Szczególne korzystanie z wód w aspekcie obowiązku uzyskania pozwolenia wodnoprawnego

Zagadnienie korzystania z wód po­jawia się w przypadku wielu za­mierzeń inwestycyjnych, które na różne sposoby mogą wpływać na stan środowiska wodnego bądź wykorzy­stywać jego zasoby. Regulacje w tym zakresie mogą w znaczący sposób wpłynąć na prawa i obowiązki inwesto­rów, a sama kwestia korzystania z wód stanowi jeden z istotnych elementów całego procesu inwestycyjnego.

Jak rozumieć korzystanie z wód?

Na gruncie przepisów ustawy – Pra­wo wodne korzystanie z wód określono jako używanie ich na potrzeby ludno­ści oraz gospodarki, przy czym wy­odrębniono trzy jego rodzaje: zwykłe, powszechne i szczególne. Jedynym rodzajem korzystania wymagającym uzyskania pozwolenia wodnoprawnego zgodnie z tymi przepisami jest korzy­stanie szczególne, przy czym najważniejsze działania, które mogą być pro­wadzone w ramach tego korzystania, wskazano w art. 37 ww. ustawy. Wy­pada pamiętać, że działania te nie sta­nowią katalogu zamkniętego, a oce­niając, czy dane zamierzenie stanowi szczególne korzystanie z wód, należy kierować się przede wszystkim oceną, czy wykracza ono poza korzystanie zwykłe lub powszechne. Te dwie ostat­nie grupy zostały scharakteryzowane odpowiednio jako służące zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa do­mowego oraz gospodarstwa rolnego (korzystanie zwykłe) bądź służące do zaspokajania potrzeb osobistych, go­spodarstwa domowego lub rolnego, bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a także do wypoczynku, uprawiania turystyki, sportów wod­nych oraz amatorskiego połowu ryb (korzystanie powszechne). Oczywiście od każdej reguły są wyjątki, a zatem znajdziemy je i tutaj. Z grupy dzia­łań stanowiących zwykłe korzystanie z wód wyłączone zostały następujące przedsięwzięcia: nawadnianie gruntów lub upraw wodą podziemną za pomocą deszczowni; pobór wody powierzch­niowej lub podziemnej w ilości większej niż 5 m³ na dobę; korzystanie z wód na potrzeby działalności gospodar­czej; rolnicze wykorzystanie ścieków lub wprowadzanie do wód lub do ziemi oczyszczonych ścieków, jeżeli ich łącz­na ilość jest większa niż 5 m3 na dobę.

Z kolei do powszechnego korzystania nie są zaliczane: wydobywanie kamie­nia, żwiru, piasku oraz innych mate­riałów z morskich wód wewnętrznych wraz z wodami wewnętrznymi Zatoki Gdańskiej oraz z wód morza terytorialnego; wycinanie roślin z wód lub brzegu; wydobywanie kamienia i żwiru z potoków górskich; korzystanie z wód w zbiornikach wodnych, przeznaczo­nych do chowu lub hodowli ryb oraz innych organizmów wodnych, usytuo­wanych na wodach płynących, oraz wprowadzanie ścieków.

W toku postępowania inwestycyjnego przedsiębiorca spotyka się najczęściej z przedsięwzięciami stanowiącymi szczególne korzystanie z wód, wyma­gające – jak już wspomniano – uzy­skania pozwolenia wodnoprawnego. Działania wymienione wprost w art. 37 Prawa wodnego obejmują:

– pobór oraz odprowadzanie wód po­wierzchniowych lub podziemnych;

– wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi;

– przerzuty wody oraz sztuczne zasi­lanie wód podziemnych;

– piętrzenie oraz retencjonowanie śródlądowych wód powierzchnio­wych;

– korzystanie z wód do celów energe­tycznych;

– korzystanie z wód do celów żeglugi oraz spławu;

– wydobywanie z wód kamienia, żwi­ru, piasku oraz innych materiałów, a także wycinanie roślin z wód lub brzegu;

– rybackie korzystanie ze śródlądo­wych wód powierzchniowych.

