacji między badaniami bezpośrednimi i pośrednimi, jak również korelacji parametrów poszczególnych sortymentów, zgrupowanych w rodzinach betonów.

b) prowadzenia kontroli nadzwyczajnych, w przypadku gdy kontrola bieżąca ujawni istotne rozbieżności, gdy zakład wstrzymał produkcję na więcej niż sześć miesięcy, także na życzenie producenta z powodu zmian warunków produkcji lub na życzenie jednostki certyfikującej, gdy zaistnieje potrzeba.

Wszelkie oceny i wyniki kontroli (pkt a, b i c) muszą być niezwłocznie przekazane producentowi oraz jednostce certyfikującej w formie raportu.

Natomiast w kompetencji jednostki certyfikującej wg PN-EN 206 jest:

• przyjęcie do wiadomości faktu przeprowadzenia wstępnej oceny kontroli produkcji przez jednostkę kontrolującą – na podstawie przedłożonego raportu, to bowiem, przy pozytywnym rozstrzygnięciu, upoważnia do uruchomienia procedury udzielania certyfikatu;
• zaktualizowanie certyfikatu w oparciu o pozytywne wyniki nadzoru nad zakładową kontrolą produkcji, realizowanego przez jednostkę kontrolującą – gdy przedłoży ona raport.

Norma obciąża większą ilością zadań jednostkę kontrolującą niż jednostkę certyfikującą.

Polecamy też: Kto, kiedy i jak kontroluje beton towarowy?

Fot. 2. Niemiecki znak zgodności (wzór sprzed 2016 r.) w odmianie dla betonu towarowego

Doświadczenia niemieckie

Wiele wyjaśnić może opis procedur i struktury monitoringu jakości w Niemczech [3, 5, 6], które posiadają wieloletnią tradycję w zakresie obiektywnego wartościowania przydatności towarów przeznaczonych na rynek, w tym materiałów budowlanych pochodzenia mineralnego. Uznano tam, że monitoring jakości opierać się ma na zaangażowaniu:

• laboratorium, zdolnym precyzyjnie określać parametry techniczne poszczególnych właściwości materiału;
• niezależnej instytucji nadzorującej, która sprawdza jakość, opierając się na cyklicznych inspekcjach poprawności dokumentowania produkcji u wytwórcy, sprawności działania jego urządzeń produkcyjnych czy kwalifikacji personelu;
• certyfikacji procedur utrzymania jakości w odniesieniu do konkretnego wyrobu, którą do łańcucha kontrolingu dołączono dopiero pod presją przepisów unijnych na początku lat dwutysięcznych.

Przestrzega się zasady, że nadzór zewnętrzny ma charakter obligatoryjny, certyfikacja zaś jest dobrowolna.

Na długo przed opublikowaniem normy EN 206-1:2000 przez Europejski Komitet Normalizacyjny, w Niemczech powołano do życia niezależne instytucje regionalne, np. Baustoffuberwachungsverein Transportbeton-Mortel e.V – Neustadt, Guteuberwachung Kies, Sand, Splitt und Recycling-Baustoffe e.V. – Bremen czy Guteschutzvereinigung Baustof- fe Saar e.V. – Saarbrucken, którym Urząd Budowlany (Bauamt) powierzył obowiązki egzekwowania gotowości w zakresie utrzymania jakości w obrębie następujących sektorów: KSS – przeróbka i dystrybucja kruszywa do betonu oraz materiałów kamiennych do budowy dróg, zagospodarowanie materiałów rozbiórkowych (recyklingowych) pochodzenia mineralnego – jako surowców wtórnych TB – produkcja betonu towarowego, TM – produkcja suchego betonu i suchych zapraw, M – wyrób gotowych, świeżych zapraw. Działania tych sektorów są oparte głównie na przeglądach dokumentacji zakładowej. Większość jednostek nadzorujących (Uberwachungsstellen) uznawana jest także przez tamtejsze władze budownictwa drogowo-mostowego (odpowiedniki wojewódzkich oddziałów GDDKiA). Opisywane instytucje nadzoru noszą status stowarzyszeń użyteczności publicznej. Każde swoim zasięgiem obejmuje obszar aktywności gospodarczej danego kraju związkowego (landu), często z przyłączeniem stref przyległych. Nie wszystkie stowarzyszenia nadzorujące zajmują się wszystkimi wymienionymi sektorami. Dlatego, oprócz przydziału terytorialnego, zasięg działania jest też podyktowany zakresem specjalizacji branżowej, np. jednostka BAYBUV z Monachium nadzoruje sektor KSS, RB, TB, TM + M, a jednostka BUV-Mitte z Neustadt – tylko beton towarowy i zaprawy.

