Aby obiekty budowlane mogły być bezpiecznie i w miarę normalnie użytkowane, muszą być odpowiednio przystosowane do przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej. Nie wszystkie tereny górnicze są przydatne do zabudowy.
W kilku rejonach kraju występują złoża kopalin użytecznych, które są przedmiotem podziemnej eksploatacji górniczej. Eksploatacja narusza nadległy górotwór i inicjuje powolny ruch mas skalnych i gruntu w kierunku wyrobiska. Na powierzchni wpływ eksploatacji przejawia się w postaci nierównomiernych obniżeń, zróżnicowanych przemieszczeń oraz złożonych deformacji terenu.
Proces przeobrażeń powierzchni przebiega niejednostajnie, najintensywniej, gdy teren znajduje się w zasięgu głównych wpływów eksploatacji górniczej. Wpływy eksploatacji kolejnych ścian, pól lub pokładów (jak to ma miejsce w przypadku eksploatacji złóż węgla kamiennego) nakładają się. Obniżenia terenu sumują się. Mogą też (lecz nie muszą) sumować się przemieszczenia oraz deformacje terenu. Deformacje terenu mają zazwyczaj charakter ciągły, ale w przypadku wielokrotnych wpływów mogą też wystąpić deformacje nieciągłe. Eksploatacja górnicza może wywoływać wstrząsy górotworu oraz
być przyczyną zmiany stosunków wodnych. W szczególnych przypadkach może również powodować reaktywację starych, płytkich, niepodsadzonych wyrobisk górniczych.
Eksploatacja górnicza wpływa negatywnie na zagospodarowanie powierzchni i infrastrukturę techniczną. Obiekty budowlane, które znajdą się w zasięgu tych wpływów, obniżają i przemieszczają się nierównomiernie wraz z gruntem. Wskutek deformacji terenu obiekty mało odkształcalne doznają działania dodatkowych obciążeń, a obiekty odkształcalne – złożonych odkształceń. Wszystkie obiekty mogą doznawać krótkotrwałych obciążeń spowodowanych drganiami podłoża i być narażone na niekorzystne zmiany poziomu zwierciadła wód gruntowych. Aby obiekty budowlane na terenach górniczych mogły być bezpiecznie i w miarę normalnie użytkowane, muszą być odpowiednio przystosowane do przewidywanych wpływów.
– W przypadku obiektów istniejących możliwości ich przystosowania są ograniczone, sprowadzają się zazwyczaj do ochrony przed nadmiernymi uszkodzeniami. Ochrona polega najczęściej na wzmocnieniu konstrukcji oraz ewentualnym podziale obiektu na segmenty.
– W przypadku nowych obiektów przystosowanie do przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej może polegać na odpowiednim usytuowaniu obiektu w obrębie parceli, doborze wielkości i kształtu obiektu, podziale większych lub wydłużonych obiektów na segmenty z zapewnieniem możliwości ich wzajemnego zbliżania się i oddalania, doborze odpowiednich materiałów konstrukcyjnych i schematów statycznych, wzmocnieniu lub upodatnieniu konstrukcji (jeśli jest to możliwe ze względów użytkowych) oraz na założeniu wymaganej izolacji przeciwwilgociowej.
Skuteczność wszystkich wymienionych zabiegów jest uwarunkowana znajomością przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię.
Określenie przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię następuje w projekcie zagospodarowania złoża (PZZ) [8], który przedsiębiorca górniczy przedkłada w Ministerstwie Środowiska w celu uzyskania koncesji na prowadzenie eksploatacji oraz w planie lub w planach ruchu, które ten przedsiębiorca przedkłada we właściwym okręgowym urzędzie górniczym (OUG) w celu uzyskania zgody na prowadzenie eksploatacji. Projekt zagospodarowania złoża określa obszar górniczy, na którym przedsiębiorca będzie prowadził eksploatację, oraz teren górniczy, który może być poddawany wpływom eksploatacji górniczej w całym okresie obowiązywania koncesji. Przewidywane wpływy eksploatacji górniczej są zapisywane w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gminy [7]. Najistotniejsze dla obiektów budowlanych są ciągłe deformacje terenu. Intensywność tych deformacji charakteryzują następujące wskaźniki [2], [4], [5]:
– maksymalne nachylenie terenu Tmax [mm/m],
– minimalny promień krzywizn terenu (wypukłej lub wklęsłej) Rmin [km],
– ekstremalne poziome odkształcenie gruntu εextr [mm/m].