W ustawie zdefiniowano również dzia­łania, do których przepisy dotyczące korzystania z wód stosuje się „odpo­wiednio”. Wyróżniono tutaj nawadnia- nie/odwadnianie gruntów; odwadnianie obiektów lub wykopów budowlanych oraz zakładów górniczych; użytkowanie wód znajdujących się w rowach; wpro­wadzanie ścieków do wód lub do ziemi; wprowadzanie ścieków przemysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego do urządzeń kanalizacyjnych stanowiących własność innych podmiotów; rolnicze wykorzystanie ścieków; wydobywa­nie z wód powierzchniowych kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, a także wycinanie roślin z wód lub brze­gu; piętrzenie oraz retencjonowanie śródlądowych wód powierzchniowych. W judykaturze oraz piśmiennictwie wskazuje się, że stosowanie przepisów „odpowiednio” oznacza trzy możliwo­ści: 1) stosowanie wprost, bez żad­nych modyfikacji, w stosunku do innego przedmiotu niż określony w przepisie; 2) stosowanie ich z odpowiednimi mo­dyfikacjami; 3) brak zastosowania wo­bec innego przedmiotu ze względu na bezprzedmiotowość lub sprzeczność z innymi przepisami.

Jako przykład powyższej kwestii można wskazać wprowadzanie ścieków prze­mysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego do kanalizacji innego pod­miotu. Jest to działanie wymagające uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, a zatem co do zasady przepisy doty­czące uzyskiwania tych zezwoleń po­winny być w tym zakresie stosowane odpowiednio. Dotyczy to m.in. treści dokumentacji, składanej przy wniosku o udzielenie przedmiotowego pozwo­lenia – w tym również operatu wodnoprawnego. Należy jednak zwrócić uwagę, że określenie niektórych z ele­mentów tej dokumentacji dla omawia­nej działalności jest całkowicie bezce­lowe. Zgodnie z art. 132 ust. 3 pkt 1 Prawa wodnego w części graficznej operatu wodnoprawnego zaznacza się plan urządzeń wodnych i zasięg od­działywania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych do wykonania urządzeń wodnych, z oznaczeniem nie­ruchomości wraz z ich powierzchnią, naniesiony na mapę sytuacyjno-wysokościową terenu. Oczywiste jest, że w przypadku tego konkretnie działania, kiedy źródło potencjalnego zanieczysz­czenia, tj. ścieki, jest przemieszczane na każdym etapie w całkowicie szczel­nym, odizolowanym od środowiska urządzeniu (sieć kanalizacyjna, zbiornik bezodpływowy), zasięg oddziaływania ogranicza się do tego urządzenia, nie mając wpływu na nieruchomość, na której jest ono zlokalizowane. Organ właściwy do wydania pozwolenia ma w takiej sytuacji podstawy do odstąpienia od tego właśnie wymagania ope­ratu wodnoprawnego, gdyż jest ono bezprzedmiotowe.

Zgodnie z przepisami ustawy – Pra­wo wodne każdy rodzaj szczególnego korzystania z wód wymaga uzyskania przez podmiot pozwolenia wodno- prawnego (art. 122 ust. 1 pkt 1). Ze względu na rozległą problematykę każdy rodzaj wymagałby też oddzielnego opracowania, jednak z powodu ograniczonego miejsca omówione zo­staną jedynie najważniejsze kwestie.

© Jurgen Falchle – Fotolia.com

Odprowadzanie ścieków – najpowszechniejszy rodzaj szczególnego korzystania z wód

Najczęściej chyba spotykanym rodza­jem szczególnego korzystania z wód w trakcie procesu inwestycyjnego jest odprowadzanie ścieków do śro­dowiska (tj. do wód lub ziemi), dlatego zostanie ono omówione najszerzej.

