Obliczanie powierzchni użytkowej

Wskaźniki powierzchniowe określają różne rodzaje powierzchni, jakie mogą być wydzielone w budynku oraz ich wzajemne relacje. Mogą to być również powierzchnie zajmowane fizycznie przez elementy budowlane, zarówno ściany, jak i elementy ograniczające typu balustrady.

Poszczególne rodzaje powierzchni zdefiniowane są w Polskich Normach (PN), które także podają zasady ich obliczania. Pomimo że PN nie są obowiązujące, to wskazane jest stosowanie przyjętej w nich terminologii, a w przypadkach potrzeby określenia innego rodzaju powierzchni, niewystępującego w normie, nadawanie jej nazwy własnej.

W zależności od potrzeb wskaźniki powierzchniowe wykorzystywane są również w ustawach i rozporządzeniach.

Obecnie w zbiorze norm PKN znajdują się normy:

– PN-B-02365:1970 Powierzchnie budynków. Podział, określenia i zasady obmiaru.

– PN-ISO 9836:1997 Właściwości użytkowe w budownictwie – Określanie i obliczanie wskaźników powierzchniowych i kubaturowych.

– PN-ISO 9836:2015-12 Właściwości użytkowe w budownictwie – Określanie i obliczanie wskaźników powierzchniowych i kubaturowych. Normy PN-B-02365:1970 i PN-ISO 9836:1997 mają status norm wycofanych nadany przez PKN. Mimo to wszystkie trzy normy są – pod względem formalnym – dokumentami normalizacyjnymi o równorzędnym znaczeniu.

Rys. 1 Rodzaje powierzchni wg PN-B-02365:1970 i PN-ISO 9836:1997

Normy PN-ISO, stanowiące wdrożenie norm międzynarodowych ISO o tym samym tytule i numerze, wprowadziły istotne zmiany w dotychczasowym – opartym na postanowieniach PN-B-02365 – sposobie określania powierzchni wydzielanych w budynku. Do zmian tych należy zaliczyć:

– przyjmowanie wymiarów przegród w stanie wykończonym, a nie jak poprzednio – w stanie surowym;

– wprowadzenie rozróżnienia kondygnacji lub ich części ze względu na charakter techniczny wydzielających je elementów budowlanych (obudowy), tj.:

– pomieszczenia przekryte stropami i zamknięte ze wszystkich stron ścianami na pełną wysokość kondygnacji, np. pokoje, kuchnie, łazienki,

– przestrzenie przekryte stropami, zamknięte tylko z niektórych stron ścianami na pełną wysokość kondygnacji, a z pozostałych stron ograniczone jedynie elementami budowlanymi, takimi jak np. balustrady; przykładem takich przestrzeni są loggie,

– przestrzenie nieprzekryte stropami, ale ograniczone ścianami lub elementami budowlanymi, takimi jak np. balustrady; przykładem takich przestrzeni są balkony i tarasy;

– przyjmowanie wymiarów w poziomie posadzki, a nie – jak dotychczas – na wysokości 1 m ponad jej poziomem;

– wprowadzenie wymagania oddzielnego obliczania powierzchni o zróżnicowanej wysokości w obrębie budynku/kondygnacji, a nie jak dotychczas (w PN-B-02365) częściowa redukcja tej powierzchni lub jej całkowite pomijanie w zależności od wysokości pomieszczenia;

– wprowadzenie – wyłącznie w PN-ISO 9836:2015 – dodatkowego podziału powierzchni użytkowej i powierzchni ruchu poprzez wydzielenie z nich powierzchni nieużytecznych ze względów funkcjonalnych, czyli powierzchni „nienadających się do wykonywania tam niektórych czynności ani do jej umeblowania, wyposażenia lub poruszania się po niej” albo powierzchni, które „powinny pozostać wolne ze względu na wymagania przepisów techniczno-budowlanych lub warunków umów cywilno-prawnych”;

– wprowadzenie – również wyłącznie w PN-ISO 9836:2015 – terminu „powierzchnia nieużyteczna ze względów konstrukcyjnych”, czyli powierzchni „nienadających się do wykonywania tam niektórych czynności ani do jej umeblowania, wyposażenia lub poruszania się po niej”.

