Rusztowania przejezdne aluminiowe – wymagania techniczne i zapowiedź zmian

Rusztowania ruchome stosowane są niemal na każdej budowie, a znane są od stuleci. Umożliwiają wykonywanie na wysokości prostych prac budowlano-remontowych. Wczesna relacja historyczna opisująca przykłady użycia rusztowań ruchomych znajduje się np. w pracy kanonika krakowskiego W. Sierakowskiego, będącej kompilacją wydanego w 1743 r. dzieła włoskiego mistrza Niccolo Zabaglia. Opisano tam „toczące się wiązania”, tj. machiny do przystrajania kościołów, zamiatania pajęczyn itp. (rys. 1a). Od tego czasu nastąpił znaczny postęp w dziedzinie mechaniki i obliczeń statyczno-wytrzymałościowych, jednak zastosowanie takich konstrukcji rusztowań jest nadal podobne – mają przede wszystkim zapewnić bezpieczne wykonywanie prac na wysokości (rys. 1b).

Rys. 1. Porównanie historycznych rozwiązań rusztowań ruchomych (a) z ich aktualnym wykonaniem (b)

Obecnie przez rusztowania ruchome rozumie się konstrukcje przeznaczone do wielokrotnego zastosowania na miejscu budowy, przystosowane do poziomego przemieszczenia (np. na kołach, wałkach, płozach bez własnego napędu) i bez konieczności rozbierania na części składowe [1]. Należy jednak zwrócić uwagę, że podobne konstrukcje, lecz przystosowane do przemieszczania w pionie, należą do grupy dźwignic, a więc nie są już rusztowaniami, lecz ruchomymi pomostami roboczymi, podlegającymi Urzędowi Dozoru Technicznego. Zasadnicze różnice między tymi dwoma rodzajami sprzętu określono np. w artykule [2].

Mnogość rozwiązań technicznych i różnorodność potrzeb na budowach spowodowały, że rusztowania ruchome dzielą się na dwie grupy [3]: Rusztowania przestawne – przemieszczane głównie za pomocą urządzeń dźwigowych. Są to zwykle konstrukcje wymagające posiadania indywidualnej dokumentacji technicznej, ze względu na ich specyficzny rodzaj użytkowania – podczas przemieszczania stojaki rusztowania muszą umożliwiać przeniesienie sił rozciągających (na skutek podwieszenia na zawiesiu dźwigowym). Jednak istnieją również na rynku rozwiązania typowe, np. przeznaczone do prac zbrojarskich.

Fot. Stock.adobe / danimages

Rusztowania przejezdne – przemieszczane za pomocą kół jezdnych – zarówno przez pracowników, jak i za pośrednictwem np. ręcznych przyciągarek łańcuchowych (rozwiązanie nietypowe). Rusztowania przejezdne początkowo wykonywano jako rurowo-złączkowe wyposażone w koła jezdne, następnie na rynku pojawiły się stopniowo akcesoria do rusztowań systemowych, np. ramowych lub modułowych [4]. Z tego typu rozwiązań wyewoluowała następnie grupa tzw. wież dostępu (ang. mobile access and working tower, w skrócie MAT) – rys. 2. Rozwój takich systemowych rozwiązań wynikał z dwóch źródeł: branży rusztowaniowej oraz producentów drabin konstruujących małe pomosty wsparte na lekkich drabinach.

Obecnie typowe rusztowaniowe wieże dostępu wykonywane są głównie ze stopów aluminium. Wpływa to przede wszystkim na lekkość elementów konstrukcji, a tym samym na łatwość montażu/demontażu. Podstawowym elementem konstrukcji takiego rusztowania jest tzw. drabino-rama. Mimo że istnieją różne rozwiązania komunikacji wewnętrznej na takim rusztowaniu (schodnie, schody drabinowe, drabiny ukośne i pionowe), to najczęściej praktykowanym sposobem przez producentów jest właśnie drabino-rama. Stanowi ona nie tylko konstrukcję nośną, ale umożliwia korzystanie z niej jak z drabiny pionowej. Oczywiście wejście na rusztowanie powinno się odbywać po wewnętrznej stronie rusztowania (wyjątek stanowią niektóre niskie rusztowania o pomoście roboczym zlokalizowanym na poziomie maks. 2,5 m nad podłożem).