W art. 9 ust. 1 pkt 14 ustawy zdefi­niowane zostały poszczególne rodzaje ścieków, przy czym jako pierwszą gru­pę wymieniono wody zużyte, w szcze­gólności na cele bytowe lub gospo­darcze, do których można zaliczyć np. wody pochłodnicze oraz ścieki po­chodzące z gospodarstwa domowe­go. Ścieki mogą powstawać również w związku z prowadzoną przez czło­wieka działalnością, pomimo że do jej prowadzenia nie jest niezbędne użycie wody. Należy tutaj wskazać przede wszystkim wody opadowe i roztopo­we ujęte w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych o trwałej nawierzchni, w szczególno­ści z miast, portów, lotnisk, terenów przemysłowych, handlowych, usługo­wych i składowych, baz transporto­wych oraz dróg i parkingów, a także wody odciekowe ze składowisk odpa­dów oraz obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, w których są składowane odpady wydobywcze niebezpieczne oraz odpady wydobyw­cze inne niż niebezpieczne i obojętne, z miejsc magazynowania odpadów.

W tym miejscu należy poświęcić chwi­lę na omówienie tych stosunkowo często pojawiających się rodzajów ścieków. Wody opadowe i roztopowe, aby można było zakwalifikować jako ścieki, muszą być ujęte w system ka­nalizacyjny – nie traktuje się w związ­ku z tym jako odprowadzania ścieków spływu powierzchniowego tych wód, np. z dróg bądź parkingów. Zdarza się, że spływ taki jest traktowany przez inwestorów oraz organy admi­nistracji jako odwodnienie obiektu bu­dowlanego, również stanowiące jeden z rodzajów działalności wymagającej uzyskania pozwolenia. Jednak definicja ścieków zawarta w art. 9 ust. 1 pkt 14 ustawy – Prawo wodne wyraźnie wskazuje, że wody opadowe pochodzą­ce m.in. z dróg są ściekami, nie mogą one zatem stanowić wód pochodzą­cych z odwodnienia w myśl przepisów tej ustawy. W tym przypadku należy stosować przepisy dotyczące szcze­gólnego korzystania z wód, nie zaś przepisy dotyczące odwodnienia obiek­tów budowlanych. Ponadto wydaje się, że odwodnienie ma na celu obniżenie poziomu wód zalegających w gruncie, nie zaś odprowadzanie z niego wód opadowych. Wskazuje na to art. 124 pkt 6, zgodnie z którym pozwolenie wodnoprawne nie jest wymagane na „odwadnianie obiektów lub wykopów budowlanych, jeżeli zasięg leja depre­sji nie wykracza poza granice terenu, którego zakład jest właścicielem”. Analizując przywołane definicje, nale­ży również podkreślić, że wody opado­we i roztopowe pochodzące z miejsc magazynowania odpadów (każdego rodzaju) należy traktować jako wody odciekowe. Najlepszy przykład sta­nowią wody opadowe i roztopowe po­wstające na terenie stacji demonta­żu pojazdów. Miejsce magazynowania pojazdów takiego obiektu powinno być zlokalizowane na podłożu utwardzo­nym, natomiast brak jest obowiązku jego zadaszenia, w związku z czym magazynowane odpady wystawione są na działanie deszczu. Wody opadowe, infiltrując przez zgromadzone pojazdy, zebrane następnie w sys­tem kanalizacyjny, stają się wodami odciekowymi, kwalifikowanymi jako ścieki przemysłowe. W przypadku gdy zawierają one substancje szczegól­nie szkodliwe dla środowiska wodne­go (np. węglowodory ropopochodne), będą wymagały uzyskania pozwolenia wodnoprawnego na podstawie art. 122 ust. 1 pkt 10 wymienionej usta­wy. Rodzi to poważne konsekwencje dla podmiotów prowadzących stacje demontażu pojazdów, ponieważ – po­mimo składu zbliżonego do wód opa­dowych i roztopowych zdefiniowanych w art. 9 ust. 1 pkt 14 lit. c) Prawa wodnego – ścieki takie nie mogą być odprowadzane do ziemi, lecz jedynie do urządzeń kanalizacyjnych. Szczególny przypadek stanowią wody opadowe odprowadzane z dachów – po­mimo, iż nie są one kwalifikowane jako wody powierzchniowe lub podziemne, to ich odprowadzanie do środowiska może wymagać uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, o ile wykracza ono poza granice zwykłego korzystania z wód. I tak odprowadzanie wód opa­dowych z dachów domków jednoro­dzinnych, wpisujące się w ramy korzy­stania zwykłego, nie będzie wymagało uzyskania pozwolenia, gdyż działanie takie będzie służyło zaspokojeniu po­trzeb własnego gospodarstwa domo­wego, natomiast odprowadzanie wód z dachów wielorodzinnych budynków mieszkalnych będzie stanowić szcze­gólne korzystanie z wód, gdyż działanie to wykracza poza korzystanie zwykłe lub powszechne. Na takie działanie ko­nieczne będzie uzyskanie pozwolenia wodnoprawnego.

