Przeprowadzenie rozbiórki obiektów z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest lub dokonanie w nich remontu stanowi problem technologiczny, techniczny i logistyczny.
Bezpieczne wykonanie rozbiórki obiektów z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest lub bezpieczne dokonanie w nich remontu nie powoduje uruchomienia do otoczenia szkodliwych dla zdrowia pyłów respirabilnych azbestu. Jak zatem wykonać wspomniane roboty, by z zasady chronione przed uszkodzeniami wyroby, w dodatku zazwyczaj dosyć podatne na uszkodzenia, w tych okolicznościach uszkadzane z konieczności (demontaż lub remont) nie powodowały zagrożenia i czy ogóle jest to możliwe? Można by też postawić pytanie: jak wykonać roboty, by nieunikniona masywna emisja pyłów azbestu znalazła się pod kontrolą? Po pierwsze, trzeba odpowiedzieć na pytanie: czy masywna emisja pyłu z demontowanych wyrobów w ogóle nastąpić musi, a jeśli tak, czy można ją kontrolować?
Wszelka destrukcja wyrobu, zwłaszcza o małej gęstości objętościowej, a więc zawierającego duży procentowy udział azbestu, a takimi są wszystkie wyroby zawierające azbest o zawartości powyżej 15% udziału tego składnika w masie wyrobu i mające słabo zwięzłe spoiwo (uszczelnienia, sznury, tkaniny, tektury, maty i inne o charakterze izolacji termicznej, izolacje ogniochronne konstrukcji budowlanych, jak płyty miękkie w tym płyty sokalit, pyral) – zawsze wywoła dużą emisję pyłu respirabilnego zawierającego włókna azbestu. Wystarczy uświadomić sobie, że w 1 mm3 masy zawierającej azbest znajduje się ok. miliona włókien o wymiarach respirabilnych, zdolnych przenieść się do powietrza. Nie zawsze jednak istnieją okoliczności umożliwiające podział większych wiązek włókien azbestu na tak rozdrobniony pył, a dodatkowo nie zawsze istnieją sprzyjające zagrożeniom warunki transportu tego pyłu i jego kumulacji w zamkniętej przestrzeni lub w powietrzu wewnętrznym obiektu.
Oto zalecenia dla wszelkich działań z udziałem azbestu:
1. Ograniczyć do minimum destrukcję wyrobów demontowanych, demontując je w całości i starając się od razu po zdemontowaniu odseparować hermetycznie od otoczenia (autor krytycznie odnosi się do pomysłów „utylizacji” odpadów azbestowych proponowanych w nowym projekcie rozporządzenia Ministra Gospodarki z 2010 r., w przekonaniu autora odpady zawierające azbest powinny być unieszkodliwiane, a nie utylizowane).
2. Wykorzystać siły kapilarne do związania niezwiązanych włókien, np. poprzez zwilżanie demontowanych wyrobów preparatami dobrze nasączającymi demontowany wyrób. Powinny być one przy okazji błonotwórcze, tak aby po wyschnięciu rozpuszczalnika elastyczna powłoka pozostała po wyschnięciu nawilżenia nie umożliwiła wydostaniu się włókien azbestu do powietrza poza demontowany materiał.
3. Zastosować wielostopniowe przechwytywanie uwolnionych już włókien (miejscowe odsysanie, oczyszczanie powietrza stref pracy poprzez ich filtrowanie z użyciem filtrów Hepa).
4. Zastosować izolowanie i hermetyzację stref pracy i właściwą organizację przepływu powietrza w tej strefie, uniemożliwiającą ucieczkę uwolnionych podczas demontażu włókien poza strefę pracy.
5. Rozpylać w powietrzu strefy pracy i na demontowanych konstrukcjach w strefie pracy – po zakończeniu oczyszczania aerozole środków wiążących włókna – patrz 2).
6. Ograniczyć do minimum liczbę osób narażonych na taką emisję do czasu zakończenia robót i stwierdzenia odpowiedniego poziomu czystości powietrza po oczyszczaniu końcowym.
Punkty 4,5 oraz częściowo 3 (hermetyzowanie stref pracy, obniżenie ciśnienia i wyrzucanie zanieczyszczonego powietrza po przefiltrowaniu) powinny mieć zastosowanie w pracach z azbestem, realizowanych wewnątrz pomieszczeń, w przypadku ryzyka masywnych zanieczyszczeń, powstających przy demontażu wyrobów „miękkich” i/lub wobec usuwania wyrobów „twardych” (zwięzłych) o powierzchni co najmniej kilku m2, ewentualnie ich nieuniknionej destrukcji wewnątrz tych pomieszczeń.
