Co to jest odpowiedzialność cywilna?
Każdy, kto wyrządzi innemu szkodę, jest zobowiązany do jej naprawienia. W ten sposób można opisać istotę odpowiedzialności cywilnej. Jednym słowem odpowiedzialność cywilna to obowiązek naprawy szkody wyrządzonej innemu podmiotowi.
Reguły wynagradzania szkody określone są przez przepisy prawa, głównie przez Kodeks cywilny. Poniżej postaram się ogólnie omówić najważniejsze zagadnienia z tym związane, jednakże nie odnoszę się do odpowiedzialności inżynierów budownictwa – temu zagadnieniu poświęcę następny artykuł.
Kto i kiedy ponosi odpowiedzialność cywilną?
Odpowiedzialność cywilną ponosi każdy, kto wyrządzi szkodę, a wyjątki od tej zasady stanowią przepisy prawa. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że osoba fizyczna ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone w swoim prywatnym życiu. Ponosi też odpowiedzialność, jeżeli prowadzi działalność gospodarczą. Osoba wykonująca zawód ponosi odpowiedzialność cywilną za szkody wynikłe z uchybień w jej czynnościach zawodowych. Osoba prawna także podlega ogólnym regułom odpowiedzialności za szkody przez nią wyrządzone.
Rzeczywistość jest dużo bardziej złożona i z pozoru oczywiste sytuacje komplikują się w realnych okolicznościach. Osoby, których odpowiedzialności dopatrują się poszkodowani, często uważają, że nie ma związku między ich działaniem a powstałą szkodą albo nawet, że szkoda nie powstała wskutek ich działania. Zdarza się, że sprawcy próbują wykazać, że poszkodowany w ogóle nie poniósł szkody, a jego roszczenia mają charakter tylko pretensji. Na tego typu perturbacje prawo znalazło odpowiedź w tzw. przesłankach odpowiedzialności, czyli niezbędnych elementach do przypisania odpowiedzialności. Są nimi:
a) działanie lub zaniechanie,
b) szkoda,
c) związek przyczynowy pomiędzy działaniem lub zaniechaniem a powstałą szkodą.
Te elementy musi wykazać poszkodowany. To na nim spoczywa ciężar dowodu wykazania, że poniósł szkodę i że wynikła ona z działania lub zaniechania osoby, od której domaga się odszkodowania.
W sposób uproszczony za szkodę należy uznać uszczerbek w dobrach osoby fizycznej lub prawnej, który można wyrazić finansowo. Może mieć ona postać szkody rzeczywiście poniesionej (damnum emergens) przez tę osobę albo utraconej korzyści, jaką by ta osoba osiągnęła, gdyby szkody jej nie wyrządzono (lucrum cessans).
Powyższe reguły dotyczą zarówno sytuacji, kiedy sprawcę i poszkodowanego nie łączą żadne relacje, jaki i tej, w której te osoby są stronami łączącej je umowy. W pierwszym przypadku zasady odpowiedzialności przewidziane są przepisami o czynach niedozwolonych (deliktach), a w drugim – reguł odpowiedzialności poszkodowany może poszukiwać dodatkowo w przepisach o skutkach niewykonania zobowiązań.
Zasady odpowiedzialności cywilnej
Podstawową zasadą odpowiedzialności, od której wyjątki przewidziane są w przepisach prawa, jest zasada winy. Oznacza ona, że sprawca ponosi odpowiedzialność, o ile można mu przypisać winę w jej powstaniu. Bardzo skrótowo rzecz ujmując, winę należy rozumieć jako naruszenie obowiązków, powinności wynikających z przepisów prawa, a także ogólnie przyjętych reguł społecznych, powszechnie przyjętej staranności. W tej ogólnej zasadzie ciężar udowodnienia winy spoczywa na poszkodowanym. To on musi wykazać naruszenie przepisów prawa, standardów, norm działania lub ogólnie przyjętej staranności. W praktyce bywa to bardzo skomplikowane i podlegające całkowicie odmiennym ocenom w zależności od perspektywy – poszkodowanego bądź sprawcy.
Jednak w celu ochrony poszkodowanego prawo powołuje w określonych przypadkach odmienną zasadę – zasadę ryzyka, w której poszkodowany nie musi wykazywać winy. To sprawca, aby się uwolnić od odpowiedzialności, musi wykazać okoliczności, które z niej go zwalniają. W rzeczywistości gospodarczej najważniejsze znaczenie ma ta zasada dla szkód wyrządzonych przez tzw. przedsiębiorstwa wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. Zgodnie z art. 435 Kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo takie ponosi odpowiedzialność za szkody na osobie lub na mieniu, wyrządzone komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła:
a) wskutek siły wyższej,
b) albo wyłącznie z winy poszkodowanego,
c) lub wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
Tym samym można stwierdzić, że poszkodowany wykazując szkodę, działanie lub zaniechanie przedsiębiorstwa oraz związek przyczynowy pomiędzy szkodą a działaniem lub zaniechaniem może domagać się naprawienia szkody. A sprawca szkody może próbować uwolnić się od tej odpowiedzialności wykazując jeden z trzech elementów wskazanych w art. 435 K.c. Takie rozwiązanie czyni sytuację poszkodowanego bardzo korzystną, a praktyka pokazuje spore trudności w uwolnieniu się sprawcy od odpowiedzialności.
