Zadziwiająco trwałe jest mocowanie płytek ceramicznych na potężnych kopułach i ścianach.
Epokę między XI a początkiem XIII w. nazywa się okresem klasycznym w architekturze Azji Środkowej. Muzułmańskie budowle z tego okresu charakteryzuje wykwintna elegancja oraz równowaga między elementami konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi. Na ścianach, kolumnach i kopułach przeważają geometryczne wzory, które przeplatają się z motywami kwiatowymi i piękną kaligrafią. Architektura perska islamu szyickiego różni się od architektury islamu sunnickiego w krajach arabskich.
Po śmierci Mahometa w 632 r. nastąpił dynamiczny rozwój islamu, który szybko doprowadził do konfliktu w sukcesji władzy do tytułu kalifa. Spór ten doprowadził do rozdziału na odłam szyitów i sunnitów. Utworzona dynastia szyickich władców została nazwana mianem imamów – nie kalifów, którzy pozostali w odłamie sunnitów. Szyizm stanowiący w islamie mniejszość stał się oficjalną religią Persji. Pomiędzy Arabami i Persami istnieje do dziś historycznie zakorzeniona niechęć. Architekturę islamu szyickiego charakteryzuje obecność tzw. iwanów, zwanych także liwanami. Iwany pełnią funkcję monumentalnego wejścia do budynku meczetu. Jest to duża monumentalna wnęka otwarta na stronę dziedzińca, sklepiona kolebką o załamanym łuku lub konchą. Meczet z iwanami pojawił się w Persji już u schyłku X w. i rozpowszechnił się na całym wschodnim obszarze świata islamu. Standardowy typ meczetu szyickiego w architekturze perskiej posiada dziedziniec z czterema iwanami i modlitewną kopułową salę. Pośrodku dziedzińca znajduje się fontanna, gdzie przed modlitwą dokonuje się rytualnego obmycia. Sala modlitewna jest wyścielona dywanami i pozbawiona krzeseł. Na ścianach meczetu znajduje się arabska kaligrafia i wersety z Koranu.
Fot. 1 Samarkanda, Uzbekistan
Muzułmańska tradycja kibli, czyli kierowania modlitwy ku Mekce, określa orientację głównej ściany meczetu, ku której się zwracają wierni. W ścianie kibli wyróżnia się półkolista nisza zwana mihrabem bogato zdobiona reliefem w kamieniu lub barwnymi płytkami ceramicznymi. Wskazuje kierunek Mekki, w którym powinni się modlić wierni. Nieodłącznym elementem każdego meczetu jest ozdobna drewniana lub kamienna ambona zwana minbarem. Patrząc od strony zgromadzonych, umieszczana jest na prawo od mihrabu. Minbar ma szczególne znaczenie w czasie modlitw piątkowych, gdyż to właśnie z niego imam wygłasza cotygodniową naukę.
Ważną częścią zespołu jest minaret, z którego pięć razy w ciągu dnia muezzin śpiewem przypomina, że nadeszła pora modlitwy. Obecnie służą temu urządzenia nagłaśniające. Minaret jest zwieńczony hełmem z iglicą oraz metalowymi kulami i półksiężycem. W architekturze islamu szyickiego najpowszechniejsze są meczety piątkowe z dwoma jednakowymi minaretami usytuowane między wejściowym iwanem. Od XI w. wznoszono meczety, w których salę modlitewną przykrywano kopułami. Czasza kopuły wspiera się na bębnie ze skomplikowanym splotem łuków. Spotyka się meczety przykryte jedną dużą kopułą oraz meczety z zadaszeniem wielokopułowym. Przykładem może być Meczet Królewski w irańskim Isfahanie z dużą wyniosłą kopułą na wysokości 51 m. Lśniący wielobarwny ornament, zdobiący tambur kopuły, ułożono z kolorowych, glazurowanych płytek ceramicznych, tworzących kaligraficzne inskrypcje. Zadaszenie kopułowe chroniło budowlę przed nadmiernym nagrzaniem od słońca, gdyż nasłonecznienie nie operuje na całej powierzchni dachu, ale tylko po jednej stronie kopuły zależnie od pory dnia.
Fot. 2 Isfanan, Iran
Budowle zostały pokryte kolorowymi płytkami ceramicznymi i należą do najbardziej charakterystycznych elementów sztuki islamu szyickiego. Sklepienia kopułowe pokryte barwnymi płytkami fajansowymi świecą najdelikatniejszymi barwami. Pierwsze stosowane płytki ceramiczne malowane były przez pokrycie powierzchni różnego rodzaju tlenkami metali, a następnie wypalaniu w piecu redukcyjnym, w którym proces wypalania zachodził przy niewielkiej zawartości tlenu.
Całe powierzchnie architektoniczne wypełniały arabeskowe wzory. Okładziny ceramiczne o wzorach geometrycznych, roślinnych lub kaligraficznych stosowano do dekoracji ścian wewnętrznych i zewnętrznych, sklepień oraz kopuł. Ornament kaligraficzny obejmuje inskrypcje uwiecznione bądź kwadratowym pismem kufickim, bądź też giętkim, zaokrąglonym pismem naschi. Obserwując wspaniałą architekturę budowli, inżynierską ciekawość wzbudza sposób mocowania płytek ceramicznych na potężnych kopułach i ścianach. Dokonano tego prawie przed ośmioma wiekami i płytki ceramiczne nie odpadają. Powierzchnie architektoniczne z ceramiką latem nagrzewają się do +50oC, a zimą temperatura obniża się nawet do -30oC. Zastosowane spoiwo musi zachowywać dużą zdolność elastyczności na występujące naprężenia związane z termiczną rozszerzalnością. Spoiwem stosowanym do mocowania ceramicznych płytek był komponent oparty na asfalcie naturalnym. Złoża asfaltu naturalnego występują w przyrodzie na ogół w pobliżu złóż ropy naftowej, którą później odkryto w Iranie.
Oprócz meczetów architekturę z iwanami w posiadają również medresy Są to budynki szkoły koranicznej przeznaczone do nauki i modlitwy.
Medresa ma prostokątny otwarty dziedziniec, wokół którego znajdują się pomieszczenia dla uczniów. Pośrodku każdej ze stron dziedzińca mieści się otwarta przestrzeń, która przechodzi w półzamknięte iwany. Charakterystycznym elementem architektury perskiej są również wieże wiatrowe, służące do naturalnej wentylacji budynków i regulowania temperatury w gorącym i suchym klimacie. Wieże wiatrowe wymuszały przepływ powietrza, tak by rozgrzane powietrze wnętrza wyprowadzać na zewnątrz. Ruch ten powoduje równocześnie zasysanie chłodnego powietrza w dolnej części budynku. Może ono napływać podziemnym kanałem, chłodząc się po drodze nad podziemnym zbiornikiem z wodą. W chłodzeniu wykorzystuje się zjawisko konwekcji.
Okazałe meczety piątkowe islamu szyickiego w Iranie i Uzbekistanie zapoczątkowały typ meczetu z iwanami, który wszedł na stałe do kanonu architektury.
dr hab. inż. Stefan Gierlotka
Zdjęcia autora