Procedura nadzoru określona jest ściśle przepisami i zatwierdzonymi instrukcjami. W przypadku betonu towarowego dokumentem odniesienia są normy DIN EN 206 oraz DIN 1045-2 (traktowana tu jako niemieckie „doregulowanie” normy europejskiej), ewentualnie inne jej części, a także „Wytyczne Niemieckiej Komisji ds. Żelbetu” (DSfStb), zwłaszcza gdy chodzi np. o beton z dodatkiem kruszywa z odzysku, beton z wydłużonym czasem urabialności oraz o zabudowę betonu zawierającego składnik niebezpieczny dla wody. Także bardziej rygorystycznie traktowany jest beton przeznaczony dla budownictwa komunikacyjnego; wtedy dodatkowo bierze się pod uwagę „Wytyczne dla instytucji kontrolujących materiały i ich zestawienia dla potrzeb budownictwa drogowego” (RAP Stra), opracowane przez Ośrodek Badawczy Drogownictwa i Komunikacji (FGSV), będący odpowiednikiem polskiego Instytutu Badawczego Dróg i Mostów. Jeżeli nadzór przebiega pomyślnie dla wytwórni betonu towarowego, to producent zobowiązany jest sygnować dokumenty towarzyszące obrotowi rynkowemu znakiem zgodności (fot. 2).

Oferta dla producentów materiałów budowlanych z rodowodem mineralnym obejmuje:

• wdrożenie i kontynuację nadzoru, ewentualnie certyfikacji procedur utrzymania jakości na etapie produkcji, w zakresie regulowanym i zaakceptowanym przez Niemiecki Instytut Techniki Budowlanej (DIBt);
• dodatkowy nadzór zewnętrzny (obcy) w oparciu o rekomendację jednostki nadzorującej – na zasadach dobrowolności;
• wdrożenie systemu zarządzania jakością wg DIN EN-ISO 9001 wraz z certyfikacją;
• doradztwo w zakresie nadzorowania produkcji;
• propozycje szkoleń i dokształcania, szczególnie na temat nowości w przepisach.

Poszczególne stowarzyszenia, monitorujące jakość u producenta, traktują go jako swojego członka.

Wszystkie jednostki regionalne (jest ich dziesięć) są członkami Federalnego Zjednoczenia Nadzoru (Bundes Uber- wachungsverein BUV), które jako centrala troszczy się o:

• utrzymanie jednolitości wypracowanych reguł nadzoru zewnętrznego, łącznie z certyfikacją;
• przestrzeganie przepisów dotyczących nadzoru zewnętrznego i certyfikacji przez członków, czyli stowarzyszenia regionalne, a także interpretację tych przepisów (z prawem wyłączności w obrębie RFN);
• wprowadzanie w życie znaków zgodności wraz z ich ochroną przed nadużyciem;
• reprezentację interesów sektorów, tj. KSS, RB, TB, TM i M, w zakresie problematyki nadzoru i certyfikacji – wobec władz państwowych, władz krajów związkowych i samorządowych.

Zewnętrznym monitoringiem zgodności, realizowanym przez regionalne placówki nadzoru zjednoczone w organizacji BUV, objętych jest obecnie ok. 2750 zakładów, czyli wszystkie w Niemczech, które produkują materiały budowlane pochodzenia mineralnego w zakresie ww. sektorów.