Rys. 2 Podział powierzchni użytkowej wg PN-B-02365:1970 i PN-ISO 9836:1997

Wymienione różnice zasad obliczania wskaźników powierzchniowych między normami PN-ISO i PN-B wskazują, że normy PN-ISO są normami pozwalającymi na bardziej precyzyjne pod względem technicznym scharakteryzowanie budynku, a przede wszystkim znajdujących się w nim lokali mieszkalnych bądź lokali użytkowych. Wykazanie np. powierzchni użytkowej oddzielnie dla różnych funkcyjnie części budynku i dla pomieszczeń o różnych wysokościach uwidocznia jednoznacznie różnice w ocenie technicznej całego budynku lub też znajdujących się tam lokali. Jednak, pomimo upływu ponad 15 lat od wprowadzenia pierwszej normy PN-ISO, nadal stwarzają one użytkownikom wiele problemów, które wynikają przede wszystkim z faktu, że normy PN-ISO mają charakter opisowy. Wiele postanowień jest nieostrych, nieprecyzyjnych, trudnych do jednoznacznego zinterpretowania, wprowadzono także nowe pojęcia związane z architektonicznym kształtowaniem obiektu budowlanego (przestrzenie otwarte, nie w pełni zamknięte, powierzchnie użytkowe nieużyteczne z różnych względów itp.). Mimo to norma PN-ISO 9836:1997 jest doceniona w środowisku budowlanym, o czym świadczy wprowadzenie jej do rozporządzenia w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego.

W artykule przedstawiono w sposób ogólny różnego rodzaje powierzchnie budynku występujące w normach oraz ich wzajemne zależności, a szerzej omówiono jedynie zagadnienia związane z powierzchnią użytkową.

Rodzaje wskaźników powierzchniowych

Powierzchnia całkowita i jej podział

Zarówno w normie PN-B, jak i w normach PN-ISO występują, z pewnymi drobnymi różnicami, identyczne rodzaje wskaźników powierzchniowych (rodzajów powierzchni). Podstawową powierzchnią charakteryzującą cały budynek jest jego powierzchnia całkowita stanowiąca sumę powierzchni poszczególnych kondygnacji mierzonych po obrysie zewnętrznym ścian. Dalszy podział tej powierzchni i zależność między różnymi rodzajami powierzchni (w tym wydzielenie powierzchni użytkowej), wraz z ich symbolami, pokazano na rys. 1.

Należy zwrócić uwagę, że w kilku przypadkach identyczność poszczególnych wskaźników powierzchniowych dotyczy wyłącznie nazwy, a nie zasad ich ustalania, bo te w różny sposób definiują poszczególne normy. Oczywiście skutkuje to różnicami w wartościach liczbowych obliczanego rodzaju powierzchni, co pokazano w publikacji „Powierzchnie i kubatury budynku. Zasady pomiarów i obliczania” (Oficyna Wydawnicza Polcen, Warszawa 2017).

Rys. 3 Podział powierzchni użytkowej Pu na powierzchnię nieużyteczną ze względów funkcjonalnych Puf i powierzchnię dostępną dla użytkowników Pud, wg PN-ISO 2015

Dodatkowe podziały powierzchni użytkowej

Podział wg norm PN-B-02365:1970 i PN-ISO 9836:1997 Powierzchnia użytkowa jest to powierzchnia przeznaczona do zaspokajania potrzeb bezpośrednio związanych z użytkowaniem (funkcją) budynku lub jego części. Powierzchnię użytkową można obliczać zarówno dla całego budynku, poszczególnych jego kondygnacji, jak również wydzielonych lokali użytkowych lub mieszkalnych. Jest ona dzielona na powierzchnię użytkową podstawową i powierzchnię użytkową pomocniczą, co przedstawiono na rys. 2.

Zaliczenie powierzchni do powierzchni użytkowej podstawowej lub powierzchni użytkowej pomocniczej zależy od przeznaczenia budynku. Ułatwieniem w tym względzie są podane w normie PN-ISO 2015 przykłady przeznaczenia pomieszczeń w budynkach. Pomocne mogą być również określenia przyjęte w normie PN-B. Definicje powierzchni podstawowej i powierzchni pomocniczej są następujące:

– powierzchnia użytkowa podstawowa (P_u,pod) – część powierzchni użytkowej przeznaczona do zaspokajania podstawowych potrzeb wynikających z funkcji budynku lub jego wydzielonej części, np.: w budynku mieszkalnym – pokoje, w budynkach przemysłowych – powierzchnie do celów produkcyjnych, w budynkach szkolnych – pomieszczenia do nauki;

– powierzchnia użytkowa pomocnicza (P_u,pom) – część powierzchni użytkowej przeznaczona do zaspokajania pomocniczych potrzeb wynikających z funkcji budynku i niewchodzących w zakres potrzeb podstawowych, np.: w budynku mieszkalnym

– łazienki, w budynku przemysłowym

– pomieszczenia administracyjne, w budynkach szkolnych – pokoje dla nauczycieli, pomieszczenia administracyjne. Do powierzchni tej należy także zaliczać powierzchnie balkonów, loggii i tarasów.

