Zagadnienie ochrony płazów i praktyczna jego realizacja w procesie inwestycyjnym jest jednym z kluczowych problemów ochrony przyrody przy realizacji inwestycji budowlanych.
Problem ochrony płazów dotyczy przede wszystkim inwestycji liniowych (budowy/przebudowy, modernizacji dróg i autostrad, linii kolejowych i wchodzących w ich skład obiektów inżynieryjnych, wałów przeciwpowodziowych), a także budowy innych obiektów (np. kubaturowych), czyli wszędzie tam gdzie warunki terenowe sprzyjają występowaniu płazów, dla których typowym siedliskiem są zbiorniki i cieki wodne, obszary podmokłe, tereny ze stagnującą po opadach atmosferycznych wodą, a nawet wykopy, w których może się gromadzić woda. Z koniecznością ochrony tej grupy zwierząt należy się liczyć również w przypadku, gdy realizacja danej inwestycji przecina szlak migracji płazów do miejsc rozrodu lub zimowania, a więc wtedy gdy teren budowy sąsiaduje z dogodnymi dla płazów siedliskami.
Fot. 1 Przykład prawidłowo wykonanego tymczasowego ogrodzenia naprowadzającego
Płazy są wyjątkowo podatne na przekształcenia środowiska, a ich egzystencja uzależniona jest ściśle od występowania odpowiedniej liczby i typów zbiorników wodnych umożliwiających im rozmnażanie się. Ważne są dla nich również siedliska lądowe dające możliwość żerowania, schronienia oraz zimowania. Zapewnienie im w trakcie realizacji inwestycji dostępu do wszystkich niezbędnych do życia siedlisk umożliwia ich skuteczną ochronę. Prawidłowo zaplanowane przed rozpoczęciem inwestycji i realizowane w jej trakcie działania ochronne i minimalizujące negatywne oddziaływanie na płazy nie wymagają ponoszenia znaczących kosztów i nie utrudniają realizacji inwestycji. Z kolei podejmowanie niewłaściwych działań lub całkowity ich brak może nastręczać kłopoty w trakcie realizacji prac budowlanych, a dla płazów w odniesieniu do skali wszystkich inwestycji realizowanych na terenie kraju może oznaczać istotne zagrożenie dla zachowania właściwego stanu ochrony i funkcjonowania populacji wszystkich krajowych gatunków. Prawna ochrona płazów wynika z przepisów międzynarodowych i krajowych:
- Konwencja berneńska (konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z 1979 r.).
– W załączniku II do konwencji (ściśle chronione gatunki zwierząt) wymienionych jest dziewięć gatunków płazów występujących w Polsce. W załączniku III (gatunki podlegające ochronie) wymienione są pozostałe gatunki płazów występujące na terenie naszego kraju. - Dyrektywa siedliskowa (dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory).
– W załączniku II i IV do dyrektywy znajdują się listy gatunków wymagających wyznaczania tzw. specjalnych obszarów ochrony oraz gatunków wymagających ochrony ścisłej. - Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880).
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237).
Niniejszy publikacja skupia się na przedstawieniu skutecznych i sprawdzonych metod ochrony płazów, jaka może być niezbędna na poszczególnych etapach realizacji różnego typu inwestycji.
Rys. Schemat typowych tymczasowych ogrodzeń ochronnych
Ochrona płazów w trakcie realizacji inwestycji
Tymczasowe ogrodzenia ochronne
Rolą ogrodzeń ochronnych w okresie migracji wiosennych (do miejsc rozrodu) i/lub jesiennych (do miejsc zimowania) jest zatrzymanie przemieszczających się płazów i wymuszenie zmiany kierunku ich ruchu z ewentualnym naprowadzeniem ich do okresowych pułapek łownych (zazwyczaj w postaci wiader), z których są regularnie (od dwóch do kilku razy w ciągu dnia) odławiane i uwalniane w bezpiecznych lokalizacjach (spełniających wymagania siedliskowe poszczególnych gatunków). W okresie migracji letnich (krótkodystansowych, ukierunkowanych na poszukiwanie pokarmu) ogrodzenie służy do zatrzymania przemieszczających się płazów, uniemożliwiając dostanie się ich na teren budowy (brak konieczności odławiania z pułapek łownych).
Ogrodzenia minimalizują śmiertelność płazów na terenie budowy.
