Wszystkie utwory, w tym twórcze projekty, mogą zostać podzielone na dwie zasadnicze grupy: dzieła rozpowszechnione oraz dzieła nierozpowszechnione. Z rozpowrzechnianiem utworu łączy się wiele problemów.
Przepisy ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) z rozpowszechnieniem utworu (twórczego projektu) wiążą wiele istotnych skutków prawnych, stąd też zagadnieniu temu warto poświęcić osobną uwagę.
Na czym polega rozpowszechnienie projektu?
Rozpowszechnienie utworu ma swoją ustawową definicję. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 3 powyższej ustawy utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Choć definicja ta jest bardzo ogólna, wynikają z niej praktyczne wnioski.
Po pierwsze, warto zauważyć, że rozpowszechnieniem twórczego projektu w tym ustawowym rozumieniu jest wyłącznie rozpowszechnienie legalne, czyli dokonane za zezwoleniem twórcy. Projektem rozpowszechnionym nie będzie zatem projekt, który został rozpowszechniony bez wiedzy i zgody autora (projektanta).
Uwarunkowanie to związane jest z tym, że zgodnie z art. 16 pkt 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jednym z przysługujących projektantowi osobistych praw autorskich jest prawo o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Po śmierci projektanta prawo to zasadniczo może być wykonywane przez osoby bliskie projektantowi z kręgu jego rodziny, wskazane w art. 78 ust. 2 powyższej ustawy, w pierwszej kolejności przez jego małżonka.
Dokonanie rozpowszechnienia twórczego projektu bez zgody projektanta stanowi zatem naruszenie jego osobistych praw autorskich, co łączy się z możliwością skierowania wobec naruszyciela odpowiednich roszczeń, określonych w art. 78 ust. 1 powyższej ustawy, oraz skierowaniem przeciw niemu stosownego pozwu do właściwego sądu.
Zgoda projektanta na rozpowszechnienie twórczego projektu w praktyce uzyskiwana jest w dwojakich okolicznościach. Z jednej strony można zgodę taką uzyskać od projektanta jeszcze przed powstaniem projektu, przy okazji jego zamawiania, wpisując do umowy o prace projektowe stosowne postanowienia, obejmujące tego rodzaju zgodę oraz precyzujące jej zakres (określające sposób rozpowszechnienia projektu, na który projektant się godzi).
Z drugiej strony, jeśli chodzi o rozpowszechnienie projektu, który już istnieje, osoba zainteresowana danym rozpowszechnieniem powinna wystąpić do niego o udzielenie odpowiedniej zgody, która przybrać może formułę określonej umowy licencyjnej na skorzystanie z twórczego projektu w konkretnym zakresie.
Choć przytoczona powyżej ustawowa definicja rozpowszechnienia projektu bardzo ogólnie mówi o jakimkolwiek sposobie publicznego udostępnienia utworu, nie oznacza to, że publiczne udostępnienie w tym kontekście nie zostało w ogóle dookreślone w przepisach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Chodzi przede wszystkim o wyliczenie w art. 50 tej ustawy podstawowych zakresów (sposobów) korzystania z utworów, w tym z twórczych projektów, kryjących się pod specyficzną dla praw autorskich nazwą pól eksploatacji.
Do zakresu rozpowszechniania utworów (twórczych projektów) przypisane zostały m.in. takie pola eksploatacji, jak wprowadzanie projektów do obrotu, polegające zasadniczo na publicznej sprzedaży ich egzemplarzy, publiczne wystawienie lub wyświetlenie projektu oraz jego wprowadzenie do sieci Internetu, które w terminologii ustawowej kryje się pod mylącym określeniem „publicznego udostępnienia utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym” (por. art. 50 pkt 2 i pkt 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Rozpowszechnieniem twórczego projektu jest wobec tego np. umieszczenie prezentującej go makiety na publicznie dostępnej wystawie albo też zamieszczenie projektu w czasopiśmie lub katalogu, których egzemplarze rozprowadzane są w ramach publicznej dystrybucji. W tym kontekście należy zasygnalizować szczególny przypadek rozpowszechnienia utworu, jakim jest jego publikacja.
Aby doszło do publikacji twórczego projektu, niezbędne jest spełnienie dwóch przesłanek – dokonanie, oczywiście za zgodą autora projektu, jego zwielokrotnienia, czyli wyprodukowania w określonej technice jego egzemplarzy, np. na płytach CD, oraz udostępnienie tych egzemplarzy publicznie, np. poprzez ich wstawienie w celu sprzedaży do księgarń (por. definicję utworu opublikowanego w art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Rozpowszechnienie projektu a dozwolony użytek
Ustawodawca z uwagi na interesy użytkowników, w szczególności związane z realizacją celów publicznych i społecznych, a także prywatnych, przewidział pewne ograniczenia monopolu twórców, określane mianem dozwolonego użytku z cudzych utworów. Chodzi o wynikające z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych licencje ustawowe, dzięki którym korzystanie z chronionych utworów, w tym z twórczych projektów, nie jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, przy czym użytkownik nie musi uzyskiwać zgody twórcy (projektanta) na mieszczące się granicach dozwolonego użytku korzystanie z danego utworu.