Wskaźniki te wyznacza się komputerowo dla rozpoznanych warunków zalegania złoża i zaplanowanej (zdefiniowanej) eksploatacji górniczej.
W praktyce intensywność ciągłych deformacji terenu określa się kategorią terenu górniczego [2], [4], [5]. Teren zalicza się do odpowiedniej kategorii na podstawie najniekorzystniejszych wartości wymienionych wskaźników deformacji, zestawionych w poniższej tabeli.
Wyniki obliczeń przedstawia się graficznie w postaci mapy zasięgu poszczególnych kategorii terenu górniczego, które wystąpią w trakcie prowadzenia zaplanowanej eksploatacji górniczej, na tle mapy izolinii obniżeń terenu, które wystąpią po wybraniu dostatecznie dużego fragmentu pokładu lub złoża. Podział terenów górniczych na kategorie jest umowny. Został wprowadzony w latach 50. ubiegłego wieku jako uogólniona miara intensywności deformacji terenu powodowanych eksploatacją złóż węgla kamiennego [2], [4]. Jest stosowany w pracach planistycznych oraz przy ocenie odporności istniejących obiektów budowlanych na wpływy eksploatacji górniczej, także w przypadku terenów górniczych innych kopalin użytecznych.
Ochrona istniejących obiektów budowlanych
Zakłady górnicze są zobowiązane zarówno do ochrony złoża, jak i ochrony środowiska, w tym obiektów budowlanych [7]. Tak planują eksploatację, aby jej negatywne wpływy na powierzchnię były jak najmniejsze. Przed podjęciem eksploatacji przeprowadzają inwentaryzację zagospodarowania i sieci infrastruktury, analizują stan techniczny obiektów budowlanych oraz oceniają (szacują) ich odporność na przewidywane wpływy. W ocenie odporności obiektów wykorzystują rezerwy nośności konstrukcji. Kategorię odporności wolno stojących budynków murowanych szacują najczęściej metodą punktową: badają wybrane cechy obiektu, jego konstrukcji i podłoża, sumują liczbę punktów przypisanych tym cechom i porównują ją z ustaloną w tabeli kwalifikacyjnej liczbą punktów przypisanych poszczególnym kategoriom odporności [1]. Kategorię odporności pozostałych obiektów budowlanych, w tym sieci infrastruktury, ustalają indywidualnie, korzystając z pomocy specjalistów mających doświadczenie w zakresie budownictwa na terenach górniczych. Obiekty budowlane o ustalonej kategorii odporności niższej od kategorii terenu górniczego, przewidywanej w planie ruchu zakładu górniczego, kwalifikowane są do profilaktycznego wzmocnienia (czasem połączonego z podziałem na segmenty) lub prowadzenia wnikliwej obserwacji w trakcie ujawniania się wpływów eksploatacji górniczej na powierzchni i usuwania uszkodzeń w miarę ich powstawania. Podobnie zakłady górnicze postępują w przypadku wstrząsów górniczych. Po przejściu frontu eksploatacji pod obiektem lub po wystąpieniu większych wstrząsów górniczych, a także przed przystąpieniem do opracowania kolejnego planu ruchu dokonują przeglądu obiektów, a te obiekty, które doznały uszkodzeń, sukcesywnie naprawiają. Zakłady górnicze organizują te działania we własnym zakresie. Organy nadzoru budowlanego włączają się dopiero w przypadku wystąpienia katastrofy budowlanej.