Czytaj także: Certyfikacja betonu towarowego. Co powinien o niej wiedzieć inżynier?

Fot. 3. Czteroosiowa betonomieszarka samochodowa

Certyfikacja dobrowolna i obowiązkowa

Nieco inne, ale racjonalne podejście przedstawili autorzy artykułów [1] i [2] z własną interpretacją i argumentacją.

W odniesieniu do produkcji betonu towarowego dokonali trafnego podziału na certyfikację dobrowolną i certyfikację obowiązkową.

Certyfikacja dobrowolna

Za certyfikację ZKP w zakresie dobrowolnym uznali tę, która wynika wprost z postanowień PN-EN 206 i zawiera: wstępną ocenę kontroli produkcji, stałe nadzorowanie kontroli produkcji, certyfikację kontroli produkcji.

Zdaniem wspomnianych autorów przed jednostkami biorącymi udział w procesie dobrowolnego certyfikowania norma nie stawia wymogu legitymowania się akredytacją, natomiast wyraźnie podkreśla, że mają to być „jednostki uznane”.

Certyfikacja nieobowiązkowa obejmuje swym zasięgiem większą liczbę czynności i operacji kontrolnych – m.in. pobór próbek punktowych do niezależnych badań, dokonywanych z inicjatywy jednostki certyfikującej. Przynosi też korzyści producentowi betonu w postaci choćby zmniejszenia opróbowania produkcji, a wykonawcy robót budowlanych (czyli odbiorcy betonu) załagodzenie kryteriów kontroli identyczności. Producent betonu towarowego może się poddać certyfikacji nieobowiązkowej – tzn. tej obejmującej szerszy zakres kontroli – albo dobrowolnie, na własne życzenie, by pogłębić wiarygodność swojej gwarancji jakości na rynku, albo na żądanie inwestora lub wykonawcy robót budowlanych, gdy np. taki wymóg wynika ze specyfikacji projektowej lub przetargowej.

Certyfikacja obowiązkowa

Według [1] i [2] podstawowym dokumentem odniesienia jest tu nadal norma PN-EN 206 i jej krajowy aneks PN-B- 06265, ale za pośrednictwem regulacji zawartej w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych i sposobu znakowania ich znakiem budowlanym (z późniejszymi zmianami). Chodzi tu przede wszystkim o umożliwienie producentowi betonu towarowego wystawienia krajowej deklaracji właściwości użytkowych na swój wyrób, warunkującej wprowadzenie go do obrotu rynkowego. Kiedy producent wytwarza sortymenty betonu, przeznaczone do zastosowań konstrukcyjnych (system oceny: „2 + ”), musi z własnej inicjatywy wystąpić do kompetentnej, zewnętrznej jednostki certyfikującej z wnioskiem o wstępną inspekcję zakładu i sprawdzenie prawidłowości własnej kontroli produkcji w swojej betoniarni, a następnie – o wystawienie certyfikatu zgodności zakładowej kontroli produkcji i dalszą, permanentną kontynuację (ewaluację) hospitacji. Istotne są tutaj dwa obostrzenia:

• jednostka certyfikująca w tym wypadku musi być akredytowana zgodnie z wymaganiami ustawy z dnia 13 kwietnia 2016 r. o systemach oceny zgodności i nadzoru rynku, czyli przez Polskie Centrum Akredytacji;
• komplet pozytywnych wyników procedury sprawdzającej, uzyskany przez jednostkę certyfikującą, upoważnia ją do wystawienia certyfikatu zgodności zakładowej kontroli produkcji dla danej betoniarni i dopiero ten dokument nadaje producentowi prawo sporządzania krajowej deklaracji właściwości użytkowych, osobno dla każdej produkowanej receptury betonu, ze ścisłym nawiązaniem do zasadniczych charakterystyk, istotnych dla spełnienia wymagań podstawowych przez obiekty budowlane – w ramach zamierzonego zastosowania.

