Prawa autorskie przysługują z reguły konkretnym, pojedynczym podmiotom, w tym wykonującym twórcze projekty projektantom.
Od aktywności uprawnionego twórcy zależy w pierwszej kolejności realizacja ochrony przysługujących mu ustawowo praw wyłącznych, jakimi są prawa autorskie. Mimo to w przepisach prawa autorskiego (ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) przewidziana została, co prawda ograniczona, rola w ochronie przysługujących twórcom praw autorskich reprezentujących ich stowarzyszeń. Rola ta zostanie poniżej pokrótce przedstawiona.
Z tego punktu widzenia w interesie twórców, w tym projektantów, leży zatem organizowanie się w drodze tworzenia środowiskowych stowarzyszeń, co pozwala im na wykorzystanie wynikających z powyższej ustawy możliwości, a tym samym zwiększa ochronę przysługujących twórcom praw autorskich.
Ponieważ w przepisach prawa autorskiego (por. uwagi dalej)mowa jest wyraźnie o stowarzyszeniach, nie mogą być one w tym zakresie wyręczane przez jednostki organizacyjne samorządów zawodowych, np. przez okręgowe izby inżynierów budownictwa czy okręgowe izby architektów. Izby te stanowią bowiem odrębne od stowarzyszeń osoby prawne, działające nie na podstawie przepisów o stowarzyszeniach, ale na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów (Dz.U. z 2001 r. Nr 5, poz. 42 z późn. zm.).
Zróżnicowany status stowarzyszeń w prawie autorskim
Uprawnienia w zakresie ochrony praw autorskich mogą realizować oczywiście stowarzyszenia zrzeszające twórców (projektantów). Mogą one zostać podzielone, z uwagi na ich zróżnicowany status w kontekście przepisów prawa autorskiego, na dwa podstawowe rodzaje: 1) stowarzyszenia będące organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi oraz 2) pozostałe stowarzyszenia zrzeszające twórców, które organizacjami zbiorowego zarządzania nie są.
Należy w tym miejscu wyjaśnić, czym jest organizacja zbiorowego zarządzania. Otóż zgodnie z art. 104 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych organizacją taką jest stowarzyszenie twórców, którego statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonych im praw autorskich oraz wykonywanie uprawnień wynikających z ustawy. Organizacją zbiorowego zarządzania jest m.in. Stowarzyszenie Architektów RP (organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi jest obecnie w Polsce kilkanaście – przyp. red.).
Aby dane stowarzyszenie zrzeszające twórców (projektantów) mogło uzyskać szczególny status organizacji zbiorowego zarządzania, powinno nie tylko posiadać odpowiednio ukształtowany statut, przewidujący zadania w zakresie zbiorowego zarządzania i ochrony praw autorskich, ale także uzyskać stosowne zezwolenie na wykonywanie działalności zbiorowego zarządu, które wydaje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Nie każde zatem stowarzyszenie zrzeszające twórców może uzyskać uprzywilejowany status organizacji zbiorowego zarządzania.Musi to być stowarzyszenie dające rękojmię należytego zarządzania powierzonymi prawami (por. art. 104 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), o czym decydują niewątpliwie takie m.in. okoliczności, jak czas i zakres działania oraz możliwości finansowo-kadrowo-organizacyjne.
Przepisy ustawowe określają pozycję stowarzyszeń, będących organizacjami zbiorowego zarządzania, zarówno wobec osób, w interesie których działają, jak i podmiotów zobowiązanych do respektowania praw twórców. Na przykład z jednej strony organizacja zbiorowego zarządzania w zakresie swojej działalności może domagać się udzielenia informacji oraz udostępnienia dokumentów niezbędnych do określenia wysokości dochodzonych przez nią wynagrodzeń i opłat, z drugiej zaś strony organizacja zbiorowego zarządzania jest obowiązana do jednakowego traktowania praw swoich członków oraz innych podmiotów przez siebie reprezentowanych w zakresie zarządzania tymi prawami lub dochodzenia ich ochrony (por. art. 105 ust. 2 i art. 106 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Ustawodawca przewidział też w stosunku do organizacji zbiorowego zarządzania szczególnego rodzaju uprawnienia. Na przykład zgodnie z art. 8 ust. 3 powyższej ustawy dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku – właśnie właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.
