Ograniczenia odpowiedzialności w kontraktach niebazujących na wzorcach umownych muszą być wyraźnie dodatkowo wpisane do umowy. W przypadku umów tworzonych na wzorcach kontraktowych FIDIC sądy przyjmują, że funkcję ograniczenia pełnią także skreślenia klauzul wzorca.
Umowa o roboty budowlane nakłada nie tylko na wykonawcę, ale i na inwestora określone obowiązki, za których niewykonanie strona może odpowiadać. Typowymi obowiązkami inwestora oprócz zapłaty wynagrodzenia jest przekazanie terenu budowy, projektu, odebranie obiektu. Bardziej rozbudowane umowy przewidują dodatkowe obowiązki informacyjne, akceptacyjne i terminy ich wykonania. Z kolei na wykonawcę oprócz obowiązku wykonania obiektu nakłada się niejednokrotnie dodatkowe obowiązki reprezentacji inwestora przed organami administracji, ochronę terenu, koordynację nominowanych podwykonawców. Strona niewykonująca swoich obowiązków lub wykonująca je nienależycie jest zobowiązana do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje straty, które poniosła druga strona umowy, oraz utracone korzyści, które strona mogłaby osiągnąć, gdyby jej szkody nie wyrządzono. Skutek powstania odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynika bezpośrednio z ogólnie obowiązujących przepisów kodeksu cywilnego (art. 471 w zw. z art. 361 § 2 k.c.). Umowa o roboty budowlane nie musi więc o nich stanowić. Strony zasadniczo nie muszą umieszczać jakichkolwiek zapisów dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej w umowie, co nie zmienia faktu, że przewidziana w ustawie odpowiedzialność powstaje w przypadku naruszenia obowiązków przewidzianych umową.
W drodze umowy strony mogą natomiast ograniczyć bądź rozszerzyć tę odpowiedzialność. Nie można jedynie wyłączyć odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną umyślnie (art. 473 k.c.). Przez działanie umyślne rozumie się takie zachowanie dłużnika, który mając świadomość konsekwencji swego czynu, chce ich osiągnięcia (zamiar bezpośredni) bądź mając świadomość tych konsekwencji, nie chce ich osiągnięcia, lecz się godzi, że mogą one powstać (zamiar ewentualny). Przykładem działania z zamiarem bezpośrednim będzie celowe zastosowanie wadliwych materiałów, np. w zamiarze opóźnienia inwestycji, wywołania awarii; natomiast w przypadku zamiaru pośredniego przykładem będzie zastosowanie wadliwych materiałów ze świadomością możliwości powstania negatywnych skutków, chociaż bez chęci ich wywołania. Nie jest natomiast działaniem umyślnym (nawet działaniem z zamiarem ewentualnym) działanie niedbałe – niedbalstwo. Przez niedbalstwo rozumie się działanie wyrządzające szkodę nieumyślnie, np. powierzenie pracy nad skomplikowanym projektem osobom niemającym odpowiedniego doświadczenia i wiedzy, w sytuacji gdy osoba zlecająca prace powinna przewidzieć, że takie działanie może spowodować szkodę, ale z różnych przyczyn zakłada, że tego uniknie. W polskim systemie prawnym można ograniczyć umownie odpowiedzialność za szkodę wynikającą z niedbalstwa, a nawet z rażącego niedbalstwa. W praktyce pojawia się problem (zwłaszcza dowodowy) z zakwalifikowaniem danego czynu jako niedbalstwa lub rażącego niedbalstwa albo działania z zamiarem ewentualnym, tj. działaniem zawinionym, za które odpowiedzialności nie można ograniczyć.
© Rafa Irusta – Fotolia.com
Poza opisanym wyłączeniem możliwości ograniczania odpowiedzialności z winy umyślnej strony mogą w zasadzie dowolnie ograniczać lub rozszerzać odpowiedzialność kontraktową. Typowymi klauzulami modyfikującymi odpowiedzialność stron jest na przykład:
– wyłączenie z zakresu odpowiedzialności utraconego zysku,
– ograniczenia kwotowe, w tym referujące do wartości wynagrodzenia,
– różnicowanie zakresu odpowiedzialności za szkody pośrednie i bezpośrednie,
– kary umowne odrywające konsekwencję finansową niewykonania zobowiązania od faktycznej wysokości szkody, a nawet faktu jej powstania.