Ogrodzenia tymczasowe powinny być stosowane od wczesnych etapów budowy aż do momentu zakończenia wszelkich prac budowlanych związanych z daną inwestycją lub jej częścią (np. w przypadku etapowej realizacji inwestycji liniowych).
Lokalizację tymczasowych ogrodzeń wyznacza ekspert herpetolog, opierając się na wynikach inwentaryzacji herpetologicznej (jeśli była wcześniej przeprowadzana) lub na podstawie potencjalnych szlaków migracji (wyznaczonych na podstawie rozmieszczenia zbiorników rozrodczych i ważnych siedlisk lądowych) kolidujących z miejscem realizacji prac budowlanych.
Wytyczne do projektowania i wykonania tymczasowych ogrodzeń ochronnych
Do budowy ogrodzeń wykonywanych od podstaw na placu budowy można użyć grubej folii, brezentu oraz siatek polimerowych o oczkach wielkości maksymalnie 5 mm. Ogrodzenia tymczasowe mogą mieć wysoką skuteczność, jednak wymagają do tego wdrożenia odpowiednich rozwiązań (w tym użycia właściwych materiałów), staranności montażu oraz właściwego utrzymywania (w tym częstych kontroli szczelności oraz szybkiego usuwania uszkodzeń). Materiał na ogrodzenia powinien być gęsty, o zwartej strukturze (jednorodny lub w postaci gęstej plecionki), nieprzezroczysty. Kwadratowy lub owalny palik drewniany powinien mieć grubość 4-5 cm. Ogrodzenia muszą mieć wysokość nie mniejszą niż 50 cm ponad powierzchnię gruntu i muszą zostać wkopane w grunt na minimum 15-20 cm. Ogrodzenie powinno posiadać wymaganą wysokość na całej długości, także na wszelkich połączeniach z obiektami inżynierskimi oraz w miejscach przebiegu po stromych skarpach i przy przekraczaniu obniżeń terenu (w tym rowów). Materiał ogrodzenia należy rozpinać na słupkach stojących w odległości nie mniejszej niż 2-3 m od siebie, aby utrzymać sztywność konstrukcji. Górna część siatki powinna być wygięta w kierunku przeciwnym do terenu budowy, pod kątem 45-90o, zalecana długość daszka to 10 cm. Przewieszkę na górze wykonuje się przez dodanie dodatkowej listwy lub pochylenie całego ogrodzenia (rys.). Przykłady prawidłowo wykonanych tymczasowych ogrodzeń naprowadzających prezentują fot.1 i 2.
Fot. 2 Przykład prawidłowo wykonanego tymczasowego płotka naprowadzającego
Odławianie i przenoszenie płazów z terenu budowy
Niejednokrotnie w trakcie realizacji prac budowlanych w okresie rozrodczym płazów nie tylko w zbiornikach wodnych, ale również w większych kałużach, zastoiskach wody, przy przepustach czy w wykopach, w których gromadzi się woda, możemy się spotkać ze złożonymi jajami (fot. 3), kijankami lub innymi postaciami larwalnymi płazów. W takim przypadku należy niezwłocznie je odłowić i przenieść do odpowiedniego zastępczego siedliska wodnego wyznaczonego przez herpetologa, oddalonego od miejsca realizacji inwestycji, aby umożliwić im tym samym proces dalszego rozwoju. Jeśli teren nie był uprzednio ogrodzony, równocześnie należy wykonać tymczasowe ogrodzenia ochronne, aby uniemożliwić dostawanie się płazów na teren budowy.
Z odławianiem płazów możemy mieć również do czynienia w przypadku konieczności zasypania zbiornika wodnego lub obniżenia terenu ze stagnującą w nim wodą. Prace takie najlepiej wykonywać poza okresem rozrodczym (późnym latem). W takim przypadku od wczesnej wiosny należy ogrodzić zbiornik za pomocą tymczasowych płotków ochronnych i odławiać migrujące płazy do specjalnie wkopanych przy ogrodzeniu w tym celu wiader. Dopiero odłowienie wszystkich osobników mogących się znajdować w zbiorniku umożliwia jego zasypanie. W przypadku małych zbiorników wodnych, dla których nie zachodzi podejrzenie o obecność zimujących płazów, prace takie można wykonywać w okresie zimowym.