Rozpowszechnienie, oczywiście legalne, czyli dokonujące się za wiedzą i zgodą autora (por. uwagi wyżej), jest o tyle ważne dla problematyki dozwolonego użytku z twórczych projektów, że użytek ten zasadniczo odnoszony jest do utworów już rozpowszechnionych, czyli można na wynikające z dozwolonego użytku uprawnienia się powoływać, jeżeli dotyczy on rozpowszechnionego za zgodą projektanta twórczego projektu.
Dozwolony użytek z chronionych utworów podzielony został, najogólniej rzecz biorąc, na dozwolony użytek osobisty (prywatny) oraz publiczny.
Jeżeli chodzi o dozwolony użytek osobisty, to zgodnie z art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego, co dotyczy korzystania z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego, przy czym przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego.
Tak określony dozwolony użytek osobisty pozwala zatem np. na to, aby osoba zwiedzająca publicznie dostępną wystawę sfotografowała prezentowany na tej wystawie projekt, np. w postaci rysunku lub makiety, a następnie wykonaną przez siebie fotografię umieściła na ścianie w swoim prywatnym mieszkaniu albo podarowała ją w tym celu swojemu bratu lub innemu krewnemu. W ramach tego użytku nie mieści się natomiast wykorzystanie takiego publicznie wystawianego projektu przez zwiedzającego wystawę w celu wybudowania swojego domu lub innego obiektu na prywatnej działce.
Jeżeli chodzi natomiast o dozwolony użytek publiczny, którego przypadki określają art. 24 i nast. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, to dla korzystania z twórczych projektów, w kontekście ich rozpowszechniania, szczególnie istotna jest licencja ustawowa określona w art. 33 pkt 1 powyższej ustawy. Zgodnie z tym przepisem wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednak nie do tego samego użytku. Projektant, który zgodził się, aby zaprojektowany przez niego obiekt stanął w przestrzeni publicznej, musi się liczyć z tym, że zrealizowany w ramach tego obiektu projekt będzie rozpowszechniany, np. w związku z publicznymi prezentacjami danego publicznie dostępnego miejsca, choćby w związku z promocją przez władze samorządowe danej miejscowości.
Rozpowszechnione twórcze projekty mogą podlegać także innym przypadkom dozwolonego użytku publicznego, czego przykładem jest uregulowane w art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych dozwolone prawo cytatu, nieograniczające rodzajowo cytowanych utworów, np. w celach dydaktycznych w podręcznikach.
Inne konteksty rozpowszechnienia projektów
Spośród innych regulacji, eksponujących aspekt rozpowszechnienia utworu, na uwagę zasługują szczególnie trzy następujące unormowania.
Po pierwsze rozpowszechnienie twórczego projektu może mieć wyjątkowo znaczenie dla ustalenia daty wygaśnięcia majątkowych praw autorskich. Mimo że zasadniczo prawa te wygasają po upływie siedemdziesięciu lat od końca roku, w którym zmarł projektant, inaczej sprawa ta przedstawia się wówczas, gdy twórca branego pod uwagę projektu nie jest znany. Wtedy moment wygaśnięcia majątkowych praw autorskich do takiego anonimowego projektu wyznacza data jego pierwszego rozpowszechnienia, chyba że użyty przez autora pseudonim nie budzi wątpliwości co do jego tożsamości lub jeśli projektant ujawni swoją tożsamość (por. art. 36 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Po drugie podkreślić należy, że do utworów architektonicznych i architektoniczno-urbanistycznych nie stosuje się wyjątkowo uprawnień autora do odstąpienia od umowy lub wypowiedzenia jej, w sytuacji gdy nabywca majątkowych praw autorskich lub licencjobiorca, który zobowiązał się do rozpowszechnienia utworu, nie przystąpi do tego rozpowszechnienia w umówionym terminie, a w jego braku – w ciągu dwóch lat od przyjęcia utworu (por. art. 57 powyższej ustawy). Do twórczych projektów można natomiast stosować art. 58 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który stanowi, że jeśli publiczne udostępnienie utworu następuje w nieodpowiedniej formie albo ze zmianami, którym twórca mógłby słusznie się sprzeciwić, może on po bezskutecznym wezwaniu do zaniechania naruszenia odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, przy czym twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia określonego umową.
Po trzecie wreszcie nie można zapominać, że art. 116 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jako przestępstwo traktuje działanie polegające na rozpowszechnianiu bez uprawnienia lub wbrew jego warunkom cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania. Zaznaczyć należy jednak, że z uwagi na istotny dla odpowiedzialności karnej aspekt społecznej szkodliwości czynu bardziej właściwe dla ścigania drobniejszych naruszeń praw autorskich jest dochodzenie odpowiedzialności z tego tytułu na drodze postępowań cywilnych, czyli zgłaszanie roszczeń przysługujących w związku z naruszeniem majątkowych praw autorskich, określonych w art. 79 powyższej ustawy.
Rafał Golat
radca prawny