Autorzy [1], [2] zauważają, że certyfikacja kontroli produkcji w zakresie obowiązkowym jest mniej wymagająca niż jej odpowiedniczka dobrowolna. Chodzi tu głównie o przegląd dokumentacji zakładowej, po to żeby sprawdzić wiarygodność zapisów i poprawność procedur utrzymania jakości.

Przeczytaj też: Mrozoodporność betonów wykonanych z cementów napowietrzających – znaczenie praktyczne

Konkluzje i wnioski

Porównując zapisy z normy europejskiej PN-EN 206 i rozwiązania praktyki niemieckiej, trudno nie zauważyć, że są one zbieżne. Odnosi się wrażenie, że:

• w Niemczech zachowano odrębność – nadzór bezpośrednio oceniający, czy dana wytwórnia produkuje zgodnie z kryteriami odniesienia, co dokumentują zapisy ZKP czy też nie, a dopiero później – na życzenie – wystawiany jest niezależnie certyfikat, który jak gdyby zatwierdza tę ocenę, oczywiście wtedy, gdy jest pozytywna;
• wypracowane i sprawdzone w wieloletniej praktyce rozwiązania niemieckie przeniesiono wprost do normy europejskiej.

Jednostka kontrolująca z normy PN-EN 206 to nic innego jak niemieckie Uberwachungsstelle, co przetłumaczyć można precyzyjniej jako jednostka nadzorująca. Natomiast jednostka certyfikująca (Zertifizierungsstelle) i tu, i tu znaczy to samo. Przez to pojęcie rozumie się zaufane przedsiębiorstwo komercyjne spoza struktur firmy producenta betonu i jego odbiorców (klientów), zweryfikowane co do kompetencji, działające w sposób obiektywny – z prawem do niezależnej inspekcji zakładu, przeglądu dokumentacji technicznej i innych czynności kontrolnych – po to by wystawić certyfikat zgodności ZKP ale według wymagań normy europejskiej – przede wszystkim na podstawie pozytywnych wyników rozpoznania jednostki kontrolującej. Zgadzając się z [1] i [2] co do trybu certyfikacji można zadać pytanie: czy tytuł świadectwa „Certyfikat zgodności Zakładowej Kontroli Produkcji” dla betonu towarowego nie warto byłoby rozbudować:

• dla przypadku certyfikacji dobrowolnej – o człon według PN-EN 206 i PN-B-06265, w brzmieniu łącznym: Certyfikat zgodności zakładowej kontroli produkcji wg PN-EN 206 i PN-B-06265;
• dla przypadku certyfikacji obowiązkowej – o człon według PN-EN 206 i PN-B-06265 z ograniczeniami wynikającymi z rozporządzenia MIiB w sprawie sposobów deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych i sposobu znakowania ich znakiem budowlanym, lub prościej w systemie oceny 2+, w brzmieniu łącznym: Certyfikat zgodności zakładowej kontroli produkcji w systemie oceny 2+.

Ta informacja może być cenna dla inwestorów lub wykonawców budowlanych podczas wyboru dostawcy betonu lub konkretnego sortymentu towarowego. Natomiast wątpliwość budzi stwierdzenie z publikacji [1,2] jakoby zapisy normy (chodzi o EN 206) nie wykluczają realizacji wszystkich trzech zadań (patrz: pkt a, b i c) przez jedną, uznaną jednostkę certyfikacyjną. Jakże to? Przecież mimo że aktualny standard europejski również nie zakazuje wprost – przykładowo – operowania klasami betonu B10, B15, B20 itd. ani też klasyfikowania konsystencji jako K-1, K-2, K-3, K-4 czy K-5 – to dzisiaj praktycznie nikt nie pozwoliłby sobie na taki krok. Zasada, że jeżeli nie zabronione to dozwolone, tutaj nie działa. Cytowane wyżej stwierdzenie wpisuje się w lokalny dla Polski partykularny interes: przejęcia przez jednostkę certyfikującą wszystkich powinności i uprawnień jednostki kontrolującej, a w konsekwencji jej eliminację. Przecież EN 206 nie bez powodu sugeruje dwustopniowość, wyraźnie rozgranicza kompetencje jednej i drugiej, np. trudno wyobrazić sobie wymagane normą raportowanie jednostki kontrolującej po dokonanym przez nią audycie do jednostki certyfikującej, skoro miałaby to być jedna i ta sama instytucja.