W ustawie dokonano również podziału ścieków ze względu na ich rodzaje:

– ścieki bytowe – ścieki z budynków mieszkalnych, zamieszkania zbioro­wego oraz użyteczności publicznej, powstające w wyniku ludzkiego me­tabolizmu lub funkcjonowania go­spodarstw domowych, oraz ścieki o zbliżonym składzie pochodzące z tych budynków;

– ścieki komunalne – ścieki bytowe lub ich mieszanina ze ściekami przemy­słowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, odprowadzane urzą­dzeniami służącymi do realizacji zadań własnych gminy w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków komunalnych;

– ścieki przemysłowe – ścieki, niebędące ściekami bytowymi albo wo­dami opadowymi lub roztopowymi, powstałe w związku z prowadzoną przez zakład działalnością handlową, przemysłową, składową, transpor­tową lub usługową, a także będące ich mieszaniną ze ściekami innego podmiotu, odprowadzane urządze­niami kanalizacyjnymi tego zakładu.

W tej ostatniej definicji określenie „niebędące ściekami bytowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi” należy rozumieć jako „niebędące ście­kami bytowymi albo wodami opado­wymi lub roztopowymi w czystej po­staci”. Oznacza to, że – przykładowo – mieszanina ścieków przemysłowych oraz ścieków bytowych powstających w związku z funkcjonowaniem zakładu będzie stanowić w całości ścieki prze­mysłowe, mogące zawierać substan­cje szczególnie szkodliwe dla środowi­ska wodnego. Jest to również istotne z punktu widzenia konieczności uzy­skania pozwolenia wodnoprawnego.

Co jeszcze wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego?

W katalogu zawartym w art. 37 Pra­wa wodnego jako pierwsze wymienio­no pobór i odprowadzanie wód po­wierzchniowych i podziemnych. O ile pojęcie poboru wody jest oczywiste, o tyle interpretacja sformułowania „odprowadzanie wód powierzchniowych i podziemnych” może nastręczać trudności. Należy pamiętać, że wody wprowadzone do urządzenia wodnego przestają stanowić wody powierzch­niowe (lub podziemne), w związku z czym ich ewentualnego odprowa­dzania z powrotem do środowiska nie można traktować w kategorii odpro­wadzania wód powierzchniowych. Wy­daje się, że ustawodawca wskazał tu­taj na możliwość odprowadzania wody w przypadku konieczności odciążenia cieku, np. w sytuacji wystąpienia nad­miaru wód.

Rozważając kwestię przerzutów wody oraz sztucznego zasilania wód podziemnych, należy zwrócić uwagę na cel prowadzonych działań. Prze­rzuty wody zgodnie art. 9 ust. 1 pkt 11 Prawa wodnego należy rozumieć jako ujmowanie i przemieszczanie wód powierzchniowych oraz niezanieczyszczonych wód pochodzących z odwodnienia zakładów górniczych, w celu zwiększenia zasobów wodnych innych cieków naturalnych, kanałów, jezior oraz innych zbiorników wod­nych. W analogiczny sposób należy traktować sztuczne zasilanie wód podziemnych, a istotą obu tych dzia­łań jest zasilenie innej zlewni.

