Prace przy rozbiórce lub remoncie obiektu z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest.
Autor kontynuuje temat rozpoczęty w nr. 5/2010 „IB” artykułem „Problemy z azbestem. Przygotowania do rozbiórki i remontu obiektu”.
Plany i koncepcje
Remont lub usunięcie azbestu z obiektu wymagają specyficznych działań i zachowań w strefach pracy, czyli dokładnego zaplanowania czynności destrukcyjnych, towarzyszących demontażowi wyrobów – i dokonywania jak najmniejszej ilości destrukcji w sposób, który nie spowoduje uwalniania się pyłu z obrabianego mechanicznie wyrobu. Osiąga się to przez stosowanie narzędzi specjalnie przystosowanych do obróbki wyrobów azbestowych (mają one specjalnie wyprofilowane ostrza zmniejszające emisję przy cięciu wyrobów), prace wykonuje się przy jednoczesnym odsysaniu pyłów, a strefy, gdzie wytwarzane są duże ilości pyłów, przez cały czas robót mają obniżone ciśnienie powietrza. Napływające czyste powietrze wraz z uwolnionymi pyłami kierowane jest w miejscu wykonywania robót demontażowych (w strefie pracy) na filtry przechwytujące pył azbestowy. Wydatne zmniejszenie pylenia uzyskuje się poprzez nawilżenie obrabianych powierzchni zawierających azbest specjalistycznymi płynami błonotwórczymi. Dotyczy to w szczególności wyrobów usuwanych z wnętrza budynków. Wymagania odnośnie prac przeprowadzanych na zewnątrz budynku są zdecydowanie mniej restrykcyjne z uwagi na mniejsze ryzyko koncentracji pyłu azbestowego w strefie pracy. Wszystkie odpady zawierające azbest lub nim zanieczyszczone powinny być w stanie wilgotnym lub zestalonym zamknięte w hermetycznych oznakowanych workach zabezpieczających przed powtórnym przeniesieniem pyłu azbestowego do powietrza. Poza tym należy całkowicie wyeliminować takie działania destrukcyjne, które nie są niezbędne (wiercenie, kruszenie, łamanie, wleczenie odpadów po podłożu, chodzenie po niesprzątniętych odpadach w miejscu pracy), istotne znaczenie ma sposób pakowania i transportu w obrębie stref pracy i na składowisko. Tyle ogólnych zasad dotyczących samej technologii prac z azbestem podczas remontów i demontaży. Tych zasad nie jest łatwo zastosować w praktyce. Często praktyka i doświadczenie obok wyposażenia technicznego mogą decydować o poprawności prac i uniknięciu różnych błędów. Warto przypomnieć okoliczności, jakie decydują o podjęciu decyzji usuwania lub naprawy tych wyrobów, które określa się jako działania naprawcze.
Decydujemy się na usunięcie azbestu (usunięcie jest też rodzajem „działań naprawczych”), gdy:
1. Wyroby zawierające azbest stwarzają zagrożenie w eksploatacji budynku i w toku przeprowadzonej oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest uzyskały I stopień pilności działań naprawczych.
2. Planowane są adaptacje, modernizacje lub rozbiórka obiektu.
3. Właściciel (użytkownik lub administrator) pragnie podniesienia walorów użytkowych, rewitalizacji lub usuwając wyroby i instalacje potencjalnie zagrażające użytkownikom, pragnie się uniknąć w przyszłości ryzyka narażenia na pył azbestu oraz różnych kłopotów (wynikających ze: starzenia się wyrobów i rosnącej emisji pyłu azbestowego, obowiązku kontroli czystości pomieszczeń oraz obowiązku ponawiania audytów określających stan techniczny pomieszczeń i sporządzania innych dokumentów z tym związanych).
W każdym przypadku jakichkolwiek planowanych prac remontowo-adaptacyjnych, nie wyłączając zmiany sposobu użytkowania obiektu, wymagana jest aktualna „Ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest”.