Rusztowania przejezdne. Podstawy prawne dotyczące montażu i użytkowania

Mimo że w fazie montażu/demontażu rusztowań przejezdnych powinna być możliwość rozmieszczania pomostów maks. co 2,1 m wysokości konstrukcji, to obecna norma z 2005 r. dopuszcza rozmieszczenie pomostów w fazie użytkowania maks. co 4,2 m (przy czym odległość od podłoża do najniższego pomostu nie może przekroczyć 4,6 m – rys. 2 i 4). Reguły dotyczące bezpieczeństwa i warunków wykonania ruchomych rusztowań roboczych określono w normie PN-EN 1004:2005 [5]. Zgodnie z tym standardem maksymalna wysokość typowych wież jezdnych nie powinna przekraczać 12 m wewnątrz pomieszczeń (osłoniętych od działania wiatru) oraz 8 m na wolnym powietrzu. Przez wysokość konstrukcyjną rusztowania rozumie się odległość od podłoża do górnej powierzchni najwyższego pomostu. Ponadto konstrukcja takiego rusztowania cechuje się następującymi własnościami:

• może być używana jako konstrukcja wolno stojąca,
• składa się z elementów systemowych i ma z góry zadane wymiary,
• ma jeden lub więcej pomostów roboczych,
• ma cztery koła w podstawie pozwalające niezwłocznie przesunąć konstrukcję w razie wzrostu prędkości wiatru oraz na zakończenie zmiany roboczej,
• ma zapewnioną stabilność za pośrednictwem swojej podstawy lub jeżeli potrzeba innego rodzaju rozparcia.

Rusztowania montowane zgodnie z normą EN 1004 oraz instrukcją montażu producenta (DTR) są rozwiązaniem typowym i nie wymagają projektu indywidualnego, jednak montaż i demontaż powinny być wykonane przez uprawnionego montera rusztowań (tj. osobę posiadającą książkę operatora maszyn roboczych wydaną przez Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego na podstawie [6]). Ponadto przed rozpoczęciem użytkowania rusztowania dla prac wykonywanych na wysokości powyżej 2 m od otaczającego poziomu podłogi lub terenu zewnętrznego należy zawsze dokonać odbioru technicznego w trybie określonym w § 110 rozporządzenia w sprawie bhp podczas wykonywania robót budowlanych [7]. Odbiór taki najczęściej dokumentuje się w protokole odbioru technicznego, którego kopia umieszczana jest w specjalnej zawieszce na gotowym do użytkowania rusztowaniu. Dobrą praktyką jest umieszczenie w tym protokole informacji o lokalizacji rusztowania, wskazując nie tylko adres lub nazwę obiektu, ale precyzując to przez wskazanie osi konstrukcyjnych budynku, określając przy której fasadzie będzie się poruszać rusztowanie, czy jest ono rusztowaniem zewnętrznym czy wewnętrznym itp. Pozwala to na uniknięcie wielu nieporozumień związanych z jego użytkowaniem. Na przykład droga przemieszczania rusztowań przejezdnych powinna być wyrównana, utwardzona (w przypadku podłoża gruntowego wykonuje się tzw. pasy jezdne [8]), odwodniona, a jej spadek nie może przekraczać 1%. Wskazując w protokole zakres lokalizacji rusztowania, daje się jego użytkownikom wskazówkę, gdzie takie rusztowanie może być przemieszczane. Dzięki wskazaniu lokalizacji w protokole wieszanym na rusztowaniu zapobiega się też nadużyciom związanym z przewieszaniem tego protokołu na inne rusztowania. Oczywiście odbiór techniczny dokonuje się jednokrotnie (nie ma potrzeby go powtarzać po przemieszczeniu wieży, lecz wystarczy wykonać jej przeglądu), jednakże każda operacja częściowego demontażu i ponownego montażu jest już ingerencją w konstrukcję rusztowania, która powoduje konieczność powtórzenia procesu odbioru technicznego.