Celem działań zakładów górniczych jest utrzymanie dotychczasowego przeznaczenia terenu i sposobu wykorzystania nieruchomości zapisanych
w studiach uwarunkowań oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, a w odniesieniu do obiektów budowlanych – zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego. Dopuszcza się występowanie niewielkich uszkodzeń obiektów (także elementów konstrukcyjnych), takich, które nie spowodują pogorszenia ich walorów użytkowych i będą możliwe do usunięcia w ramach remontów bieżących [2], [5].
Uszkodzenia istniejących obiektów usuwane są z opóźnieniem. Mikrouszkodzeń konstrukcji się nie naprawia. Niewielkich odkształceń i wychyleń obiektów z pionu (także niekorzystnych zmian spadków sieci grawitacyjnych) się nie koryguje. Uszkodzonych i zdeformowanych obiektów na ogół nie udaje się już przywrócić do stanu poprzedniego. W efekcie wielokrotnych wpływów eksploatacji górniczej dochodzi do przyspieszonej dekapitalizacji zabudowy i zagospodarowania terenu.
W świetle ustawy [8] właściciel lub użytkownik obiektu usytuowanego na terenie górniczym nie może się sprzeciwić zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego. Może tylko żądać naprawienia szkody albo dostarczenia obiektu/lokalu tego samego rodzaju. Ustawa [7] ujmuje tę sprawę inaczej: jeśli korzystanie z nieruchomości w sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem jest niemożliwe lub istotnie ograniczone, właściciel lub użytkownik może żądać odszkodowania za szkodę lub wykupienia nieruchomości albo też dostarczenia nieruchomości zamiennej.
Tab. Kategorie terenu górniczego
Kategoria |
Wartości wskaźników deformacji terenu |
||
terenu górniczego |
nachylenie terenu T [mm/m] |
promień krzywizny R [km] |
odkształcenie gruntu ε [mm/m] |
0 |
T < 0,5 |
|R| > 40 |
|ε| < 0,3 |
I |
0,5 < T < 2,5 |
40 >|R| > 20 |
0,3 < |ε| < 1,5 |
II |
2,5 < T < 5,0 |
20 >|R| > 12 |
1,5 < |ε| < 3,0 |
III |
5,0 < T < 10,0 |
12 > |R| > 6 |
3,0 < |ε| < 6,0 |
IV |
10,0 < T < 15,0 |
6 >|R| > 4 |
6,0 < |ε| < 9,0 |
V |
T > 15,0 |
|R| < 4 |
|ε| > 9,0 |
Przystosowanie nowych obiektów budowlanych
Nowe obiekty budowlane oraz przebudowy, nadbudowy i rozbudowy obiektów istniejących na terenach górniczych realizuje się na zasadach ogólnych obowiązujących w budownictwie. Wymagane jest spełnienie dodatkowych warunków zawartych w decyzji organu administracji terenowej o warunkach zabudowy lub w decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego, uzgodnionej z właściwym terenowo organem nadzoru górniczego. Uzgodnienie ma formę postanowienia w sprawie warunków górniczych dla zamierzenia inwestycyjnego dołączanego do decyzji. W postanowieniu tym OUG podaje (ustala) kategorię terenu górniczego, określa maksymalną wartość przyspieszenia drgań podłoża oraz odnosi się do zmiany stosunków wodnych. Do postanowienia OUG dołączana jest zwykle opinia zakładu górniczego prowadzącego eksploatację w danym rejonie, która uściśla o uzupełnia te ustalenia. Opinia podaje m.in. ekstremalne wartości wskaźników deformacji terenu. W przypadku gdy gmina posiada miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, warunki górnicze są ustalone w tym planie. Do decyzji, w miejsce postanowienia OUG i opinii zakładu górniczego, dołączana jest wówczas tylko krótka informacja zakładu górniczego o przewidywanych wpływach eksploatacji górniczej, podająca aktualną kategorię terenu górniczego, wielkość przewidywanych obniżeń terenu oraz ekstremalne wartości wskaźników deformacji terenu i przyspieszeń drgań podłoża. Dokumenty te nie podają czasu i krotności występowania tych wpływów.
