Upowszechnianie wiedzy z zakresu techniki oświetlania wśród tych, którzy są odpowiedzialni za oświetlenie na budowie, może być sposobem na zmianę istniejącej sytuacji. Jest to szczególnie ważne przy coraz bardziej powszechnym stosowaniu oświetlenia przenośnego czy przewoźnego, którego rozmieszczanie odbywa się często i na krótko.
Otoczenie świetlne na placu budowy
Upowszechnianie wiedzy z zakresu techniki oświetlania wśród tych, którzy są odpowiedzialni za oświetlenie na budowie, może być sposobem na zmianę istniejącej sytuacji. Jest to szczególnie ważne przy coraz bardziej powszechnym stosowaniu oświetlenia przenośnego czy przewoźnego, którego rozmieszczanie odbywa się często i na krótko.
Najczęściej spotykanym błędem przy oświetlaniu miejsc pracy na budowie jest montaż naświetlaczy ze źródłami o dużym strumieniu świetlnym zbyt nisko i pod zbyt dużymi kątami (fot. 1). Stają się one wtedy źródłem zbyt długich i ostrych cieni, powodują olśnienie oraz generują światło przeszkadzające. Znajomość podstawowych reguł oświetlania pozwala ograniczyć te niedogodności również w przypadku urządzeń przenośnych i przewoźnych.
Fot. 1 Naświetlacze ustawione do pionu
Olśnienie
Olśnienie jest odczuciem niewygody albo zmniejszenia zdolności rozpoznawania obiektów na skutek niewłaściwego rozkładu lub zakresu luminancji czy występowania zbyt dużych kontrastów luminancji.
Przykładem mogą być jaskrawe (czyli o dużej luminancji) obszary w obrębie pola widzenia, takie jak oświetlone powierzchnie, świecące części opraw oświetleniowych lub okna. Odczucie może być odbierane jako olśnienie przykre lub olśnienie przeszkadzające. Olśnienie spowodowane odbiciami od powierzchni lustrzanych nazywane jest olśnieniem odbiciowym lub odbiciem dekontrastującym. Powoduje ono obniżenie kontrastów w polu widzenia, utrudniając rozpoznawanie szczegółów.
Jaskrawe źródła światła, zarówno sztucznego, jak i naturalnego, szczególnie znajdujące się w polu widzenia blisko kierunku obserwacji mogą powodować olśnienie oślepiające i osłabiać widzenie obiektów aż do jego czasowego całkowitego niewidzenia.
Dla określenia stopnia olśnienia przykrego spowodowanego bezpośrednio oprawami oświetleniowymi we wnętrzu należy stosować metodę tabelaryczną CIE ujednoliconej oceny olśnienia (UGR), natomiast w przypadku opraw na zewnątrz – korzystać z metody oceny olśnienia CIE (GR). Wartości UGR i GR instalacji oświetleniowej nie powinny przekraczać maksymalnych wartości dopuszczalnych podanych w normie [1] i [2].
Rys. 1 Kąt Θ między kierunkiem padania światła od źródła olśnienia (r) a kierunkiem obserwacji (a) [3]
Olśnienie powinno być ograniczane, aby unikać błędów, zmęczenia i wypadków. Szczególnie wtedy gdy kierunek patrzenia znajduje się powyżej poziomu oczu. Powszechnie się uważa, że odpowiednie ograniczenie olśnienia przykrego rozwiązuje również problem z olśnieniem przeszkadzającym.
Olśnienie przykre można ograniczyć przez:
– obniżenie luminancji źródła olśnienia (np. ograniczenie luminancji oprawy oświetleniowej przez zwiększenie powierzchni świecącej przy zachowaniu tego samego źródła światła lub zawieszenie zasłony rozpraszającej światło dzienne na oknie);
– zmniejszenie obserwowanej powierzchni świecącej źródła olśnienia (np. maszty świetlne z naświetlaczami skierowanymi w dół, w kierunku miejsca pracy, pod kątem nie większym do pionu niż 30o czy stosowanie opraw oświetleniowych o odpowiednim do luminancji źródła kącie ochrony);
– zwiększenie luminancji tła, na którym znajduje się źródło olśnienia (zmniejszenie kontrastu luminancji);
– odpowiednie usytuowanie opraw oświetleniowych (takie, przy którym kąt Q między kierunkiem padania światła od źródła mogącego spowodować olśnienie a kierunkiem obserwacji jest nie mniejszy niż 30o– rys. 1).
Ta ostatnia zależność jest szczególnie przydatna dla urządzeń przenośnych.
Korzystając z uproszczonego wzoru
a = 2h – 3 [m] [3]
gdzie: h – wysokość zamontowania oprawy, a – odległość pozioma między obserwatorem a oprawą, można wyznaczyć największą odległość, przy której kąt Q nie przekracza 30o lub, po przekształceniu wzoru, najmniejszą wysokość montażu oprawy, przy której stojący w danej odległości obserwator nie doznaje olśnienia.
Rys. 2 Światło przeszkadzające [4]
Modelowanie
Modelowanie to doprowadzenie do równowagi między światłem rozproszonym a kierunkowym. Służy podkreśleniu formy i faktury obiektu oraz poprawieniu wyglądu osób w przestrzeni. Oświetlenie z określonego kierunku może ukazać detale w obrębie zadania wzrokowego, podnosząc ich widzialność i ułatwiając wykonanie zadania. Zaleca się, aby oświetlenie nie było nadmiernie kierunkowe, gdyż wtedy powstają zbyt długie i ostre cienie, ani zbyt rozproszone, prowadzące do powstania bardzo monotonnego otoczenia świetlnego. Aby wyeliminować efekt dezorientacji, zaleca się unikania wielokrotnych cieni tworzonych oświetleniem kierunkowym z więcej niż jednego miejsca.