Oznacza to konieczność uzupełnienia dokumentów (jeśli nie są one kompletne w chwili przygotowania zamówienia usługi przez inwestora), w tym konieczność przeglądu przyszłych stref pracy pod kątem możliwości wystąpienia utrudnień, np. wyrobów azbestowych nieopisanych w specyfikacji robót, których naruszenie lub przypadkowe, nieświadome naruszenie mogłoby spowodować niekontrolowaną, masywną emisję pyłu azbestowego. Powracamy zatem do konieczności inwentaryzacji, jeśli nie w całym obiekcie, to na pewno w tej jego części, która jest przedmiotem planowanych robót. Jeśli zleceniodawca posiada komplet aktualnych dokumentów, co zdarza się rzadko, opisany wymóg inwentaryzacji i oceny można pominąć.
Do zadań inwestora należy przygotowanie projektu architektonicznego, zawierającego jako oddzielny punkt w dokumentacji projektowej sposób (koncepcję) wykonania prac demontażowych azbestu. Dokument ten powinien zawierać przyjętą technologię robót (bezpieczną ze względu na wymaganą specyfikę robót z azbestem), harmonogram prac i niezbędne środki bezpieczeństwa powodujące kontrolę emisji pyłu azbestowego. Organ administracji architektoniczno-budowlanej udzielający zezwolenia na budowę może dodatkowo żądać stosownych według siebie uzupełnień tego dokumentu, ze względu na spodziewane ryzyko zagrożeń pyłem azbestu, np. szczegółowego planu prac opisującego wykonanie zadania z uwzględnieniem zagrożeń i sposobu ich kontroli albo planu BiOZ dokumentującego szerzej wymogi BHP, w tym mapki terenu z zaznaczonymi strefami zagrożeń, planami organizacji ruchu powietrza w strefach pracy, wydzielone trakty komunikacji, opis zaplecza budowy, miejsce magazynowania odpadów i załadunku odpadów. Czasem wymagany jest harmonogram i plan pomiarów czystości powietrza pod kątem zanieczyszczenia powietrza w obiekcie i strefach przyległych, jeśli jest to teren gęsto zaludniony lub zamieszkany, np. w centrum miasta, a przewidywany front robót jest znaczny. Szczegóły wymagań zależą od wyobraźni wspomnianego urzędu i im bardziej są uciążliwe dla wykonawcy, tym lepiej dla inwestora oraz sąsiedztwa budowy. Przyjmuje się, że zarówno plan pracy, jak i plan BiOZ powinny być wykonane przez samego wykonawcę robót (kierownika budowy) po wizjach lokalnych, obmiarze istotnych parametrów obiektu i stref prac z uwzględnieniem zarówno wszystkich możliwych środków bezpieczeństwa, dopasowanych do spodziewanych zagrożeń (na podstawie własnych doświadczeń i dostępnej wiedzy), jak i po uwzględnieniu sytuacji awaryjnych.
Ważnymi elementami wszystkich opisanych tu planów i koncepcji są:
1. Zaplanowanie wszelkich prac niezwiązanych z azbestem po usunięciu z budynku azbestu i potwierdzeniu braku zagrożeń pyłami azbestu.
2. Kolejność prac dotycząca demontażu azbestu, minimalizująca zagrożenie pyłem respirabilnych włókien azbestu.
3. Koordynacja ekip wykonawczych działających na placu budowy, eliminująca narażenie osób niezabezpieczonych na pył azbestu.
Przed rozpoczęciem działań wykonawca zgłasza zamiar rozpoczęcia robót do nadzoru budowlanego, inspekcji pracy i inspektora sanepidu. Uzgadnia potwierdzenie odbioru odpadu przez składowisko specjalistyczne, z którym wykonawca powinien mieć podpisaną umowę, i transport z uprawnieniami ADR, jeżeli nie posiada własnego, uprawnionego do transportu środka.
Działania przygotowujące rozpoczęcie robót:
– przygotowanie dokumentów związanych z prowadzoną pracą, w tym planu Bioz,
– przygotowanie wymaganych narzędzi,
– zabezpieczenie budynków przed pyłami azbestu uwalnianymi w trakcie pracy,
– wyznaczenie i oznakowanie stref pracy, bezpieczeństwa i stref zagrożeń.
