Najczęściej spotykanym błędem przy oświetlaniu miejsc pracy na budowie jest montaż naświetlaczy ze źródłami o dużym strumieniu świetlnym zbyt nisko i pod zbyt dużym kątem.
Wprowadzenie
Plac budowy jest szczególnym miejscem pracy. Wpływa na to charakter prowadzonych robót wykonywanych zarówno na zewnątrz, jak i w pomieszczeniach, a także to, że w ich zakres wchodzi: wznoszenie nowych obiektów, remonty, przebudowa, rozbudowa, rozbiórka istniejących, a także prace inżynieryjne oraz roboty ziemne. Bywa, że ich rodzaj i miejsce wykonywania zmieniają się w czasie realizacji jednej inwestycji. Przykładem może być budowa obiektu kubaturowego, gdzie zaczyna się od wykopów, następnie kolejno wykonuje się fundamenty, wznosi konstrukcję budynku, by w końcu przystąpić do montażu instalacji i robót wykończeniowych. Równocześnie z nimi wykonywane są roboty sieciowe i drogowe.
Wymagania stawiane oświetleniu na placu budowy
Plac budowy, jako miejsce pracy, musi spełniać zarówno ogólne wymogi bezpieczeństwa i higieny pracy [1], jak i wymagania szczegółowe, dotyczące wykonywania robót budowlanych oraz okresu przed ich rozpoczęciem i w trakcie zagospodarowywania terenu budowy [2].
Należą do nich konieczność zapewnienia:
– oświetlenia stanowisk pracy, pomieszczeń i dróg komunikacji światłem dziennym, a jeżeli światło naturalne jest niewystarczające do wykonywania robót, sztucznym światłem elektrycznym dostosowanym do rodzaju wykonywanych prac i ich dokładności;
– oświetlenia awaryjnego na drogach ewakuacyjnych wymagających oświetlenia i w miejscach pracy, w których w razie awarii oświetlenia podstawowego mogą wystąpić zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników.
Oświetlenie zarówno podstawowe, jak i awaryjne musi spełniać wymagania Polskich Norm, m.in. normy PN-EN 12464 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy (Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach [4], Część 2: Miejsca pracy na zewnątrz [5]). Norma stawia wymagania dotyczące parametrów oświetleniowych wspólne dla wszystkich miejsc pracy. W zależności od rodzaju wykonywanych czynności i miejsca – wewnątrz czy na zewnątrz – różne są wartości minimalne tych parametrów. Nie ma znaczenia, czy praca ma charakter stały czy tymczasowy lub okresowy, jak to ma miejsce na placu budowy.
Aby uzyskać wymagany efekt, należy wykonać projekt, a następnie dokonać weryfikacji niektórych parametrów oświetleniowych w trakcie realizacji i po jej zakończeniu. Zasady te są takie same zarówno dla oświetlenia w projektowanym obiekcie, jak i na jego placu budowy.
Fot. 1 Oświetlenie placu budowy
Fot. autora
Projekt oświetlenia placu budowy
Normy [4] i [5] określają zakres czynności, jakie projektant powinien wykonać w ramach opracowywania dokumentacji, we wnętrzach oraz na zewnątrz, należą do nich:
– przyjęcie wartości współczynnika utrzymania i określenie planu konserwacji oświetlenia;
– dobranie opraw oświetleniowych i ich rozmieszczenie;
– wykonanie obliczeń rozkładu natężenia oświetlenia i określenie, na podstawie wyników obliczeń, średnich wartości natężenia oświetlenia i wartości równomierności oświetlenia;
– określenie, na podstawie autoryzowanych danych od producenta opraw oświetleniowych, wartości wskaźnika olśnienia przykrego;
– określenie, na podstawie autoryzowanych danych od producenta źródeł światła, wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw.
Ponadto dla oświetlenia zewnętrznego konieczne jest wykonanie obliczeń pozwalających określić oddziaływanie światła przeszkadzającego na otoczenie.
Wymagane minimalne średnie natężenia eksploatacyjne oświetlenia, równomierność oświetlenia, maksymalne wartości wskaźnika oceny olśnienia i wskaźnika oddawania barw oraz maksymalne wartości światła przeszkadzającego dla terenów zewnętrznych placu budowy zawarto w części 2 normy [5]. Dla stanowisk pracy we wnętrzach należy stosować wymagania oświetleniowe przez analogię do wymagań dla obszarów, zadań i działalności opisanych w części 1 normy [4]. Polska Izba Inżynierów Budownictwa udostępnia je swoim członkom na stronie internetowej Izby.
Nakaz spełnienia wymogów w zakresie eliminacji efektu stroboskopowego i ograniczenia nadmiernej kierunkowości światła, powodującej długie cienie, wynika z rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych [2]. W normie [4] i [5] jest to tylko zalecenie, podobnie jak spełnienie wymogów oświetleniowych dotyczących rozkładu luminancji, barwy postrzeganej, migotania oraz stosowanie oświetlenia wydajnego energetycznie.