Eksploatacja powinna być prowadzona zgodnie z instrukcją producenta, a instrukcja musi być dostępna na budowie. Zasady jej opracowania zostały wskazane w normie EN 1298 [9]. Potwierdzeniem gotowości rusztowania do użytkowania jest również protokół przeglądu jako efekt sprawdzenia, które dokonywane jest nie rzadziej niż raz w miesiącu lub po działaniu innych czynników, stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa wykonania prac (po silnym wietrze, opadach atmosferycznych), jak również przerwach roboczych dłuższych niż 10 dni. Oprócz tego osoba nadzorująca prace na wysokości powinna dokonać sprawdzenia rusztowania każdorazowo przed jego użytkowaniem – test to tzw. przegląd codzienny, którego nie ma potrzeby dokumentować protokołem (jeżeli nie wskazano inaczej, np. w IBWR, planie bioz). Dokumentowanie przeglądów coraz częściej się odbywa przez wpis w tabelę w tzw. scaftagu, czyli zawieszce na rusztowaniu.

Rys. 2. Typowa wieża jezdna zgodna z normą PN-EN 1004:2005

Wymagania techniczne dla przejezdnych wież dostępu

Podane zostaną wybrane podstawowe wytyczne dotyczące montażu i użytkowania wież dostępu, zgodnych z normą EN 1004.

Polecamy:

• Przyczyny wypadków na rusztowaniach
• Czego brakuje rusztowaniom – przepisy a praktyka

Dopuszczalne obciążenie pomostu roboczego i jego wyposażenie

Rusztowanie przejezdne wyposażone jest w jeden pomost roboczy, a pozostałe pomosty służą jedynie jako droga dojścia (tzw. pomosty dostępu). Dlatego też do podstawowego wyposażenia pomostów komunikacyjnych zabezpieczających przed upadkiem należą poręcze ochronne (główne i pośrednie), natomiast pomost roboczy wyposażony jest również w bortnice. Niewyposażenie pomostów dostępu w bortnice jest sprzeczne z polskimi wymaganiami, mówiącymi, że zabezpieczenie przed upadkiem z wysokości stosuje się również do przejść i dojść do stanowisk pracy oraz do klatek schodowych. Jednak z drugiej strony rusztowania powinny być zgodne z instrukcją producenta oraz spełniać wymagania określone w Polskich Normach [10]. Dołożenie dodatkowych bortnic na pomostach dostępu wiąże się ze zwiększonym parciem wiatru na rusztowanie zewnętrzne (występuje większa powierzchnia obciążenia wiatrem) i może się okazać, że określona w instrukcji ilość balastu/rozstaw rozpór itp. jest niewystarczająca. Z tego względu, gdy producent rusztowania przejezdnego zewnętrznego określa w instrukcji, że pomostów dostępu nie należy wyposażać w bortnice, trzeba bezwzględnie zachować ten warunek. Oczywiście, jeżeli praca na rusztowaniu przejezdnym zgodnym z EN 1004 miałyby być wykonywana na jednym z niższych pomostów, wtedy należy przełożyć bortnice na ten właśnie pomost.

Pomosty rusztowania mogą być wykonywane w dwóch wariantach klas obciążenia:

• 1,50 kN/m² (klasa 2, zgodnie z normą EN 12811-1) – stosowana głównie do prac niewymagających tymczasowego składowania na pomoście materiałów budowlanych;
• 2,00 kN/m² (klasa 3, zgodnie z normą EN 12811-1) – używana w pracach dociepleniowych, tynkowaniu itp.