Jeżeli chodzi natomiast o pozostałe stowarzyszenia zrzeszające twórców (projektantów), tzn. stowarzyszenia niemające szczególnego statusu organizacji zbiorowego zarządzania, to przepisy prawa autorskiego przewidują w ich przypadku w zasadzie tylko jedno, choć bardzo istotne, uprawnienie. Chodzi o art. 78 ust. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym jeżeli twórca nie wyraził innej woli, z powództwem o ochronę osobistych praw autorskich po jego śmierci, poza określonymi ustawowo osobami mu bliskimi (małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa – por. ust. 2 powyższego przepisu), może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
Przepis powyższy nie wymaga zatem, aby zmarły twórca (projektant), o którego ochronę autorskich praw osobistych dane stowarzyszenie chce wystąpić, był w przeszłości członkiem tego stowarzyszenia. Wystarczy, że stowarzyszenie to zrzesza twórców tego samego rodzaju, czyli wykonujących ten sam rodzaj twórczości co zmarły twórca.
Konieczność stosowania przepisów o stowarzyszeniach
Do zrzeszających twórców (projektantów) stowarzyszeń, aktywnych w zakresie ochrony praw autorskich swoich członków, stosować należy ogólne przepisy o stowarzyszeniach, czyli przepisy ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.). Dotyczy to zasadniczo także stowarzyszeń kwalifikowanych, takich jak Stowarzyszenie Architektów RP, mających status organizacji pożytku publicznego (por. uwagi wyżej), z tym że ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w art. 104 ust. 2 przewiduje w stosunku do tych szczególnych stowarzyszeń określone zasady szczególne, zwłaszcza dotyczące nadzoru nad nimi, który sprawowany jest przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, podczas gdy nadzór nad stowarzyszeniami w ogólności realizowany jest, co do zasady, przez starostów (por. art. 8 ust. 5 Prawa o stowarzyszeniach).
Aby doszło do powstania stowarzyszenia, musi podjąć inicjatywę w tym zakresie co najmniej piętnaście osób (por. art. 9 Prawa o stowarzyszeniach), czyli założycieli, którymi mogą być twórcy (projektanci), np. działający w tej samej miejscowości albo specjalizujący się w określonym zakresie twórczości (projektowania).Oczywiście pomysł powołania stowarzyszenia może wyjść od jednego konkretnego twórcy, z tym że aby taka jednostkowa inicjatywa zakończyła się powodzeniem, pomysłodawca musi przekonać do swojej koncepcji co najmniej czternaście innych osób. Po rozpoczęciu działalności przez stowarzyszenie liczba jego członków może się powiększać, co bez wątpienia ma znaczenie dla pozycji stowarzyszenia wobec innych podmiotów oraz możliwości skutecznej realizacji jego statutowych celów.
Podstawowym aktem, na podstawie którego stowarzyszenie działa, jest statut. Poza innymi kwestiami, które powinny zostać w nim uregulowane, takimi jak m.in. określenie nazwy stowarzyszenia czy terenu jego działania (por. art. 10 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach), bardzo istotne jest sprecyzowanie w statucie celów stowarzyszenia i sposobów ich realizacji. Jeśli zatem stowarzyszenie zrzeszające twórców (projektantów) ma w założeniu zajmować się m.in. ochroną praw autorskich swoich członków, należałoby cel ten wyraźnie w statucie określić, z jednoczesnym wskazaniem sposobów jego realizacji. Na przykład realizacja przez stowarzyszenie ochrony praw autorskich swoich członków polegać może m.in. na udzielaniu im pomocy przy dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszenia praw autorskich do dzieł ich autorstwa, choćby poprzez współpracę z konkretnymi kancelariami prawnymi, czy też na angażowaniu się przez stowarzyszenie w polubowne rozstrzyganie sporów swoich członków z innymi podmiotami w tym zakresie.
Tworząc stowarzyszenie, którego celem byłoby wspieranie własnych członków w ochronie przysługujących im praw autorskich, warto ponadto opracować odpowiednie wewnętrzne mechanizmy działania związane z kwestią reprezentacji w obrocie prawnym.Chodzi zasadniczo albo o odpowiednie umowy między stowarzyszeniem a jego członkami, np. o zarząd ich prawami autorskimi, choćby w związku z czasową nieobecnością danego członka, albo o odpowiednie upoważnienia (pełnomocnictwa) udzielane przez członków swojemu stowarzyszeniu do podejmowania przez nie w ich imieniu określonych czynności.
W relacji między stowarzyszeniem a jego członkami możliwe są także mniej typowe relacje związane z zakresem praw autorskich. Na przykład członek stowarzyszenia, który nie ma osób bliskich uprawnionych do dziedziczenia, może w testamencie zapisać majątkowe prawa autorskie do swoich dzieł właśnie stowarzyszeniu nabywającemu je dzięki temu na wyłączność.
Rafał Golat
radca prawny
