Jednym z podstawowych naruszeń, kojarzonych z działalnością twórczą, jest plagiat. Przywłaszczenie cudzego twórczego projektu jest przestępstwem.
Plagiat to czyn zakazany przez prawo, który dotyczy utworów w rozumieniu prawa autorskiego (ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych − Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.), a więc także mających status utworów dzieł projektowych z dziedziny budownictwa, np. projektów architektonicznych.
Poświęcenie plagiatom odrębnej uwagi jest jak najbardziej uzasadnione, ponieważ dopuszczanie się ich grozi sprawcom surowymi sankcjami, których świadomość, poza aspektami natury etycznej, stanowić powinna istotny argument przemawiający za bezwzględnym powstrzymywaniem się od tego rodzaju nielegalnych działań.
Istota plagiatu
Przybliżając istotę plagiatu, przede wszystkim należy stwierdzić, że plagiat jest przestępstwem. W przepisach prawa autorskiego pojęcie plagiatu nie zostało użyte. Mimo to w przepisach tych plagiat został uregulowany. Chodzi o art. 115 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten stanowi m.in., że ten, kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat trzech.
Plagiat kryje się w treści powyższego przepisu pod sformułowaniem o przywłaszczeniu sobie autorstwa cudzego utworu, czyli np. cudzego twórczego projektu. Jest to tzw. kradzież intelektualna. Podobnie wobec tego jak można przywłaszczyć sobie cudzą rzecz, przedmiot materialny, np. samochód, przedmiotem przywłaszczenia, czyli swego rodzaju kradzieży, może być także utwór (projekt) jako dobro niematerialne. Oczywiście w przypadku przywłaszczenia sobie autorstwa utworu nie jest istotny element fizycznego zaboru, niemożliwy w przypadku dobra niematerialnego, ale przypisanie sobie statusu twórcy danego projektu przez osobę (osoby), która faktycznie projektu danego nie stworzyła, czyli utworu cudzego, stworzonego w rzeczywistości przez inną osobę (osoby).
Plagiat jest kwalifikowany jako przestępstwo ze względu na przypisane jego popełnieniu maksymalne zagrożenie sankcją karną, jakim są trzy lata pozbawienia wolności.
Druga podstawowa kwestia dla charakterystyki plagiatu to uświadomienie sobie, że popełnienie plagiatu jest związane z naruszeniem osobistych praw autorskich, określonych w art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Chodzi konkretnie o naruszenie wyszczególnionego w pkt 1 powyższego artykułu osobistego prawa autorskiego do autorstwa utworu (twórczego projektu).
Każdy twórca ma prawo do tego, aby występować wobec innych osób jako autor swojego dzieła. Jest to jak najbardziej oczywiste, podobnie jak to, że nikt nie powinien podawać się za autora utworu, którego nie stworzył.
Przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego utworu skutkuje w związku z tym przez osobę dopuszczającą się plagiatu dwojakiego rodzaju odpowiedzialnością.
Po pierwsze jest to odpowiedzialność cywilna, spowodowana naruszeniem osobistego prawa autorskiego do autorstwa utworu (projektu). Roszczenia przysługujące faktycznemu autorowi utworu w przypadku takiego cywilnego naruszenia jego osobistego prawa reguluje art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jest wśród nich m.in. roszczenie o przyznanie twórcy odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zobowiązanie sprawcy, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Oczywiście roszczenia te rozpatrywane są przez właściwe w tym zakresie sądy cywilne.
Po drugie jest to odpowiedzialność karna, w zakresie której orzekają sądy karne po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego przez organy ścigania (prokuratura, policja). W tym miejscu zaznaczyć trzeba, że sprawy karne o popełnienie plagiatu nie są sprawami z oskarżenia publicznego, ale sprawami uruchamianymi na wniosek pokrzywdzonego, czyli autora utworu, do którego autorstwo przypisała sobie inna osoba, np. zgłaszając cudzy projekt jako swój własny na konkurs. Wniosek taki wynika z art. 122 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym ściganie przestępstw określonych m.in. w art. 115 tej ustawy, a więc także plagiatów, następuje na wniosek pokrzywdzonego.
To zatem od autora twórczego projektu zależy, czy inna osoba, która dopuściła się plagiatu, przywłaszczając sobie autorstwo tego projektu, będzie pociągnięta do odpowiedzialności zarówno cywilnej, jak i karnej, do czego niezbędne jest złożenie do właściwych organów odpowiedniego pozwu lub wniosku o ściganie przestępstwa.
Fot. © Haramis Kalfar – Fotolia.com
Okoliczności popełnienia plagiatu
Wystarczającą przesłanką wystąpienia plagiatu w jego ścisłym, ustawowym rozumieniu jest samo przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu (projektu), czyli podanie się za autora twórczego dzieła przez osobę, która dzieła tego nie stworzyła. W związku z tym plagiaty można podzielić na dwa rodzaje, biorąc pod uwagę okoliczności ich popełnienia.