Pozwolenie wodnoprawne wyda­wane na korzystanie z wód do ce­lów energetycznych zazwyczaj nie ogranicza się tylko do tego aspektu szczególnego korzystania z wód, ale obejmuje swoim zakresem również inne rodzaje korzystania wymienione w art. 37 Prawa wodnego – przede wszystkim piętrzenie śródlądowych wód powierzchniowych. Wykonanie elektrowni wodnej może zatem wyma­gać nie tylko budowy urządzeń samej elektrowni, ale również urządzenia piętrzącego wodę, przy czym zazwy­czaj wszystkie kwestie wymagające uzyskania pozwolenia wodnoprawnego uregulowane są w jednej decyzji. Wy­jątek stanowi tutaj sytuacja, w której podmiot chce realizować inwestycję na istniejącym urządzeniu piętrzą­cym. Pozwolenie wodnoprawne będzie obejmować wówczas jedynie pobór wody dla celów energetycznych i jej odprowadzenie do odbiornika. Szczególnym korzystaniem z wód jest również wydobywanie z wód kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, potocznie nazywane „poborem kru­szywa”. Wymaga ono zarówno uzy­skania pozwolenia wodnoprawnego, jak i zawarcia umowy na użytkowanie gruntów pokrytych wodami z zarząd­cą rzeki. Należy podkreślić, że usta­wodawca odstąpił od tego obowiązku, w przypadku gdy wydobywanie kru­szywa jest prowadzone w związku z utrzymywaniem wód. Niektóre or­gany stoją jednak na stanowisku, że komercyjne wydobywanie kruszywa, nawet jeśli wspomaga utrzymanie wód, wymaga uzyskania przez pod­miot stosownego pozwolenia, co wię­cej – wspomniana umowa użytkowa­nia gruntów zawierana jest zazwyczaj z podmiotem już legitymującym się pozwoleniem wodnoprawnym na po­bór materiału z rzek.

Zwolnienie z konieczności uzyskania pozwolenia

Jakkolwiek zgodnie z art. 122 ust. 1 pkt 1 ustawy – Prawo wodne szcze­gólne korzystanie z wód, co do zasady, wymaga uzyskania pozwolenia wodno- prawnego, to jednak w określonych przypadkach ustawodawca przewidział zwolnienia z tego obowiązku. I tak w myśl art. 124 ww. ustawy nie wy­magają uzyskania pozwolenia następu­jące działania, mieszczące się w kate­gorii szczególnego korzystania z wód:

– uprawianie żeglugi na śródlądowych drogach wodnych;

– wydobywanie kamienia, żwiru, pia­sku, innych materiałów oraz wycina­nie roślin w związku z utrzymywa­niem wód, szlaków żeglownych oraz remontem urządzeń wodnych;

– rybackie korzystanie ze śródlądo­wych wód powierzchniowych;

– pobór wód powierzchniowych lub podziemnych w ilości nieprzekraczającej 5 m3 na dobę;

– odprowadzanie wód z wykopów bu­dowlanych lub z próbnych pompowań otworów hydrogeologicznych;

– pobór i odprowadzanie wód w związ­ku z wykonywaniem odwiertów lub otworów strzałowych przy użyciu płuczki wodnej na cele badań sejs­micznych.

Zwolnienie z obowiązku uzyskania pozwolenia nie oznacza jednak możliwości wykonywania powyższych czynności bez uzyskania jakichkolwiek zezwoleń. Na przykład rybackie korzy­stanie z wód, polegające na pobiera­niu pożytków (np. ryb) z publicznych wód śródlądowych, może być prowa­dzone na terenie obwodów rybackich, ustanawianych na podstawie ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybac­twie śródlądowym. Stosownie do art. 13 ust. 2 Prawa wodnego dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wod­nej oddaje obwody rybackie do rybac­kiego korzystania w drodze oddania w użytkowanie. Oddanie w użytkowa­nie obwodu rybackiego następuje za opłatą roczną, na podstawie umowy, do której zawarcia jest upoważniony dyrektor regionalnego zarządu gospo­darki wodnej.

Powyższa krótka analiza nie wyczerpu­je tematyki szczególnego korzystania z wód. Najistotniejszą kwestią wydaje się jednak, że art. 37 Prawa wodne­go, w którym wymieniono podstawo­we działania z tej kategorii, nie stano­wi katalogu zamkniętego. W związku z tym analizując konieczność uzyska­nia pozwolenia wodnoprawnego, nale­ży zawsze mieć na uwadze przesłankę celowościową definicji szczególnego korzystania z wód, przytoczonej na wstępie, zgodnie z którą jest to ko­rzystanie wykraczające poza korzystanie powszechne lub zwykłe.