Dla każdej budowy jest opracowywany plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia [3]. Podczas przygotowywania projektu należy wykorzystać zawarte w nim informacje m.in. o:
– zakresie robót oraz kolejności realizacji poszczególnych obiektów;
– istniejących obiektach budowlanych podlegających adaptacji lub rozbiórce;
– elementach zagospodarowania działki lub terenu, które mogą stwarzać zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia ludzi;
– przewidywanych zagrożeniach występujących podczas realizacji robót budowlanych, ich skali, rodzaju oraz miejscu i czasie ich wystąpienia;
– zastosowanych środkach technicznych i organizacyjnych, zapobiegających niebezpieczeństwom wynikającym z wykonywania robót budowlanych w strefach szczególnego zagrożenia zdrowia lub w ich sąsiedztwie, w tym zapewniających bezpieczną i sprawną komunikację, umożliwiającą szybką ewakuację na wypadek pożaru, awarii i innych zagrożeń;
– rozmieszczeniu i oznaczeniu granic obszarów wewnętrznych i zewnętrznych stref ochronnych, takich jak strefy magazynowania i składowania materiałów, wyrobów, substancji oraz preparatów niebezpiecznych, strefy pracy sprzętu zmechanizowanego i pomocniczego;
– rozmieszczeniu placów produkcji pomocniczej, takich jak węzły produkcji betonu, prefabrykatów;
– przyjętych rozwiązaniach układów komunikacyjnych, transporcie na potrzeby budowy oraz ogrodzeniu terenu robót budowlanych.
Projektowane instalacje oświetleniowe powinny nie tylko zapewniać bezpieczną pracę, ale same nie mogą stanowić zagrożenia dla pracujących. Rozmieszczając oprawy oświetleniowe, należy szczególną uwagę zwrócić na oświetlenie przejść i miejsc niebezpiecznych, takich jak np.: wykopy, schody, szyby wind, podesty. Należy zapewnić oświetlenie umożliwiające odczytanie tablic i znaków ostrzegawczych oraz znaków sygnalizacji ruchu na terenie budowy.
Słupy lub maszty oświetleniowe powinny być tak usytuowane, aby nie kolidowały z ruchem pojazdów, poruszaniem się pracowników i wykonywaniem planowych prac ziemnych. Ich lokalizacja powinna być skoordynowana z innymi sieciami.
Zabronione jest instalowanie dodatkowych opraw oświetleniowych na konstrukcjach żurawi.
Dokumentacja powinna zawierać projekt oświetlenia awaryjnego, ewakuacyjnego czy zapasowego opracowany według Polskich Norm [6], [7].
Projektowane instalacje muszą spełniać także wymogi innych obowiązujących przepisów i norm, w tym w zakresie ochrony przed porażeniem elektrycznym.
Opracowanie takiego projektu wymaga nie tylko informacji na temat zagospodarowania placu budowy i technologii wykonywania obiektu, ale także pewnego zasobu wiedzy w zakresie techniki świetlnej i oświetlenia.
Fot. 2 Zastosowanie balonów oświetleniowych przy robotach drogowych (fot. Powermoon Enterprises, LTD)
Procedury weryfikacyjne
W trakcie realizacji instalacji i po jej zakończeniu wykonawca oświetlenia zobowiązany jest do weryfikacji niektórych parametrów oświetleniowych pod względem zgodności z zawartymi w projekcie. Powinien:
– sprawdzić podane przez producenta wartości ujednoliconej oceny olśnienia UGR dostarczonych do zainstalowania opraw oświetleniowych;
– sprawdzić podane przez producenta wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw dostarczonych do zainstalowania źródeł światła;
– wykonać pomiary uzyskanego natężenia oświetlenia i obliczenia na podstawie wyników pomiarów, średnich wartości natężenia oświetlenia oraz wartości równomierności oświetlenia;
– dla oświetlenia zewnętrznego wykonać obliczenia pozwalające określić oddziaływanie światła przeszkadzającego na otoczenie.
Stan istniejący
Aby opracować projekt oświetlenia zgodnie z wymaganymi przepisami i normami, potrzebna jest odpowiednia wiedza z zakresu techniki świetlnej i czas, a to kosztuje. W dokumentacji branży elektrycznej projektowanie oświetlenia sprowadza się najczęściej do doboru opraw oświetleniowych, w niektórych obiektach w uzgodnieniu z architektem wnętrz. Powszechną praktyką jest zlecanie wykonania obliczeń firmom dystrybuującym oprawy oświetleniowe. Zwykle wyniki tych obliczeń zawierają rozkład natężenia oświetlenia, średnie natężenie oświetlenia i równomierność. Zazwyczaj do sprawdzenia tych parametrów sprowadza się weryfikacja na budowie. Czynnikiem frustrującym i demobilizującym projektantów jest to, że właśnie oświetlenie, jako jeden z bardziej cenotwórczych elementów instalacji elektrycznych, podlega najczęściej tzw. optymalizacji kosztów. Polega ona zwykle na zastąpieniu opraw tańszymi, na zasadzie sztuka za sztukę, gdzie kryterium zamiany jest wygląd zewnętrzny, a parametry oświetleniowe mają drugorzędne znaczenie, o obliczeniach nie wspominając. Powyższy stan jest powszechnie akceptowany.