Ograniczenia lub rozszerzenia odpowiedzialności mogą być całkowite albo odnosić się ściśle do następstw niewykonania tylko określonych obowiązków. Postanowienia ograniczające odpowiedzialność profesjonalisty mogą ponadto różnicować ograniczenia ze względu na postać winy nieumyślnej, np. poprzez wyłączenie z ograniczenia rażącego niedbalstwa do reżimu pełnej odpowiedzialności odszkodowawczej. Na stronę umowy może także zostać nałożone ryzyko związane z okolicznościami niezależnymi od strony, za które normalnie odpowiedzialności nie ponosi (np. ryzyko gruntowe). Prawidłowe będzie ogólne stwierdzenie, że dopiero modyfikacja odpowiedzialności ustawowej wymaga specjalnych, precyzyjnych zapisów w umowie. Strony pozostające przy ogólnym reżimie odpowiedzialności kontraktowej mogą kwestię skutków niewywiązywania się z obowiązków „przemilczeć”, zdając się na postanowienia przepisów k.c.
Ta zasada doznaje jednak modyfikacji w przypadku kontraktów bazujących na wzorcach FIDIC.
W tym miejscu tytułem wstępu wyjaśniam, że klauzule czerwonej książki FIDIC dotyczące specyficznych dla FIDIC roszczeń odszkodowawczych (zwanych w klauzulach FIDIC roszczeniem o koszt względnie roszczeniem o koszt plus umiarkowany zysk) zasadniczo mają taką konstrukcję, że w razie wystąpienia opóźnienia z przyczyn nieleżących po stronie wykonawcy wykonawca ma uprawnienie do:
a) przedłużenia czasu prowadzenia robót,
b) pokrycia kosztu plus umiarkowanego zysku (względnie samego kosztu).
Przykładem klauzuli o takiej konstrukcji jest klauzula 2.1 dotycząca roszczeń wykonawcy w przypadku opóźnienia zamawiającego w przekazaniu terenu budowy oraz klauzula 1.9 dotycząca opóźnienia zamawiającego w przekazaniu rysunków lub instrukcji.
Strony umowy bazującej na wzorcu FIDIC są uprawnione do modyfikacji ogólnych warunków zawartych w czerwonej książce FIDIC przez postanowienia wprowadzane w szczególnych warunkach. W praktyce inwestycji w Polsce coraz częściej się zdarza, że punkt b) występujący w klauzulach FIDIC, dotyczący roszczenia kosztowego zostaje przez strony skreślony w szczególnych warunkach z określonej klauzuli lub klauzul. Ściślej, że skreśla go zamawiający, przygotowując projekt umowy. Powstaje pytanie, jakie znaczenie ma skreślenie punktu b) dotyczącego roszczeń kosztowych, w sytuacji gdy zachowanie zamawiającego lub zdarzenie opisywane w danej klauzuli stanowi jednocześnie przypadek nienależytego wykonania zobowiązania, który zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego uprawniałby wykonawcę do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Wydawać by się mogło, że samo skreślenie punktu b) jest po prostu wykreśleniem roszczenia kontraktowego, a więc rezygnacją z roszczenia znajdującego swoje oparcie bezpośrednio w umowie. Jednak w sprawach, w których wykonawcy występowali z roszczeniami odszkodowawczymi mimo zastosowania konstrukcji wykreślenia adekwatnego punktu, sądy orzekały, że roszczenia wykonawcy nie mają podstaw prawnych z wyjątkiem szkód spowodowanych z winy umyślnej. Bliższa analiza wyroków z ostatnich lat pokazuje, że skreślenie punktu b) jest przez sądy traktowane nie tylko jako rezygnacja z roszczenia przewidzianego wprost we wzorcu umownym, ale jako jednoczesne ograniczenie odpowiedzialności ustawowej za szkodę wyrządzoną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania.