Jak widać, problem emisji pyłu do otoczenia jest zdeterminowany nie tylko tym, co i jak się demontuje. Fundamentalna kwestia to gdzie dokonuje się tego demontażu. Demontaż materiałów łatwo pylących w przestrzeni otwartej albo na zewnątrz budynku może z powodu rozpraszania się nawet w przypadku dużej masy pyłów w otoczeniu prac nie zagrażać wykonawcom robót, a nawet może być trudno rejestrowany przez urządzenia pomiarowe przy sprzyjających warunkach pogodowych. Demontaż w przestrzeni zamkniętej – wewnątrz budynku – jest nieporównanie bardziej niebezpieczny od prac na zewnątrz budynku. Nawet niewielkie ilości materiałów pozornie słabo pylących, jak płyty azbestowo-
-cementowe o zawartości 13% azbestu, spowodować mogą dużą koncentrację włókien respirabilnych azbestu w powietrzu wewnętrznym – w przestrzeni prowadzonych robót i ich sąsiedztwie. Wiele też zależy od wielkości kubatury pomieszczeń wewnętrznych, w których dokonuje się demontażu.
-cementowe o zawartości 13% azbestu, spowodować mogą dużą koncentrację włókien respirabilnych azbestu w powietrzu wewnętrznym – w przestrzeni prowadzonych robót i ich sąsiedztwie. Wiele też zależy od wielkości kubatury pomieszczeń wewnętrznych, w których dokonuje się demontażu.
Przykład 1. Demontaż wyrobów azbestowo-cementowych połączony ze skuwaniem i kruszeniem rur (20–23% azbestu chryzotylowego), pomieszczenia techniczne o powierzchni ok. 2 m2i wysokości ok. 6 m; zanieczyszczenie powietrza po zakończeniu robót ok. 10 tys.–13 tys. wł/m3.
Przykład 2. Oczyszczane z azbestu pomieszczenia przeznaczonego na pobyt ludzi (przedszkole) w budynku typu Ciechanów C-40, powierzchnia podłóg pomieszczeń, w których demontowano azbest, ok. 250 m2, wysokość pomieszczeń ok. 2,7 m. Pierwotnie uzyskany poziom zanieczyszczenia bezpośrednio po zakończeniu prac oczyszczających i usunięciu azbestu – 20 tys.–40 tys. wł/m3 (po ponownym oczyszczaniu i wielokrotnej, wielodobowej wymianie powietrza osiągnięto wartość poniżej 800 wł/m3).
Przykład 3
a) Prace demontażu wyrobów azbestowo-cementowych prowadzone na zewnątrz budynków: demontaż elewacji z płyt azbestowo-cementowych, połączony z ostrożnym odspajaniem płyt (po ich zwilżeniu, bez znaczących uszkodzeń mechanicznych); zanieczyszczenie powietrza – ok. 500–1500 wł/m3.
b) Analogiczne prace o bardzo szerokim froncie robót, prowadzone na obiekcie o wysokości ok. 100 m, połączone z destrukcją (łamaniem) płyt elewacyjnych na wszystkich piętrach podczas ich transportu (płyty nie mieściły się w wąskiej przestrzeni między ścianą budynku i rusztowaniem). Zanieczyszczenie powietrza – ok. 1000 wł/m3 (zanieczyszczenie powietrza wewnętrznego, mierzone w okresie kilkumiesięcznego trwania remontu elewacji – poniżej 300–600 wł/m3), pod koniec remontu odnotowano wzrost zanieczyszczeń powietrza zewnętrznego i wewnętrznego (w lokalnych pomiarach wewnątrz pomieszczeń – maksymalnie do wartości ok. 1000 wł/m3).
c) Dom mieszkalny, jednorodzinny, parterowy. Demontaż płyt azbestowo-cementowych pokrycia dachowego na powierzchni ok. 100 m2 (prace demontażu małej powierzchni wyrobów azbestowo-cementowych). Stosowano zabezpieczenie jednostronne powierzchni płyt płynami wiążącymi włókna. Płyty demontowano bez ich destrukcji mechanicznej, ale z powodu dużego nachylenia połaci dachowych (ok. 45º) płyty zdemontowane były zsuwane na linach w dół po niezdemontowanej powierzchni dachu. Uzyskiwane zanieczyszczenie w strefie pracy (powietrze zewnętrzne) ok. 5000 wł/m3.