Pozwalam sobie pominąć rozważania na temat innych przypadków, dla których przepisy przewidują zasadę ryzyka, np. odpowiedzialności samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji, odpowiedzialności samoistnego posiadacza budowli za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części, odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny.
Specyficzna zasada rządzi odpowiedzialnością za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Tutaj Kodeks cywilny kreuje tzw. domniemanie winy. Zgodnie z art. 471 dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Zatem właśnie sprawca będzie musiał wskazać okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności.
Odpowiedzialność cywilna za inne osoby
W niektórych sytuacjach prawo zobowiązuje do naprawienia szkody wyrządzonej przez inny podmiot. W rzeczywiści gospodarczej praktyczne znaczenie ma odpowiedzialność za osoby, którym powierzyło się wykonanie czynności. Ten, kto powierza wykonanie czynności, odpowiada za szkody wyrządzone przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że ten, kto zlecił wykonanie czynności, nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności. Jest to regulacja art. 429 Kodeksu cywilnego. W tym miejscu należy wspomnieć o dwóch zasadniczych odstępstwach od tej zasady:
a) w przypadku powierzenia czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, odpowiedzialność za szkody wyrządzone z winy tej osoby ponosi ten, który powierzył wykonanie czynności (art. 431 Kodeksu cywilnego);
b) w relacjach pomiędzy stronami umowy – zlecający wykonanie czynności odpowiada za szkody wyrządzone przez podwykonawcę jak za swoje własne działania lub zaniechanie (art. 474 Kodeksu cywilnego).
Warto wspomnieć o ważnej z punktu widzenia praktyki odszkodowawczej zasadzie umieszczonej w Kodeksie pracy, zgodnie z którą za szkodę wyrządzoną przez pracownika ponosi odpowiedzialność cywilną pracodawca.
Pozwalam sobie pominąć rozważania na temat innych przypadków określonych przepisami prawa odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez inne osoby, np. Skarbu Państwa – przez funkcjonariusza, rodziców – przez dziecko.
Mając na uwadze powyższe należy poruszyć jeszcze jedną kwestię mającą istotne znaczenie z punktu widzenia odpowiedzialności cywilnej – odpowiedzialności solidarnej za powstałą szkodę. Zgodnie z art. 441 Kodeksu cywilnego, jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna. Oznacza to, że poszkodowany może zwrócić się do jednego ze sprawców o wynagrodzenie szkody lub do każdego z nich w częściach wg swojego uznania. Oczywiście ten, kto szkodę naprawił, może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczyniła się do powstania szkody.
Sposób naprawienia szkody
W praktyce szkody można podzielić na szkody w mieniu, na osobie oraz inne straty nie będące ani szkodą w mieniu, ani szkodą na osobie. Jako przykład ostatniego rodzaju szkody można podać np. konieczne koszty przebudowy, przestoju. Jak już wcześniej wspomniałam, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Zatem ten, czyje mienie zostało zniszczone, uszkodzone, może domagać się jego naprawienia (przez przywrócenie do stanu poprzedniego lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej), a także rekompensaty utraconych korzyści wynikających z posiadania tego mienia. Analogiczna zasada obowiązuje w przypadku szkód na osobie. Sprawca nie tylko musi pokryć koszty leczenia, ale także zrekompensować utracone korzyści. W przypadku szkód na osobie sprawca jest także zobowiązany do wypłaty szeregu świadczeń przewidzianych przepisami Kodeksu cywilnego. Do najważniejszych z nich należą: zadośćuczynienie, renta wyrównawcza, renta na zwiększone potrzeby oraz tzw. renta alimentacyjna.
Wypłacone odszkodowanie może zostać pomniejszone, jeżeli do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów przyczynił się poszkodowany. Ma to najczęściej miejsce, jeżeli poszkodowany sam przekroczył przepisy lub ogólnie przyjęte normy.
Przedawnienie roszczeń
W przypadku poniesienia szkody poszkodowany może domagać się jej naprawienia tylko w określonym czasie. Po jego upływie roszczenia się przedawnia. W przypadku szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, zgodnie z art. 442.1 Kodeksu cywilnego, roszczenie o jej naprawienie ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Natomiast dla szkody na osobie przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia, bez ograniczenia w czasie od momentu powstania zdarzenia wywołującego szkodę.
W relacjach pomiędzy stronami umowy roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przedawnia się w terminach określonych dla danej umowy.
Powyższe rozważania mają bardzo ogólny charakter. Jednakże w dalszych artykułach będę rozwijać poszczególne wątki, odnosząc się do kwestii odpowiedzialności cywilnej inżynierów budownictwa i jej ubezpieczenia.
Maria Tomaszewska-Pestka
dyrektor Biura Ubezpieczeń Odpowiedzialności Cywilnej STU Ergo Hestia S