Decyzja organu administracji terenowej zobowiązuje inwestora do przystosowania obiektu do przewidywanych wpływów. Zgodnie z rozporządzeniem [10] zabezpieczenie ma być odpowiednie do zagrożeń wynikających z prognozowanych oddziaływań górniczych, przez które rozumie się wymuszone przemieszczenia i odkształcenia oraz drgania podłoża. Według [2] wskaźniki ciągłych deformacji terenu mają walor obciążeń charakterystycznych. Zalicza się je do obciążeń zmiennych w części długotrwałych. Obliczeniowe wartości wskaźników deformacji terenu uzyskuje się, mnożąc ich wartości charakterystyczne przez częściowe współczynniki bezpieczeństwa:
– 1,3 – dla poziomych odkształceń terenu,
– 1,5 – dla nachyleń terenu (gdy wysokość obiektu h > 15 m),
– 1,2 – dla nachyleń terenu (dla pozostałych obiektów),
– 1,7 – dla krzywizn terenu.
Wstrząsy górnicze zalicza się do oddziaływań wyjątkowych. Obliczeniowe wartości oddziaływań przyjmuje się równe oddziaływaniom charakterystycznym.
Oddziaływania górnicze wchodzą w skład zestawów obciążeń (sytuacji obliczeniowych), na których sprawdza się konstrukcję obiektu. Siły wewnętrzne wynikające z deformacji gruntu wyznacza się, analizując współdziałanie konstrukcji obiektu z górniczo odkształcanym podłożem. Instrukcja [2] zaleca, aby w obliczeniach uwzględniać podatności konstrukcji. Siły wewnętrzne wynikające z wstrząsów górniczych i wychyleń obiektu z pionu wyznacza się według zasad powszechnie stosowanych w budownictwie.
Według zaleceń instrukcji [2] stany graniczne nośności obiektu zlokalizowanego na terenie górniczym nie mogą być przekroczone, natomiast stany graniczne przydatności do użytkowania mogą być przekroczone przejściowo pod warunkiem zapewnienia możliwości użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, bez nadmiernej uciążliwości. Dopuszczalny okres przekroczenia stanów granicznych użytkowania nie jest określony. Przystosowanie obiektu do przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej odbywa się na koszt inwestora. Po zakończeniu budowy może on wystąpić do zakładu górniczego z udokumentowanym wnioskiem o zwrot kosztów zabezpieczeń [8]. Refundowane są tylko te koszty, które zakład górniczy uzna za uzasadnione. Spełnienie warunków górniczych satysfakcjonuje zakład górniczy; nowy obiekt charakteryzuje się wymaganą odpornością na wpływy eksploatacji górniczej odpowiadającą ustalonej przez OUG kategorii terenu górniczego. Obiekt może doznawać niewielkich uszkodzeń. W następnym planie ruchu zakładu górniczego obiekt jest już traktowany jako istniejący. Może doznawać dalszych uszkodzeń (w tym także uszkodzeń konstrukcji), które będą naprawiane w ramach usuwania szkód górniczych. Jeśli korzystanie z obiektu w sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem okaże się nadmiernie uciążliwe lub niemożliwe, właściciel lub użytkownik będzie się mógł domagać odszkodowania lub wykupienia nieruchomości albo też dostarczenia nieruchomości zamiennej. Sytuacja ta nie satysfakcjonuje uczestników procesu budowlanego. Inwestorzy, zwłaszcza ci, którzy nie mieli dotychczas do czynienia z terenami górniczymi, są zawiedzeni brakiem powszechnie dostępnych informacji o przewidywanych wpływach eksploatacji górniczej na powierzchnię. O tym, że rozpatrywana parcela lub trasa inwestycji liniowej jest usytuowana na terenie górniczym, dowiadują się dopiero z decyzji organu administracji terenowej o warunkach zabudowy