Na oficjalne zapytanie SPBT, skierowane na adres Polskiego Centrum Akredytacji, czy działania realizowane przez akredytowaną jednostkę certyfikującą w oparciu o krajowy system oceny „2+” obejmują czynności pobierania próbek betonu, uzyskano odpowiedź negatywną [4]. Oznacza to, że Urząd również wyraźnie oddziela certyfikację wyrobu w myśl rozporządzenia MIiB w sprawie sposobu deklarowania… i certyfikację produkcji betonu tylko i wyłącznie wg wymagań normy PN-EN 206.

W Polsce, jak dotąd, zdefiniowano ogólnie rolę wyspecjalizowanej dla branży betonu towarowego jednostki certyfikującej pod kątem monitorowania jakości według systemu oceny „2+”, określając jej podmiotowość, ustanawiając miejsce w hierarchii podległości, strukturę wewnętrzną, kreśląc ogólnie zadania, przydzielając kompetencje potwierdzone akredytacją Polskiego Centrum Akredytacji. Pytanie – ale czy ta jednostka automatycznie ma upoważnienie do wystawiania równolegle certyfikatu ściśle wg wymagań i w myśl normy PN-EN 206, i to albo:

• z całkowitym pominięciem ogniwa „jednostki kontrolującej” w procesie weryfikowania, albo
• po samodzielnym zrealizowaniu zadań przypisanych „jednostce kontrolującej”?

Może i dobrze, że na to pytanie – na razie nie ma odpowiedzi, bo i jedna, i druga alternatywa jest sprzeczna z intencjami i oczekiwaniami Europy w tym obszarze. Obecnie trwa faza dostosowywania wytwórni betonu towarowego w Polsce do programu certyfikacji zakładowej kontroli produkcji w systemie „2+” oraz uściślania relacji między producentami a inspekcją zewnętrzną w ogóle. Rozporządzenie MIiB z dnia 17 listopada 2016 r. miało obowiązywać od 1 stycznia 2017 r., ale z woli władz resortu termin wdrożenia go w życie przesunięto najpierw na 1 lipca 2018, później na 1 lipca 2019 r. Wydłużył się okres odroczenia. Tak więc ciągle jest jeszcze trochę czasu, aby wyjaśnić wszelkie wątpliwości, uściślić i uporządkować całościowo zasięg i zakres krajowego kontrolingu jakości betonu towarowego, jednak w ścisłym nawiązaniu do idei rozwiązań europejskich.

dr inż. Zdzisław B. Kohutek
Stowarzyszenie Producentów
Betonu Towarowego w Polsce (SPBT)

Bibliografia

1. G. Bajorek, M. Kiernia-Hnat, Certyfikacja betonu towarowego – dobrowolna czy obowiązkowa?, „Budownictwo-Technologie-Architektura” nr 2/2017.
2. G. Bajorek, M. Kiernia-Hnat, Certyfikacja betonu towarowego. Co powinien o niej wiedzieć inżynier?, „Inżynier Budownictwa” nr 12/2017.
3. Z. Kohutek, Praktyka nadzoru jakości w Niemczech i jej europejskie umocowania. Informacja bieżąca, CEBET nr 3-4/2004.
4. Pismo (znak: AC.075.6.2017.ER) Polskiego Centrum Akredytacji z dnia 7 marca 2017 r. do SPBT.
5. www.buev-baustoffueberwachung.de.
6. www.buev-mitte.de/informationen.infomaterial.html.

Czytaj także: Dowód Dostawy betonu towarowego