Fot. 1. Uszczelnienia kanałów wentylacyjnych wewnątrz budynków, spotykane powszechnie w budynkach do 1996 r. w wentylacji mechanicznej. Występują także w budynkach typu Lipsk
Działania wstępne
Wykonawca buduje strefy pracy. W robotach przeprowadzanych wewnątrz budynku są to wydzielenia hermetyczne z zastosowaniem folii PE, które oddzielają miejsce demontażu od powietrza pozostałych pomieszczeń budynku. Należy zbudować strefy o kubaturze przeciętnie ok. 50–100 m3 (wielkość stref zależy od zadania, rodzaju usuwanych materiałów i posiadanego sprzętu obniżającego ciśnienie wewnątrz stref do 20 Pa lub powodującego zaplanowaną w projekcie ilość wymian powietrza (najczęściej 8–20 na godzinę). Ściany, sufit i podłoga takiego wydzielenia powinny być wyłożone folią i połączone hermetycznie taśmami przylepnymi. Wejście do strefy powinno być poprzedzone ruchomymi foliami (śluzami), opadającymi przy spadku ciśnienia, przez które wykonawcy przechodzą najpierw do tzw. kabiny dekontaminacyjnej (zawierającej magazyn z odzieżą ochronną, przebieralnię, prysznic), skąd dalej przechodzą bezpośrednio do strefy pracy. Opuszczenie jej odbywa się w przeciwnym do opisanego kierunku. Zapobiega to wydostawaniu się zanieczyszczeń poza strefę pracy podczas wychodzenia z niej pracowników w zanieczyszczonych kombinezonach. Strefa przejścia i komora dekontaminacyjna, podobnie jak sama strefa pracy, są miejscami o obniżonym ciśnieniu. Szczelność tych stref należy przed rozpoczęciem robót potwierdzić testem dymowym lub uruchamiając urządzenie wymiany powietrza w strefie pracy wytwarzające podciśnienie. Wszystkie folie w obudowie strefy pracy i korytarzu przejściowym do tej strefy oraz śluzy powinny „cofnąć się” do wnętrza pomieszczeń, utworzonych przez te folie, po włączeniu urządzeń obniżających ciśnienie w strefie pracy. Wyrzut powietrza z wnętrza tej strefy poprzez filtr Hepa powinien uniemożliwiać ponowne zasysanie powietrza usuniętego (i oczyszczonego) do strefy prac. W większych pracach, w których buduje się hermetyzację robót stref (czarnej, szarej i białej) ze śluzami i kabinami dekontaminacyjnymi, stosowana jest zasada budowania oddzielnej śluzy i kabiny dla transportu odpadów i przemieszczania ludzi.
Prace o niewielkim froncie robót, np.: demontaż izolacji na wymiennikach, rur azbestowo-cementowych, uszczelek z klinkieritu, powinny być realizowane bez powyższych działań, stosuje się natomiast miejscowe oddzielenia w postaci tzw. glov bags – toreb rękawicowych, bezpośrednio osłaniających i izolujących od otoczenia usuwany fragment izolacji.
Przy wszelkich pracach demontażu wyrobów na zewnątrz budynku nie stosuje się hermetyzacji pomieszczeń. W tym przypadku wydziela się strefę zamkniętą wokół budynku (przeciętnie kilka metrów od fasady obiektu), oznaczając ją przez taśmy i oznakowania stosowane dla prac z azbestem. Przewidzieć należy także uproszczoną kabinę (strefę) dekontaminacji bez użycia prysznica, ale z zastosowaniem np. odpowiedniego odkurzacza z filtrem Hepa dla osób opuszczających strefę pracy.
W ramach prac wstępnych przy usuwaniu elewacji lub pokrycia dachowego z płyt azbestowo-cementowych planowane do demontażu powierzchnie powinny być wstępnie odkurzone specjalistycznym odkurzaczem i (lub) zwilżone (w miarę możności obustronnie) odpowiednimi płynami błonotwórczymi, penetrującymi w głąb wyrobu i wzmacniającymi jego powierzchnie oraz przytwierdzającymi słabo związane z nią włókna azbestu. Sąsiadujące z otoczeniem strefy pracy okna i drzwi w promieniu co najmniej 10 m od demontowanych płyt powinny być uszczelnione taśmą. Tak samo należy czasowo, na okres demontażu wyrobów bezpośrednio sąsiadujących z wentylacją, uszczelnić otwory wentylacyjne, zakazując użytkownikom w tym czasie korzystania z piecyków kąpielowych, maszynek, kuchenek gazowych itp. Osłonięte powinny być powierzchnie gruntu, na których stoją rusztowania.