Rys. 4 Ograniczenie funkcjonalności fragmentu pokoju położonego między pilastrami przez ich ingerencję w pomieszczenie

W odniesieniu do lokali mieszkalnych podział powierzchni użytkowej na powierzchnię użytkową podstawową i powierzchnię użytkową pomocniczą ma niewielkie znaczenie praktyczne, ponieważ wskaźniki powierzchniowe, a także opłaty wynikające z użytkowania lokali związane są z powierzchnią użytkową traktowaną globalnie. Jest to podejście praktyczne, bo np. w pokoju z aneksem kuchennym nie zawsze jest możliwe precyzyjne określenie podziału powierzchni na podstawową (część urządzona w sposób charakterystyczny dla pokoju dziennego lub sypialni) i pomocniczą (część wyposażona w urządzenia kuchenne).

Podział wg normy PN-ISO 9836:2015 Podczas eksploatacji budynku mogą wystąpić sytuacje istotnego ograniczenia w sposobie zagospodarowywania pewnej części powierzchni użytkowej, czyniące z niej de facto powierzchnię zupełnie nieużyteczną w powszechnym rozumieniu tego słowa. Wiele zależy od sposobu ukształtowania (aranżacji) powierzchni, jak też od wyposażenia i elementów instalacji znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie. Uznano, że powierzchnia nieużyteczna powstaje z powodu pewnych właściwości funkcjonalnych, jakim cechują się rozwiązania techniczne przyjęte w budynku, uniemożliwiające swobodne wykorzystanie części powierzchni użytkowej kondygnacji.

W związku z powyższym w PN-ISO 2015 rozróżniono dwie grupy przyczyn powodujących występowanie powierzchni nieużytecznej, a mianowicie: przyczyny o charakterze funkcjonalnym i przyczyny o charakterze konstrukcyjnym. Powierzchnia nieużyteczna ze względów funkcjonalnych jest to część powierzchni budynku, fizycznie niezajętej przez jego elementy, która nie jest jednak w pełni użyteczna w związku z brakiem możliwości wykonywania tam niektórych czynności, lub jej umeblowania, wyposażenia czy też poruszania się po niej.

Rys. 5 Zasady redukcji powierzchni pomieszczeń o zróżnicowanej wysokości

Należy zwrócić uwagę, że tak zdefiniowana powierzchnia nieużyteczna ze względów funkcjonalnych nie zmniejsza formalnie powierzchni użytkowej, lecz jest jedynie traktowana jako jej część składowa, powodująca wydzielenie tzw. powierzchni użytkowej dostępnej dla użytkowników (rys. 3).

W normie podano również w formie graficznej przykłady ustalania powierzchni nieużytecznej ze względów funkcjonalnych. Natomiast brak jest jakiegokolwiek rozwinięcia zasad dotyczących ustalania powierzchni nieużytecznej ze względów konstrukcyjnych.

W każdym z pomieszczeń mogą wystąpić fragmenty powierzchni, które muszą – z różnych względów – pozostać wolne, np. pod grzejnikami, między otwartymi skrzydłami drzwiowymi a ścianą prostopadłą do tej, w której osadzone są drzwi. Istotny jest również kształt elementów budowlanych wydzielających powierzchnię użytkową, np. okrągłe słupy czy zaokrąglone ściany mogą uniemożliwiać w pełni racjonalne wykorzystanie powierzchni podłogi, rozumiane przez pryzmat efektywności jej zagospodarowania (np. względnie logicznego ustawienia umeblowania). Do grupy innych „przeszkód”, nie o fizycznym charakterze, lecz uniemożliwiających pełne wykorzystanie powierzchni użytkowej, można zaliczyć chociażby konieczność zapewnienia dostępu do urządzeń i instalacji technicznych znajdujących się w ścianach, stropach (podłogach) lub sufitach podwieszanych. Na ogół wgląd do tych urządzeń i instalacji jest zapewniany przez zamykane otwory rewizyjne, do których się powinno zagwarantować nieskrępowany dostęp. Należy się także liczyć z koniecznością zapewnienia dojść technologicznych do urządzeń i instalacji, umożliwiających ich doraźną naprawę, remont bądź nawet wymianę.