Na zasypywanie miejsc, w których stwierdzono obecność płazów, oraz na ich odławianie i przenoszenie należy uzyskać zgodę właściwego miejscowo Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.
Fot. 3 Sznury jaj ropuchy szarej
Ochrona płazów w okresie zimowania
Typowymi miejscami zimowania płazów są kryjówki zlokalizowane blisko ich miejsc rozrodczych (a więc siedlisk wodnych), takie jak: leżące, rozkładające się pnie drzew, wykroty, nory gryzoni, szczeliny w skarpach, fragmenty murów, stosy kamieni lub drewna, karpiny, śmietniska. Należy więc pamiętać, że usuwanie takich elementów z terenu budowy lub zdejmowanie ściółki/humusu w przypadku obecności w bezpośrednim ich sąsiedztwie siedlisk wodnych odpowiednich dla płazów lub w których uprzednio stwierdzono ich obecność nie powinno się odbywać w okresie zimowania tych zwierząt.
Odrębnym zagadnieniem jest ochrona płazów na etapie eksploatacji inwestycji polegająca na ograniczeniu śmiertelności oraz umożliwianiu pokonywania barier ekologicznych powstałych w wyniku zrealizowanej inwestycji (dotyczy to przede wszystkim inwestycji liniowych w postaci nowo wybudowanych lub zmodernizowanych dróg). W tym celu stosowane są stałe ogrodzenia ochronne i stałe ogrodzenia ochronno-naprowadzające oraz przejścia dla płazów.
Budowa stałych ogrodzeń ochronnych ma na celu ograniczenie śmiertelności płazów w wyniku kolizji lub uwięzienia, np. w obiektach odwadniających przy funkcjonujących obiektach liniowych, takich jak drogi. Ogrodzenia tego typu spełniają dwie funkcje: zatrzymują przemieszczające się osobniki oraz zmieniają kierunek ich ruchu. Takie ogrodzenia projektowane są na etapie planowania inwestycji w przypadku stwierdzenia możliwości wystąpienia znaczącego oddziaływania inwestycji liniowej na płazy.
Stałe ogrodzenia ochronno-naprowadzające mają na celu ograniczenie śmiertelności płazów oraz naprowadzenie migrujących zwierząt do przygotowanych dla nich przejść, umożliwiających bezpieczne przekroczenie drogi. Ich lokalizacja wraz z lokalizacją przejść dla zwierząt powinna być planowana na etapie projektowania inwestycji z wykorzystaniem wiedzy o miejscach migracji płazów: w miejscach przecięcia szlaków migracyjnych lub obszarów siedliskowych, w promieniu 500 m od zidentyfikowanych miejsc rozrodu płazów, stanowiących źródło migracji młodych osobników, wokół obiektów odwadniających z otwartym lustrem wody (zbiorników retencyjnych, osadników). Bardzo dobrze sprawdzają się w tym celu tzw. ogrodzenia pełne (specjalnie przygotowane elementy) wykonane z: płyt betonowych, polimerobetonowych, prefabrykatów betonu, stalowych lub z laminatu. Na szczególną uwagę zasługują płotki z laminatu, które w porównaniu z elementami wykonanymi z użyciem betonu zapewniają szczelność konstrukcji na łączeniach elementów uniemożliwiającą uwięzienie małych zwierząt. Laminat jest również dobrym rozwiązaniem w przypadku konieczności wykonania półek dla płazów (montowanych w przepustach spełniających funkcję przejść dla płazów). Skuteczność takich przejść warunkowana jest pokryciem półki materiałem naturalnym, np. żwirem lub kamieniami. Jeśli chodzi natomiast o budowę typowych przejść dla płazów i małych zwierząt, najskuteczniejsze i charakteryzujące się brakiem wad są przejścia o przekroju eliptycznym otwartym wykonane ze stalowej blachy lub przejścia o przekroju prostokątnym z otwartym dnem wykonane z betonu.
Aleksandra Szurlej-Kielańska
Literatura
- R. Kurek i inni, Poradnik ochrony płazów, 2011.
- R. Kurek, Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność fauny przy drogach, 2010.
- R. Kurek, Ochrona dziko żyjących zwierząt przy inwestycjach drogowych w Polsce, 2007.
- http://www.biol.uni.wroc.pl/herp/