Przykład 4. Demontaż otuliny termoizolacyjnej ze sznura azbestowego na rurze parowej. Długość rury wycinanej palnikiem ok. 1,2 m. Pracę prowadzono w rozbieranym pomieszczeniu bez zadaszenia i części ścian (swobodny przepływ powietrza). Brak stosowania zabezpieczeń ograniczających pylenie. Zanieczyszczenie w strefie prowadzonych robót ok. 50 tys. wł/m3.
Budynki typu Lipsk w Warszawie. Z zewnątrz budynki te zazwyczaj prezentują się nieźle od strony technicznej i wizualnej. Elewacja wykonana z barwionego szkła hartowanego, jeżeli nie została uszkodzona mechanicznie, nie wskazuje na szkodliwy dla wyrobów azbestowych upływ czasu. Jednak procesy starzenia, w tym przede wszystkim osłabienie struktury ogniochronnych płyt sokalit, oraz niekorzystne dla tych wyrobów przemarzanie ścian powoduje narastający proces uwalniania się do powietrza wewnętrznego włókien respirabilnych azbestu. Ważnym wymogiem w dalszej eksploatacji takich obiektów jest wykonanie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest, ich oceny stanu technicznego oraz badań czystości powietrza pod kątem obecności respirabilnych włókien azbestu. Szczególnie starannie i z uwzględnieniem procesów zmniejszenia pylenia oraz uszkodzeń azbestu należy też zaplanować wszelkie modernizacje i adaptacje tych obiektów, jak również sam demontaż wyrobów.
Jednym z podstawowych problemów jest rozpoznanie i inwentaryzacja azbestu w obiekcie, w którym planuje się wykonanie prac remontowo-rozbiórkowych. Od tego trzeba zacząć wszelkie działania nie tylko demontażowe, ale nawet użytkowanie, jeśli tylko istnieje podejrzenie występowania azbestu w obiekcie. W przypadku planowania omawianych robót demontażowych lub remontowych w starszych obiektach budowlanych możemy mieć zawsze do czynienia z wbudowanymi i nieoznakowanymi, a co gorsza nierozpoznanymi przez inwestora, wyrobami zawierającymi azbest. Prowadzony w tej sytuacji remont czy rozbiórka zawsze skutkują niepotrzebną destrukcją demontowanych wyrobów, dokonywaną w nieświadomości albo wobec braku staranności prac. Prowadzi to do niekontrolowanej emisji pyłu azbestowego (powodowanej przez wykonawców nieprzeszkolonych do prac z azbestem, niezabezpieczonych przed pyłem azbestu i wykonujących prace w sposób łamiący podstawowe zasady obchodzenia się z wyrobami azbestowymi). W takim przypadku również sam obiekt budowlany pozostanie niezabezpieczony w specjalistyczny sposób. W pierwszym etapie tych robót zanieczyszczona zostanie najpierw strefa bezpośrednio wykonywanych prac. Później pyły azbestu przemieszczą się do pozostałych pomieszczeń, zagrażając innym ekipom wykonawczym lub/i użytkownikom obiektu po zakończeniu prac. Także bezpośrednie sąsiedztwo obiektu z nieprawidłowo usuwanymi wyrobami zawierającymi azbest może stanowić zagrożenie, zależnie od skali uwolnionych do otoczenia pyłów azbestu. Przykładów takiego nieprawidłowego działania jest niemało, najczęściej jednak usunięte wyroby azbestowe pozostają na zawsze nierozpoznane wraz z efektem niepoznanego zanieczyszczenia pomieszczeń po remoncie. Stężenia pyłów azbestu nikt wówczas nie bada, ponieważ nikt nie ma świadomości ich istnienia i potrzeby takich badań.