lub z decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Często nie rozumieją treści załączników dołączanych do postanowienia OUG. Nie zdają sobie sprawy z konsekwencji lokalizacji inwestycji na terenie górniczym. Sądzą, że skoro otrzymali decyzję o warunkach zabudowy, to parcela jest przydatna do zabudowy, a obiekt zostanie tak zabezpieczony, że nie będzie doznawał żadnych uszkodzeń. Są zaskoczeni, gdy takie uszkodzenia się pojawiają. Uważają wówczas, że zostali wprowadzeni w błąd. Projektowaniem obiektów budowlanych na terenach górniczych mogą się zajmować osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia budowlane bez ograniczeń. Ale projektanci, którzy nie mają doświadczenia w tej dziedzinie, mają problemy z zebraniem odpowiednich informacji i ich interpretacją, z ustaleniem górniczych danych wejściowych do projektowania oraz doborem rozwiązań odpowiednich do przewidywanych wpływów. Zgodnie z instrukcją [2] przed przystąpieniem do prac projektowych projektanci powinni otrzymać prognozę (lub ekspertyzę) wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię. Jednakże, z wielu powodów, z prognozy tej rezygnują. Nawet duże i skomplikowane inwestycje na terenach górniczych wysokich kategorii, zagrożonych występowaniem wysokoenergetycznych wstrząsów górniczych, są projektowane na podstawie informacji podanych w załącznikach do decyzji o warunkach zabudowy lub w decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego (postanowieniu OUG, opinii geologiczno-górniczej lub informacji o wpływach eksploatacji górniczej). Projektanci mają dylemat: czy do obliczeń przyjmować podane wartości wskaźników deformacji terenu czy też wartości graniczne dla ustalonej kategorii terenu górniczego. Zazwyczaj wybierają, jako bezpieczniejsze, wartości graniczne dla ustalonej kategorii terenu górniczego. Przyjmują, że deformacje te mogą działać w dowolnym kierunku i czasie. Są przekonani, że wystąpią dopiero po wybudowaniu obiektu i że dotyczą całego przewidywanego okresu jego użytkowania. Wykonawcy (inspektorzy nadzoru, kierownicy budowy) często nie są świadomi, że działają na terenie górniczym i że muszą się dostosować do warunków górniczych. Na ogół nie sprawdzają, czy teren parceli jest wystarczająco uspokojony do prowadzenia robót budowlanych. Gdy teren jest górniczo czynny, mają problemy z prawidłowym wyznaczeniem obiektu w terenie, uzyskaniem wymaganych parametrów oraz dotrzymaniem warunków technicznych wykonania robót.
Właściciele lub użytkownicy obiektów są narażeni na uciążliwości i ograniczenia w użytkowaniu obiektów związane z usuwaniem uszkodzeń. O przewidywanych wpływach eksploatacji górniczej nie są uprzedzani. Dowiadują się o nich po fakcie.
Konkluzje
Z przedstawionej analizy wynika, że obiekty budowlane usytuowane na terenach górniczych nie są właściwie chronione przed wpływami eksploatacji górniczej. Świadczą o tym ciągle liczniejsze niż na terenach niegórniczych uszkodzenia obiektów oraz ich nadmierne odkształcenia, przemieszczenia i wychylenia z pionu. Oznacza to, że obowiązujące przepisy dotyczące budownictwa na terenach górniczych (zamieszczone w różnych, wielokrotnie nowelizowanych ustawach i rozporządzeniach) są niefunkcjonalne. Geneza wielu z nich sięga czasów prymatu górnictwa oraz panującego wówczas poglądu, że wszystkie tereny górnicze, niezależnie od rodzaju i intensywności wpływów górniczych, są przydatne do zabudowy.