Po zakończeniu przygotowania obiektu powinno się odbyć przeszkolenie stanowiskowe. Przygotowanie do prac zajmuje często ponad połowę czasu realizacji całego zadania. Kolejna faza robót to ich realizacja dokładnie zgodnie z przyjętym planem robót. Wykonujący to zadanie robotnicy nie mogą samodzielnie zmieniać kolejności ani przyjętej techniki prac. W celu dotrzymania warunków kontroli nad pyłem azbestowym uwalnianym podczas prac, obok ogólnych zasad postępowania i szczegółowych zaleceń (instrukcji) zawartych w planie robót i (lub) planie BiOZ:
– Należy prowadzić monitoring zanieczyszczenia powietrza wewnątrz stref pracy.
– Nie należy skracać terminów zakończenia elementów całej pracy, a w razie opóźnień należy akceptować nowe wydłużone terminy wynikające z uciążliwości robót i (lub) innych komplikacji, które stan ten spowodowały.
– Należy przestrzegać wymagania sprzątania strefy prac po każdej zmianie roboczej.
– Pracownicy mogą opuszczać strefę pracy po oczyszczeniu odzieży roboczej.
– Podczas prac wewnątrz obiektu w przerwach między zmianami możliwe jest zmniejszenie podciśnienia w strefie pracy do połowy wartości uzyskiwanej podczas robót.
– Podczas prac oraz po ich zakończeniu (szczególnie gdy roboty prowadzono wewnątrz obiektu) należy przeprowadzić pomiary zanieczyszczenia powietrza wewnętrznego włóknami azbestu. Z działań tych można zrezygnować, gdy czynności są powtarzane i (lub) wykonywane są na zewnątrz obiektu oraz mają one mały zasięg. Nie należy rezygnować z badań, gdy prace prowadzone na zewnątrz budynku (np. demontaż elewacji) połączone z innymi czynnościami budowlanymi mają duży zasięg i trwają kilka tygodni.
Warunki prowadzenia badań jakości powietrza pod względem obecności respirabilnych włókien azbestu
W celu oceny zagrożeń pracowników narażonych na pył azbestowy w trakcie prac demontażu wyrobów należy wykonać pomiary pyłomierzami indywidualnymi, zgodnie z normą PN-88/Z-04202/02. Badanie zagrożeń wewnątrz przed rozpoczęciem robót i po ich zakończeniu wykonywane powinno być według tej normy z zastosowaniem aspiratorów stacjonarnych. W wypadku uzyskania niezadowalających wyników czystości powietrza po zakończeniu robót procedurę oczyszczania końcowego należy powtarzać do momentu uzyskania wyników satysfakcjonujących inwestora. W krajowym prawodawstwie nie przewidziano konkretnych wartości uznawanych jako akceptowalny efekt robót demontażowych. Wobec braku takich standardów określonych przepisami prawa w ITB uznaje się, że zanieczyszczenie po pracach nie powinno w sposób znaczący przekraczać wartości zanieczyszczenia przed pracami. Wartość NDS zupełnie się do tego nie nadaje, jako że jest wielokrotnie wyższa niż najwyższa dotychczas wartość zmierzona wewnątrz użytkowanego obiektu.