W przypadku planowania robót ciężkich, np. murowania (obciążenie równomiernie rozłożone pomostu roboczego ≥ 3 kN/m²), zabrania się stosowania typowych rusztowań przejezdnych – są one niezgodne z normą EN 1004.

Zobacz też: Rusztowanie wyprzedzające – bezpieczeństwo pracy i zysk ekonomiczny

Rusztowania przejezdne. Budowa układu jezdnego

Wszystkie koła jezdne powinny posiadać hamulce, przy czym w fazie użytkowania co najmniej dwa z nich muszą być zablokowane (aby uniemożliwić przypadkowe przemieszczenie się wieży w trakcie prac na wysokości).

Koła te powinny być tak zamocowane, aby nie mogło dojść do ich przypadkowego wysunięcia. Przemieszczanie rusztowań przejezdnych, w przypadku gdy przebywają na nich ludzie, jest zabronione. W trakcie przemieszczania rolki jezdne powinny lekko się obracać na własnej osi podczas jazdy, jak również w osi stojaka w celu obrócenia rusztowania o wymagany kąt. Rolka powinna być wykonana z materiału odpornego na przebicie (przedziurawienie), co w praktyce oznacza, że koła powinny być pełne. Typowe wieże EN 1004 powinny być przesuwane wyłącznie ręcznie, wzdłuż dłuższego boku lub po przekątnej. Podczas zmiany miejsca nie należy przekraczać normalnej prędkości, z jaką się porusza pieszy.

Zabezpieczania przed utratą stabilności

Istnieje wiele sposobów zapewnienia stabilności powodujących, że rusztowanie może być bezpieczną konstrukcją wolno stojącą. Z tego powodu należy postępować zgodnie z zaleceniami określonymi w aktualnej instrukcji (DTR). Najczęściej występujące sposoby zabezpieczenia:

• Belki jezdne stałe lub teleskopowe – montowane w podstawie rusztowania, przez co poszerzają je o określoną szerokość. Producent wskazuje zależność wysokości rusztowania od rozstawu podpór.
• Podpory stabilizujące (stabilizatory) – rozpory/zastrzały, powodujące poszerzenie podstawy i zapewniające oparcie rusztowania o podłoże. Podstawki podpór nie powinny unosić rusztowania na podporach, lecz zapewniać rozpieranie się o podłoże.
• Balast – najczęściej wykonany z krążków stalowych nakładanych na belkę podstawy lub odważników betonowych mocowanych do stojaków za pośrednictwem specjalnych obejm (złączy). Producent określa liczbę obciążników, sposób ich mocowania oraz rozmieszczenie.
• Kotwienie – dotyczące tylko niektórych wysokich odmian rusztowania o wąskiej podstawie. Sposób ten jest niewygodny, gdyż każdorazowo po przesunięciu rusztowania należy jego stojaki w pobliżu najwyższego pomostu zamocować do kotwy 0 12 mm umieszczonej w ścianie (podobnie jak kotwienie rusztowań nieruchomych). Każdy system rusztowania może zawierać odmienne rozwiązania (zależne od budowy podstawy, wysokości wieży i ekspozycji na wiatr). Rozwiązania te należy stosować również w trakcie postoju konstrukcji, aby nie doprowadzić do przesunięcia wieży, jej obrotu i upadku po zakończonej pracy (np. w nocy).

Zapowiedź zmian w normach technicznych

Ciągły postęp techniczny oraz tendencje dotyczące zwiększania bezpieczeństwa użytkowania rusztowań spowodowały, że trwają prace normalizacyjne w tej dziedzinie. Po blisko dwóch dekadach obowiązywania obecnych standardów technicznych postanowiono, że będą one zgrupowane w nowy zestaw norm serii EN 1004 (rys. 3).