Kierowanie naświetlaczy w dół, w kierunku miejsca pracy, pod kątem nie większym do pionu niż 30o, stosowane w celu ograniczenia olśnienia, przeciwdziała równocześnie powstawaniu długich cieni.
Światło przeszkadzające
Niewłaściwe oświetlenie placu budowy wpływa na bezpieczeństwo i komfort nie tylko w obrębie budowy. Niekontrolowane rozproszenie światła od opraw oświetlenia zewnętrznego poza granice działki, na której odbywa się budowa, może stwarzać uciążliwości dla ludzi, zwierząt i środowiska w obszarze otaczającym.
Zjawisko to nazywane jest światłem przeszkadzającym lub zanieczyszczającym (rys. 2).
Powstaje najczęściej wtedy, kiedy światło bezpośrednie lub odbite kierowane jest nie tylko poza obszar pracy, ale także poza działkę, na której jest realizowana budowa.
W celu ograniczenia uciążliwości dla ludzi, roślin i zwierząt w normie [2] określono maksymalne dopuszczalne wartości parametrów charakteryzujących światło przeszkadzające, takich jak:
– pionowe natężenie oświetlenia w obrębie sąsiadującej nieruchomości (ograniczenie wnikania światła przez okna do wnętrza sąsiadujących budynków – (fot. 2);
– światłość każdego źródła światła w potencjalnie przeszkadzającym kierunku (ograniczenie olśnienia);
– określona w procentach część strumienia świetlnego oprawy, która jest emitowana powyżej horyzontu, gdy oprawa jest montowana w przewidzianej do instalacji pozycji i pochyleniu, dla każdej oprawy potencjalnie emitującej światło przeszkadzające (zanieczyszczenie środowiska światłem przez poświatę);
– średnie luminancje fasad budynków i znaków oświetlanych światłem przeszkadzającym (ograniczenie olśnienia odbiciowego i odbić dekontrastujących).
Parametry te są zróżnicowane w zależności od jaskrawości strefy, poczynając od obszarów całkowicie ciemnych, takich jak parki narodowe lub miejsca chronione, gdzie wymagania te są najostrzejsze, kończąc na centrach miast i strefach komercyjnych.
W przypadku dróg wartością charakteryzującą jest maksymalny procentowy przyrost wartości progowej kontrastu TI pochodzącej od instalacji oświetleniowych innych niż drogowa, w zależności od klasy oświetlenia drogi (ograniczenie olśnienia kierujących pojazdami).
Uciążliwość światła przeszkadzającego można eliminować przez odpowiedni dobór i rozmieszczenie opraw oświetleniowych oraz wybór źródeł światła.
Fot. 2 Nieproszony gość – światło z budowy w mieszkaniu
Oddawanie barw
Prawidłowe i naturalne oddawanie barw jest ważne dla wydolności wzrokowej, odczuwania komfortu i dobrego samopoczucia. W celu obiektywnego określenia właściwości oddawania barw źródła światła stosuje się ogólny wskaźnik oddawania barw źródła światła Ra, którego maksymalna wartość wynosi 100 (najlepsze właściwości oddawania barw).
W większości przypadków oświetlenia zewnętrznego akceptowalne są lampy o współczynniku oddawania barw Ra w zakresie od 20 do 60. Dla zapewnienia rozpoznawania barw bezpieczeństwa stosowanych na placu budowy oraz właściwego odbioru i postrzegania sygnałów oraz znaków stosowanych w transporcie lampy powinny mieć wskaźnik oddawania barw Ra ≥ 20, stąd przyjęta w normie [2] wartość minimalna. W szczególnych przypadkach, gdy charakter wykonywanych prac wymaga dobrego rozróżniania kolorów (np. roboty wykończeniowe we wnętrzach), należy stosować źródła światła o współczynniku oddawania barw Ra >70. W praktyce wartość wskaźnika powinna zawierać się w przedziale od 40 do 80.
Oświetlenie awaryjne
Drogi umożliwiające pracownikom ewakuację na wypadek pożaru, awarii i innych zagrożeń znajdują się także we wznoszonych czy remontowanych budynkach. Na placu budowy występują stanowiska pracy, w których w razie awarii oświetlenia podstawowego mogą wystąpić zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników. Najczęściej się o tym zapomina i niezwykle rzadko można spotkać na budowie oświetlenie awaryjne, ewakuacyjne czy zapasowe.
Podsumowanie
Powyżej przedstawiono tylko niektóre aspekty oświetlenia placu budowy. Tymczasowy charakter instalacji na placu budowy czy też skomplikowane procedury nie usprawiedliwiają lekceważenia wymagań w zakresie oświetlenia stawianych przez przepisy. Efektem takiego postępowania może być nie tylko obniżenie komfortu pracy, ale również występowanie konkretnych zagrożeń. Niektóre duże firmy budowlane starają się temu zapobiegać, ustanawiając własne procedury [5]. Jest to działanie, które warto upowszechniać.
mgr inż. Łukasz Gorgolewski
Bibliografia
1. PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.
2. PN-EN 12464-2:2008 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 2: Miejsca pracy na zewnątrz.
3. BGR 131-2 Natürliche und künstliche Beleuchtung von Arbeitsstätten. Teil 2: Leitfaden zur Planung und zum Betrieb der Beleuchtung, Berufsgenossenschaft Handel und Warendistribution, Oktober 2008.
4. CELMA Guide on Obtrusive Light, First Edition, June 2007.
5. SKANSKA Standard pracy 9.5 Oświetlenie placu budowy i stanowisk pracy.