a)
b)
Fot. 2. Przykłady źle zaprojektowanych i wykonywanych robót demontażowych realizowanych z destrukcją demontowanego wyrobu:
a) niepotrzebna destrukcja okładzin szklanych i uszkadzanie płyt azbestowo-cementowych;
b) destrukcja wymuszona zbyt blisko postawionymi rusztowaniami i wąskimi pomostami, niepozwalającymi na demontaż wyrobów w całości
Zakończenie i odbiór robót
W przypadku prostych prac prowadzonych na zewnątrz budynku (demontaż elewacji czy dachu) badanie czystości pomieszczeń wewnętrznych budynku nie jest zasadne (jeśli wyrób nie zawiera krokidolitu i dokonano wyżej opisanego zabezpieczenia wnętrza przed przenikaniem pyłu uwalnianego w trakcie robót demontażowych). Wykonawcy sporządzają dokument poświadczający prawidłowość wykonania prac i przekazują go inwestorowi. Zdaniem autora zaniechanie wymagania kontroli procesu demontażu wyrobów zawierających azbest na rzecz samooceny wykonawcy jest rozwiązaniem niesłużącym utrzymaniu jakości prac i niepraktykowanym za granicą. Wyroby wbudowane wewnątrz i (lub) zawierające krokidolit lub amosyt, w szczególności wyroby zaliczane do grupy tzw. miękkich, powinny być demontowane bezwzględnie w warunkach technicznej kontroli oraz oceniane poprzez wykonanie badań czystości powietrza pod kątem obecności pyłu respirabilnego azbestu. W tych bowiem warunkach stężenie szkodliwych włókien azbestu po zakończeniu robót jest niebezpieczne dla przyszłych użytkowników obiektu. Po zakończeniu robót użytkowany sprzęt techniczny wielokrotnego użycia powinien być oczyszczony z pyłu azbestowego (kombinezony ochronne wielokrotnego użycia, urządzenia do podciśnienia, odkurzacze, przewody do transportu powietrza, kabiny do dekontaminacji, rusztowania, podesty itp.). Wkłady do masek lub półmaski jednorazowego użycia, kombinezony jednorazowe, filtry do oczyszczaczy powietrza i filtry do odkurzaczy, folie zużyte w trakcie pracy zanieczyszczone pyłem azbestowym podlegają hermetycznemu zabezpieczeniu i unieszkodliwieniu jako odpad zawierający azbest.
Często spotykane błędy projektowania i wykonawstwa robót
1. Brak szczegółowego opisania czynności w planie robót, odnoszących się do prac wymaganych w konkretnym obiekcie. Najczęściej plan ten nie jest szczegółową instrukcją wynikającą z wizji lokalnej, ale przepisanymi fragmentami ogólnikowych zaleceń zaczerpniętych ze stosownych rozporządzeń poświęconych ogólnym zasadom BHP przy pracach z azbestem.
2. Powierzenie prac wstępnych (budowa rusztowań, stref pracy, zabezpieczenia budynku przed pyłem, tymczasowego magazynu odpadów itp.) wykonawcom niemającym doświadczenia przy pracach demontażu azbestu. Skutkiem takiej kooperacji czynności i zadania powierzone kooperantom nie zostaną wykonane poprawnie, co więcej, uniemożliwią poprawne wykonanie zadań samego demontażu.
3. Brak poprawnie zaprojektowanych i zbudowanych wydzielonych stref pracy oraz stref przejściowych, kabin dekontaminacji oraz innych specjalistycznych urządzeń przeznaczonych do usuwania wyrobów zawierających azbest (szczególnie wyrobów miękkich).
4. Nietrwałe, niehermetyczne zabezpieczenie odpadów, demontaż wyrobów prowadzony bez zwilżania ich w dostateczny sposób, wyroby stające się odpadem są uszkadzane mechanicznie przy usuwaniu z budynku i podczas transportu.
5. Składowisko tymczasowe nie jest zabezpieczone przed dalszą degradacją i mechanicznym uszkadzaniem.
6. Transport odpadów odbywa się bez należytego umocowania ładunku na paletach, zwiększając ryzyko rozhermetyzowania i uszkodzenia opakowań.
7. Brak czyszczenia miejsca pracy po każdej zmianie roboczej (w przypadku przedłużających się prac brak czyszczenia podestów powoduje systematyczny wzrost zanieczyszczenia powietrza włóknami azbestu w strefach pracy; jest on spowodowany ciągłym rozdrabnianiem nagromadzonych na podeście odpadów, po których chodzą pracownicy).
8. Brak lub nieodpowiednie środki ochrony indywidualnej (m.in. masek odpowiedniej klasy).
9. Brak lub niewystarczająca liczba badań czystości powietrza w strefie pracy i poza nią po zakończeniu prac.
dr Andrzej Obmiński
ITB Zakład NS
Zdjęcia: Archiwum ITB
Akty prawne
1. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz.U. Nr 71, poz. 649) (obecnie nowelizowane).
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz.U. Nr 192, poz. 1876) – Informacja o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystywania.