Po pierwsze, w praktyce występują plagiaty, czyli przestępstwa ograniczające się do naruszenia osobistego prawa autorskiego do autorstwa utworu, czyli plagiaty, za którymi nie idzie naruszenie majątkowych praw autorskich, polegające na nielegalnym (bez zgody autora) skorzystaniu z danego utworu (projektu). Tego rodzaju plagiat wystąpi np. wówczas, gdy sprawca plagiatu zaproponuje innemu podmiotowi cudzy twórczy projekt do określonego wykorzystania, ale przed zastosowaniem tego projektu wyjdzie na jaw, że twórcą projektu jest inna osoba, co spowoduje wstrzymanie projektowanej realizacji.
Po drugie, spotyka się plagiaty ujawniane dopiero wskutek wykorzystania cudzego utworu (projektu), czyli kiedy już doszło do nielegalnego zastosowania projektu, a tym samym do naruszenia cudzych majątkowych praw autorskich, co upoważnia uprawniony podmiot do zgłoszenia roszczeń cywilnych z tego tytułu, określonych w art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
W tym drugim przypadku, czyli związku plagiatu z towarzyszącym mu naruszeniem majątkowych praw autorskich, sytuacja jest dodatkowo skomplikowana, ponieważ w grę wchodzi także odpowiedzialność cywilna podmiotu nieświadomie korzystającego z twórczego dzieła stanowiącego plagiat, który stosuje twórczy projekt bez formalnej zgody jego rzeczywistego autora. Podczas bowiem gdy za popełnienie plagiatu jako przestępstwa może odpowiadać tylko osoba fizyczna, czyli konkretny człowiek kłamliwie podający się za autora danego utworu, naruszenie praw autorskich w zakresie odpowiedzialności cywilnej może być przypisane także innym podmiotom, np. spółkom z o.o, przedsiębiorstwom państwowym.
Poza tym plagiat może być, co wynika z art. 115 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, albo całościowy, kiedy sprawca przypisuje sobie autorstwo całego cudzego utworu (projektu), albo częściowy, jeśli możliwe jest przypisanie sobie autorstwa tylko określonej części cudzego dzieła, co może wystąpić zwłaszcza w odniesieniu do utworów konstrukcyjnie złożonych, np. rozbudowanych rozwiązań projektowych, na które składa się wiele odrębnych projektów.
Plagiaty a dozwolone odniesienia do cudzych projektów
To, że bezwzględnie zakazane są plagiaty, nie oznacza, iż nie można w ogóle nawiązywać do cudzych utworów (projektów), nawet bez wyraźnej zgody innego autora. Na uwagę zasługują w tym kontekście szczególnie trzy przypadki.
Po pierwsze, choć w sferze projektowej jest to sytuacja rzadko występująca, dopuszczalne są dozwolone cytaty − w zakresie określonym w art. 29 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten zezwala przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Na podstawie tego przepisu można zatem, np. w publikacjach naukowych z zakresu architektury, powoływać dla ilustracji prezentowanych tez na cudze, rozpowszechnione wcześniej, np. w innych publikacjach, projekty. Oczywiście należy wtedy wyraźnie zaznaczyć, że cytowany projekt jest cudzym dziełem, z podaniem imienia i nazwiska jego autora oraz źródła cytatu (por. art. 34 powyższej ustawy).
Po drugie, można dokonywać twórczych przeróbek cudzych projektów, z tym że zastosowanie takich przeróbek, np. w związku z przebudową konkretnego obiektu, wymaga co do zasady uzyskania zezwolenia autora przerabianego projektu (art. 2 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Po trzecie wreszcie, można w związku z własną twórczością inspirować się utworami (projektami) innych osób, co nie wymaga uzyskania ich zezwolenia (art. 2 ust. 4 powyższej ustawy). Problem polega jednak w tym przypadku na tym, że przepisy ustawowe nie wyznaczają wyraźnej granicy między dozwoloną inspiracją a wymagającym zezwolenia innego twórcy opracowywaniem (przerabianiem) jego utworów.
Najogólniej rzecz ujmując, stwierdzić można, że utwór jedynie inspirowany cudzą twórczością to utwór (projekt) w pełni samoistny, w całości samodzielnie wykreowany przez jego autora, bez dosłownego przejmowania twórczych elementów z innego twórczego dzieła, np. detali wystroju zewnętrznego fasady zaprojektowanego wcześniej obiektu oraz ich rozmieszczenia. Dozwolona inspiracja może polegać np. na nawiązywaniu do wykształconych wcześniej stylów projektowania architektonicznego, w ogólnym odniesieniu do wcześniej zrealizowanych projektów, bazujących na tego rodzaju historycznych, stylowych nawiązaniach.
Dozwolona inspiracja w tym rozumieniu nie może naturalnie polegać na wkomponowywaniu w swoje twórcze dzieła projektowe konkretnych, twórczych rozwiązań, np. konstrukcyjnych, zastosowanych (zaprojektowanych) w cudzych utworach, czy tym bardziej na dosłownym powielaniu w związku z działalnością projektową części lub całości cudzych dzieł, co będzie już nosiło znamiona zagrożonego odpowiedzialnością karną plagiatu.
Rafał Golat
radca prawny