Do powierzchni nieużytecznej ze względów funkcjonalnych zaliczyć należy także powierzchnie, których użytkowanie jest ograniczone przepisami techniczno-budowlanymi albo warunkami umów cywilnoprawnych. Przykładem wydzielenia powierzchni użytkowej nieużytecznej ze względów funkcjonalnych, wybranym z PN-ISO 2015, mogą być słupy, pilastry lub inne pionowe elementy budynku wpływające na wykorzystanie powierzchni użytkowej. Powierzchnia między tymi elementami budowlanymi lub między nimi a ścianą jest powierzchnią o wymiarach lub kształcie uniemożliwiającym jej efektywne wykorzystanie na potrzeby umeblowania bądź pełnienia funkcji użytkowych, co czyni ją praktycznie bezużyteczną (rys. 4).

Powierzchnia dostępna dla użytkowników (rys. 3) jest to powierzchnia użytkowa bądź powierzchnia ruchu zmniejszona o powierzchnię nieużyteczną ze względów funkcjonalnych. Można więc przyjąć, że jest to część powierzchni użytkowej bądź powierzchni ruchu, której użytkowanie nie jest w żaden sposób ograniczone.

Obliczanie powierzchni dostępnej dla użytkowników dotychczas nie było stosowane w Polsce, a norma PN-ISO 2015 jest mało precyzyjna w tym względzie. Zdaniem autorów wymaga to odpowiedniego czasu umożliwiającego zdobycie doświadczenia w tym nowatorskim sposobie obliczania wskaźników powierzchniowych.

Zasady obmiaru i obliczania powierzchni użytkowej

W przypadku obliczania powierzchni użytkowej wg PN-B wymiary liniowe powinny się odnosić do konstrukcji budynku w stanie surowym. Jeżeli obliczenia dotyczą budynku istniejącego, a więc obmiar dokonywany jest dla budynku w stanie wykończonym, to zachodzi konieczność dokonywania dodatkowych ustaleń grubości tynków i innych wypraw lub okładzin występujących na elementach pionowych ograniczających powierzchnię użytkową. Natomiast wg PN-ISO wymiary liniowe przyjmuje się dla budynku w stanie wykończonym. Powierzchnie płaszczyzn poziomych określa się zgodnie z wymiarami rzeczywistymi, a powierzchnie płaszczyzn nachylonych mierzy się na ich rzutach na umowną płaszczyznę poziomą.

Pole powierzchni podaje się w metrach kwadratowych z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku.

Wnęki podokienne przeznaczone na grzejniki c.o. usytuowane zarówno w ścianach zewnętrznych, jak i ewentualne wnęki w ścianach wewnętrznych nie są wliczane do powierzchni użytkowej. Tak samo jak przejścia drzwiowe i otwory okienne, których powierzchnie się zalicza do powierzchni konstrukcji.

W przypadku zróżnicowania w pomieszczeniach poziomu posadzki powierzchni występujących wówczas stopni nie odlicza się od powierzchni użytkowej tych pomieszczeń.

Przy obliczaniu wg normy PN-B powierzchni pomieszczeń o zmiennej wysokości (co występuje przy stropach/ścianach pochyłych) zalicza się w ograniczonym zakresie w zależności od wysokości h mierzonej w świetle (rys. 5), tj.:

– 100%, gdy h ≥ 2,20 m (część A),

– 50%, gdy 1,40 ≤ h < 2,20 m (części B),

– 0%, tj. całkowicie się pomija, gdy h < 1,40 (części C).

Normy PN-ISO nakazują natomiast oddzielne obliczanie i wykazywanie powierzchni o zróżnicowanych wysokościach. Ewentualne zaliczenie pewnej części (procentu) tej powierzchni do powierzchni użytkowej wykracza poza ustalenia normy, co oznacza, że powinno to być uzgadniane między zainteresowanymi stronami. Nie ma przeszkód, aby przyjmować zasady określone w PN-B. W odniesieniu do budynków mieszkalnych zasady obmiaru powierzchni użytkowej pomieszczeń o zróżnicowanej wysokości zostały jednoznacznie ustalone w art. 2 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego. Przy dokonywaniu obmiaru należy zdawać sobie sprawę, że wymagania normalizacyjne są bardzo ogólne, a w praktyce w budynkach występują różne rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe (np. pilastry, ryzality, wnęki, cokoły), które mogą mieć istotny wpływ na wielkość powierzchni użytkowej. Wymaga to więc indywidualnego podejścia i dużej praktyki budowlanej. Wiele takich przypadków opisano w literaturze przedmiotu.

dr inż. Andrzej Pogorzelski
mgr inż. Jan Sieczkowski