Instalacje elektryczne na potrzeby budowy, w tym oświetlenie, mają zwykle charakter tymczasowy i często stosowane są urządzenia przenośne lub przewoźne. Niska świadomość znaczenia oświetlenia dla bezpieczeństwa i jakości wykonywanej pracy, a także dążenie do ograniczenia kosztów sprawiają, że jest ono na placu budowy marginalizowane. Generalny wykonawca odpowiedzialny za przygotowanie placu budowy ogranicza się do zapewnienia zasilania zaplecza, węzłów, żurawi, rozmieszczenia na budowie rozdzielnic, czasami oświetlenia terenu czy oświetlenia dozorowego. Oświetlenie stanowiska pracy zwykle cedowane jest na podwykonawcę.
Z powyższych powodów projekty oświetlenia placów budowy, co do których wymagania są takie same jak dla miejsc pracy o charakterze stałym, w praktyce nie są wykonywane.
W efekcie o sposobie oświetlenia decyduje to, jakim aktualnie sprzętem oświetleniowym i w jakiej ilości dysponuje wykonawca oraz większe lub mniejsze (zwykle to drugie) doświadczenie i wiedza w tym zakresie osoby rozmieszczającej urządzenia. Najczęściej jakość oświetlenia placu budowy, jeśli ono istnieje, jest fatalna. Ten stan rzeczy pozostaje bezkarny, bo zwykle jest ono używane krótkotrwale i to w czasie kiedy nie są przeprowadzane kontrole.
Uproszczenie procedur
Jednym ze sposobów zmiany istniejącej sytuacji, szczególnie w przypadku stosowania oświetlenia przenośnego i przewoźnego, mogłoby być doprowadzenie do takiej zmiany przepisów, aby spełnienie wymogów oświetleniowych wpływających bezpośrednio na bezpieczeństwo było łatwe do wykonania i kontroli.
Przykładem takiego działania może być postępowanie władz stanu Illinois w USA w sprawie oświetlenia miejsc pracy przy nocnych robotach drogowych [8]. Także tam obowiązują przepisy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące oświetlenia placu budowy i wymagane jest opracowanie projektu oświetlenia. Procedury, podobnie jak nasze, w założeniu były dobre, ale również okazywały się niepraktyczne przy projektowaniu, wykonaniu i kontroli. Opracowanie i zatwierdzenie projektu zajmuje czasami niemalże tyle czasu, co wykonanie robót budowlanych a wymagania oświetleniowe są trudne do zrozumienia przez wykonawców i kontrolujących. Brak też jest jasnych procedur oceny olśnienia.
Przeprowadzono badania i ocenę oświetlenia stosowanego przy robotach drogowych. Na ich podstawie uznano, że najważniejszym kryterium jest ograniczenie olśnienia, które utrudniało pracę wykonującym roboty i stwarzało zagrożenie dla kierowców pojazdów przejeżdżających na sąsiednich pasach ruchu. Zmieniono procedury, ograniczając wymagania do minimum, ale w zamian nakazując wykonawcom zastosowanie odpowiedniego oświetlenia. Stwierdzono, że dla większości robót drogowych najlepszym rozwiązaniem spełniającym zarówno wymogi ograniczenia olśnienia, jak i zapewnienia odpowiedniego natężenia oświetlenia jest zastosowanie, szczególnego rodzaju opraw tzw. balonów oświetleniowych montowanych bezpośrednio na maszynach drogowych (fot. 2). Są to oprawy z tekstylnym kloszem w kształcie zbliżonym do kuli o rozmiarach znacznie większych niż zwykła oprawa. Jego górna część, będąca równocześnie odbłyśnikiem, jest nieprzeświecalna. Dolna jest wykonana z materiału rozpraszającego światło. Dzięki dużej powierzchni świecącej, mimo że są wyposażone w lampę metalohalogenową o mocy 1000 W, nie powodują olśnienia.
Dopuszczono do stosowania również maszty świetlne z naświetlaczami, które muszą być skierowane w dół, w kierunku miejsca pracy, pod kątem nie większym do pionu niż 30o.
W nowych przepisach określono też wymagania oświetleniowe wynikające ze specyfiki niektórych robót, przy których nie można stosować balonów oświetleniowych.
mgr inż. Łukasz Gorgolewski
Bibliografia
1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz.1650 z późn.zm.).
2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. Nr 47, poz. 401).
3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz.U. z 2003 r. Nr 120, poz. 1126).
4. PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.
5. PN-EN 12464-2:2008 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 2: Miejsca pracy na zewnątrz.
6. PN-EN 1838:2005 Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.
7. PN-EN 50172:2005 Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego.
8. D.A. Huckaba, Safer Nighttime Construction Zones Through Better Lighting. Illinois Develops and Applies Practical Guidelines, TR News 260, January-February 2009.