Rys. 3. Rozwój normalizacji w zakresie rusztowań przejezdnych

Wszystko wskazuje na to, że producenci będą musieli wyposażać rusztowania przejezdne w więcej pomostów dostępu. Projekt końcowy normy FprEN 1004:2019 zakłada nawet konieczność zastosowania maksymalnych odległości 2,25 m między pomostami, jak również maksymalną odległość 3,40 m między podłożem a pierwszym pomostem (rys. 4). W związku z tym, że dołożenie pomostów, a tym samym oporęczowania, zmieni warunki obciążenia wiatrem i wpłynie na stabilność konstrukcji – zaleca się, aby bezwzględnie postępować zgodnie z najnowszą edycją instrukcji producenta rusztowań.

Rys. 4. Zasady rozmieszczania pomostów na rusztowaniu przejezdnym: a) PN-EN 1004:2005, b) zapowiedź zmian prEN 1004

Nowa norma będzie zawierać cały szereg zmian wpływających na zasady użytkowania. Przykładowo jako balastu będzie można używać również płynów lub materiałów ziarnistych (sypkich), co może być trudno akceptowalne na budowach. Oczywiście norma nakłada w takich przypadkach wiele wymagań, tj. pojemniki na balast płynny/sypki dostarczone przez producenta powinny być zamykane i zabezpieczone w taki sposób, aby zapobiec wyciekowi materiału wypełniającego oraz być odporne na uderzenia, zapobiegając utracie zawartości. Ponadto poziom napełnienia powinien być wyraźnie widoczny na pojemniku, a rodzaj materiału wypełniającego ściśle określony przez producenta.

Oprócz wymagań użytkowych norma EN 1004 zawiera przede wszystkim wiele wytycznych projektowych, począwszy od definicji obciążeń i ich kombinacji, przez modelowanie połączeń elementów, po formuły weryfikacyjne stanów granicznych. Podstawowe obliczenia wykonywane są według odpowiednich eurokodów, jednak z nałożeniem wielu specyficznych wymagań dotyczących rusztowań. Ze względu na stopień skomplikowania tych obliczeń w praktyce powinno się unikać dokonywania jakichkolwiek odstępstw od rozwiązań typowych przedstawionych przez producenta.

Pozostaje oczekiwać na wprowadzenie norm określonych na rys. 3, a następnie reakcję producentów rusztowań przejezdnych, przejawiającą się aktualizacją wytycznych związanych z użytkowaniem rusztowań przejezdnych.

Literatura

1. PN-M-47900-1:1996 Rusztowania stojące metalowe robocze – Określenia, podział i główne parametry.
2. D. Gawęcka, P Kmiecik, Wykorzystanie do prac w budownictwie lekkich rusztowań przejezdnych i podestów ruchomych,„Inżynier Budownictwa” nr 11/2016.
3. P Kmiecik, D. Gnot, E. Nowicka-Słowik, Jurkiewicz, M. Brajza, Rusztowania robocze i ochronne – użytkowanie, odbiór, nadzór, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
4. P. Kmiecik, D. Gnot, Bezpieczeństwo montażu i użytkowania rusztowań,część 10: Rusztowania przejezdne,„Atest” nr 10/2013.
5. PN-EN 1004:2005 Ruchome rusztowania robocze wykonane z prefabrykowanych elementów konstrukcyjnych – Materiały, wymiary, obciążenia projektowe, wymagania bezpieczeństwa i warunki wykonania i ogólne zasady projektowania.
6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji
   maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 583, zmiana Dz.U. z 2020 r. poz. 1461).
7. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r.  Nr 47, poz. 401).
8. PN-M-47900-2:1996 Rusztowania stojące metalowe robocze – Rusztowania stojakowe z rur.
9. PN-EN 1298:2001 Przejezdne pomosty robocze – Zasady i wytyczne opracowywania instrukcji obsługi.
10. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.).

dr inż. Piotr Kmiecik
Polska Izba Gospodarcza Rusztowań

Sprawdź: Produkty budowlane