Problem podjęcia nieprawidłowych działań remontowych w budynku bez rozpoznania obecności azbestu w wyrobach wbudowanych wewnątrz obiektu nie jest wcale rzadkością. Typowym przykładem takich obiektów są budynki niemieckie typu Lipsk i Berlin, sprowadzone do Polski w latach 60. i 70. Część z nich (Lipsk) pełniąca funkcje hoteli zamieniono na budynki mieszkalne i biurowe. Berlin, typowy budynek zaplecza budów, dzisiaj jest wykorzystywany na cele biurowe, magazynowe, a nawet mieszkalne. Oczywiście obiekty te, nie spełniając odpowiednich standardów do takiej zmiany funkcji, wymagały modernizacji, remontów i oczywiście ocieplenia (norma cieplna dla budynków od lat 60. zmieniła się kilka razy). Skutkiem podjętych w nieświadomości obecności azbestu w tych budynkach prac czynności remontowe pochłonęły nie tylko spore środki, ale środki te na samym wstępie zostały zmarnowane, bo obiekty nie nadają się do użytkowania. Oto przykłady:
Przeciętne zanieczyszczenie w kilku wybranych obiektach typu Berlin – w których ściany osłonowe i wewnętrzne działowe (bez korytarzowych) są zachowane we względnie dobrym stanie technicznym i nie przeprowadzano w budynkach prac remontowych ani robót naruszających mechanicznie wyrobów z azbestem (płyt sokalit) – to wartości mogące mieścić się w dość szerokim przedziale, zależnie od stanu technicznego, eksploatacji obiektu i wielu innych czynników: 200–1500 wł/m3.
Po przeprowadzeniu prac remontowych, bez uwzględnienia obecności w ścianach azbestu, zanieczyszczenie pomieszczeń zbadane kilka miesięcy od zakończenia prac remontowych wynosiło przeciętnie 2000–6000 wł/m3 (zarejestrowana wartość zanieczyszczenia nie została zmierzona w trakcie robót, kiedy wskazywałaby z pewnością na znacznie większe wartości zanieczyszczenia).
Konkludując: remont i rozbiórka, modernizacja obiektu budowlanego (wykonanego przed 1996–1998 r. lub wyposażonego w urządzenia z tego okresu: systemy grzewcze, wentylacyjne, zabezpieczenia ogniochronne konstrukcji, materiały i wyroby oraz, np. klapy przeciwpożarowe, drzwi przeciwpożarowe, strefy ewakuacyjne budynku, np. klatki schodowe, ciągi komunikacyjne) powinny być bezwzględnie poprzedzone inwentaryzacją azbestu w wyrobach budowlanych i urządzeniach. Przed mechanicznym naruszeniem wyrobów w takich budynkach wykonawca robót powinien w drodze analizy dokumentacji lub/i poboru i analizy laboratoryjnej próbek wyrobów i materiałów podejrzanych o zawartość azbestu upewnić się, że azbestu tam nie ma. Jeżeli natomiast istnieją przesłanki, że azbest może występować w budynku lub w przypadku jego stwierdzenia – wszelkie prace remontowe powinny być poprzedzone: oznakowaniem omawianych wyrobów z azbestem, specjalistycznym usunięciem „azbestu” i potwierdzeniem braku zanieczyszczenia powietrza przez włókna azbestowe. Dopiero wówczas można przystąpić do robót demontażowych. Warto zwrócić uwagę, że w wypadku zaplanowanej rozbiórki budynku czynność specjalistycznego usunięcia azbestu jest obowiązkowa i powinna poprzedzać wszelkie inne działania remontowo-budowlane. Nie ma ona na celu wyłącznie ochrony pomieszczeń przeznaczonych i tak do usunięcia czy też wyłącznie ochrony środowiska naturalnego przed pyłem azbestu, ale ogranicza do minimum powstającą emisję i jej oddziaływanie na otoczenie, w którym znajdują się inne obiekty oraz ich użytkownicy, nieprzygotowani na ochronę przed pyłem azbestu. Ma to szczególne znaczenie w miastach, charakteryzujących się zwartą zabudową i ulicznym ruchem, jakkolwiek już odległość kilku metrów tzw. otwartej przestrzeni od remontowanego budynku wydatnie zmniejsza ryzyko narażenia na pył azbestu.
Najczęściej ekipy trudniące się rutynowo rozbiórką obiektów budowlanych nie łączą w swojej specjalności także uprawnień i możliwości prac z azbestem. Tak więc przeprowadzenie rozbiórki bez wcześniejszego usunięcia azbestu oznacza zawsze nie tylko łamanie przepisów prawa, ale ryzyko narażenia ludzi na utratę zdrowia.
dr Andrzej Obmiński
ITB Zakład NS
Zdjęcia: Archiwum ITB
W następnym numerze „IB”: Prace przy rozbiórce lub remoncie obiektu z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest.
Akty prawne
1. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz.U. Nr 71, poz. 649) (obecnie nowelizowane).
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz.U. Nr 192, poz. 1876) – Informacja o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania.