W sprawie dotyczącej roszczeń odszkodowawczych z tytułu opóźnienia w przekazaniu placu budowy oraz z tytułu braków dokumentacji Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 6 czerwca 2012 r. (sygn. akt XXV C 1215/10) oddalił powództwo, opierając się na wykreśleniu adekwatnych punktów b) z klauzul 1.9 oraz 2.1, sąd stwierdził, że wyłączenie przez strony w ramach Szczególnych warunków kontraktu płatności za poniesione koszty wraz z rozsądnym zyskiem, na wypadek przedłużenia czasu na wykonanie robót, dotyczy faktycznie ewentualnej szkody poniesionej z tego tytułu przez wykonawcę.Taki zapis umowny między profesjonalnymi podmiotami sąd uznał za dopuszczalny, z ograniczeniem wynikającym z art. 473 § 2 k.c., tj. z opisanym wyżej wyłączeniem szkód, które dłużnik może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Oddalone roszczenia odszkodowawcze we wskazanej sprawie obejmowały koszty ogólne wynikające z konieczności prowadzenia robót w przedłużonym terminie, takie jak koszty zwiększenia cen jednostkowych oraz koszty związane z dodatkowym okresem organizacji pracy na budowie (utrzymanie biura, samochodów, najem samochodów, zatrudnienie pracowników). Stanowisko sądu okręgowego w opisywanej sprawie podtrzymał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 14 marca 2013 r. (sygn. akt VI A Ca 1151/12). Sąd apelacyjny stwierdził, że W szczególności nie do zaakceptowania było stanowisko apelującego, że zrezygnowanie przez strony w Szczególnych warunkach kontraktu z zapisów postanowień pkt b) subklauzul 1.9 oraz 2.1 oznaczało tylko tyle, że strony zawarły umowę w brzmieniu bez tych zapisów i nic ponadto. Użyte w Szczególnych warunkach kontraktu określenie „Punkt b nie ma zastosowania” miało swoją głębszą treść, w szczególności na tle pozostałych, niezmodyfikowanych postanowień warunków ogólnych. (…] Podsumowując powyższą analizę postanowień umowy (warunków ogólnych i szczególnych kontraktu], stwierdzić należy, iż strony dokonały modyfikacji odpowiedzialności odszkodowawczej zamawiającego poprzez zarówno jej rozszerzenie (np. odpowiedzialność za siłę wyższą], jak i ograniczenie oraz wyłączenie w niektórych przypadkach. Stwierdzenie zawarte w Szczególnych warunkach kontraktu, że subklauzule 1.9 b oraz 2.1 b nie mają zastosowania oznaczało, jak przyjął to sąd I instancji, że strony wyłączyły odpowiedzialność finansową pozwanego za szkody poniesione na skutek opóźnienia po stronie zamawiającego w przekazaniu dokumentacji jak i placu budowy. (…) Możliwość wyłączenia odpowiedzialności zamawiającego za szkody poniesione przez wykonawcę na skutek opóźnienia w oddaniu placu budowy jak i pełnej dokumentacji wynikała z zasady swobody umów i była ograniczona jedynie postanowieniami art. 473 § 2 k.c, mówiącymi o braku możliwości wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej. (…) w niniejszym przypadku zawarte w Szczególnych warunkach kontraktu postanowienie, że warunek uprawniający wykonawcę do roszczenia finansowego za szkody wywołane opóźnieniem w realizacji obowiązków inwestorskich pozwanego „nie ma zastosowania”, w sposób jednoznaczny wyłączało w tym zakresie odpowiedzialność pozwanego.
W kolejnej sprawie Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 30 kwietnia 2013 r, o sygn. akt XXV C 355/10, w taki sam sposób ocenił wykreślenia punktów b) z subklauzul 2.1 i 1.9 FIDIC. W Warunkach Szczególnych Kontraktu strony wykreślając pkt ,,b” w Subklauzuli 2.1 i 1.9 Warunków kontraktowych FIDIC zmodyfikowały odpowiedzialność odszkodowawczą wyłączając uprawnienie Wykonawcy do domagania się jakiejkolwiek rekompensaty kosztów poniesionych z tytułu nieterminowego przekazania Placu Budowy, nieterminowego przekazania rysunków lub instrukcji pozostawiając Wykonawcy jedynie uprawnienie do żądania przedłużenia Czasu na Ukończenie Kontraktu. Sąd wprost stwierdził, że Wyłączenie przez strony w ramach warunków szczególnych płatności za poniesione koszty wraz z rozsądnym zyskiem na wypadek przedłużenia czasu na wykonanie robót jest dopuszczalną modyfikacją ustawowej odpowiedzialności kontraktowej. Taki zapis umowny pomiędzy profesjonalnymi podmiotami jest w ocenie Sądu dopuszczalny w świetle zapisów kodeksu cywilnego, o ile nie dotyczy szkód, które dłużnik może wyrządzić wierzycielowi umyślnie (przepis art. 473 § 2 k.c.]. (…) Gdyby więc zapisy warunków szczególnych pozostały takie same jak zapisy warunków ogólnych, nie mogłoby ulegać wątpliwości, że powód miałby prawo na wypadek nieprzekazania w terminie placu budowy i dokumentacji nie tylko do przedłużenia czasu na wykonanie robót, co faktycznie miało miejsce, ale także do płatności za poniesione z tym koszty wraz z zyskiem. (…) Jak wynika z tych zapisów umownych wolą stron expressis verbis wyłączono uprawnienie wykonawcy do domagania się jakiejkolwiek rekompensaty poniesionych kosztów, pozostawiając wykonawcy uprawnienie do żądania przedłużenia czasu na ukończenie kontraktu. Tak więc ryzyko czasowe wziął na siebie pozwany natomiast ryzyko finansowe w tym zakresie leżało po stronie powoda.
Na tle klauzuli 1.9 również Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 25 maja 2012 r. (sygn. akt VI A Ca 30/12), popierając twierdzenia Sądu Okręgowego w Warszawie wyrażone w wyroku z 12 października 2011 r (sygn. akt XXV C 918/11), przyjął podobne znaczenie wykreślenia roszczenia kosztowego. Sąd uznał, że użycie w warunkach szczególnych kontraktu FIDIC postanowienia „nie ma zastosowania”, w odniesieniu do punktu b), w sposób wiążący modyfikuje odpowiedzialność drugiej strony. Tym samym strony wyłączyły możność domagania się przez wykonawcę zwrotu kosztów poniesionych w związku z nieudostępnieniem w terminie placu budowy. Nastąpiła w ten sposób modyfikacja odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego poprzez jej ograniczenie. Analogiczne stanowisko zajął Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 7 marca 2012 r, sygn. akt XXV C 249/11, i Sąd Okręgowy w Warszawie 6 listopada 2013 r, sygn. akt XXV C 718/10.
We wszystkich rozstrzyganych sprawach był przyjmowany tok rozumowania, polegający na przyjęciu, że strony, decydując się na użycie wzorca umownego warunków ogólnych FIDIC, już modyfikują odpowiedzialność ustawową, przechodząc na reżim określony w klauzulach. Następnie sąd dokonywał porównania warunków ogólnych FIDIC z warunkami szczególnymi. Zdaniem sądów skreślenie jednego z punktów klauzul (względnie jego zmiana) nie powodowało powrotu do reżimu odpowiedzialności ustawowej, lecz było nadal interpretowane jako jednoczesna modyfikacja odpowiedzialności ustawowej: odnośnikiem dla interpretacji znaczenia skreślenia nadal pozostawał wzorzec FIDIC, a nie same przepisy k.c. Skreślenie uprawnienia do żądaniu zwrotu kosztów i zysku ze wzoru kontraktu FIDIC powodowało zdaniem sądów pozbawienie wykonawcy podstawy prawnej do dochodzenia tego roszczenia.
I to zarówno podstawy wynikającej z wzorca umowy, jak i z samej ustawy.
Reasumując:
– Strony umowy o roboty budowlane mogą w swobodny sposób modyfikować odpowiedzialność ustawową za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań umownych. Wyłączone jest ograniczenie odpowiedzialności z tytułu szkód wyrządzanych z winy umyślnej, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i w zamiarze ewentualnym.
– Wprowadzanie ograniczeń lub rozszerzeń wymaga dodatkowych postanowień.
– W przypadku umów bazujących na wzorcach umownych dodatkowego znaczenia nabierają skreślenia lub zmiany klauzul wzorca.
– Na tle wskazanego orzecznictwa wykreślenie roszczeń kosztowych z klauzul FIDIC przewidujących zarówno roszczenia czasowe, jak i kosztowe powoduje, że ryzyko przedłużenia czasu na ukończenie budowy bierze na siebie zamawiający, natomiast ryzyko finansowe leży po stronie wykonawcy. Powyższe dotyczy tych okoliczności, o których stanowi dana klauzula z wykreślonym punktem b). Orzecznictwo interpretuje usunięcie roszczenia kosztowego z poszczególnych klauzul jako jednocześnie świadome wykluczenie przez strony rekompensaty ustawowej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Żartobliwie podsumowując, można powiedzieć, że skreślenia okazują się równie ważne jak dodatki.
Małgorzata Cyrul-Karpińska
radca prawny
Kancelaria Prawna r.pr. Małgorzata Cyrul-Karpińska