Otóż nie wszystkie tereny górnicze są przydatne do zabudowy. Nieprzydatne do zabudowy są tereny przewidywane do zalania. Czasowo nieprzydatne do zabudowy są tereny zagrożone występowaniem bardzo dużych obniżeń, deformacji nieciągłych, deformacji ciągłych o wysokich wskaźnikach, wysokoenergetycznych wstrząsów górniczych oraz okresowo podtapiane. Nie powinno się obciążać inwestorów (i zakłady górnicze) wysokimi kosztami zabezpieczeń oraz narażać użytkowników na nieprzewidywane uciążliwości i utrudnienia, związane z użytkowaniem i remontowaniem uszkodzonych i odkształconych obiektów, oraz na kłopoty w przypadku konieczności ich przedwczesnego wyłączenia z użytkowania. Tereny te mogą się stać przydatne do zabudowy wówczas, gdy dalsze wpływy eksploatacji górniczej (obniżenia, deformacje, wstrząsy górnicze) będą już mniejsze lub gdy zagrożenia podtapianiem i występowaniem deformacji nieciągłych zostaną usunięte. Pozostałe tereny górnicze mogą być brane pod uwagę jako przydatne do zabudowy.
Organy administracji terenowej powinny udzielać zainteresowanym inwestorom wszelkich informacji o prowadzonej lub planowanej eksploatacji górniczej i przewidywanych wpływach tej eksploatacji na powierzchnię. Informacje powinny być aktualne, czytelne, zrozumiałe dla inwestorów i na tyle szczegółowe, aby na ich podstawie mogli ocenić, czy rozpatrywane tereny, pomimo tych negatywnych wpływów, będą się nadawały do realizacji zamierzonych przez nich inwestycji.
Kluczowe znaczenie ma prognoza wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię parceli lub trasę inwestycji. Inwestor powinien otrzymać prognozę wraz z decyzją o warunkach zabudowy lub decyzją o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Prognoza powinna określać przede wszystkim przewidywany przebieg procesu obniżeń, przemieszczeń, nachyleń i ciągłych deformacji terenu w czasie od daty jej opracowania aż do końca okresu obowiązywania koncesji (rys.).
Treść prognozy powinna być dostosowana do rodzaju i wielkości obiektu oraz charakteru i intensywności wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię. Bardzo ważny jest okres projektowania i budowy obiektu. Prognoza musi określać, kiedy w tym okresie teren parceli lub trasy inwestycji będzie górniczo uspokojony (pozwalający na wyznaczenie obiektu w terenie i prowadzenie robót budowlanych). W przypadku przebudowy, nadbudowy lub rozbudowy istniejącego obiektu, który podlegał już wpływom eksploatacji górniczej, prognoza powinna być poszerzona o informacje na temat dotychczasowych wpływów eksploatacji górniczej. W przypadku eksploatacji planowanej po okresie koncesyjnym prognoza powinna odnosić się także do możliwych niekorzystnych wpływów tej eksploatacji.
Zasady sporządzania prognoz dla terenów górniczych poszczególnych kopalin powinny być wypracowane przez jednostki nadzoru górniczego i budowlanego we współpracy z resortowymi jednostkami naukowo-badawczymi. Prognoza powinna, dla większości obiektów, stanowić podstawę do wyznaczenia optymalnego terminu rozpoczęcia i czasu realizacji inwestycji, ustalenia danych wejściowych do projektowania oraz opracowania harmonogramu robót budowlanych i wytycznych użytkowania obiektu w dostosowaniu do przewidywanego przebiegu procesu deformacji terenu. Ekspertyzy górnicze byłyby potrzebne tylko wyjątkowo. Dopiero wówczas można oczekiwać, że obiekty budowlane będą spełniać podstawowe wymagania w zakresie bezpieczeństwa [9]. Uporządkowanie przepisów dotyczących budownictwa na terenach górniczych wymaga skrupulatnego przejrzenia, poprawienia i uzupełnienia oraz uzgodnienia i skoordynowania wielu ustaw (i związanych z nimi rozporządzeń, instrukcji i norm), poczynając od ustawy – Prawo ochrony środowiska i ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, nie wyłączając ustawy o samorządzie zawodowym architektów i inżynierów budownictwa. Prawo budowlane nie może pomijać terenów górniczych. Prawnego uregulowania wymagają przede wszystkim sprawy oceny odporności istniejących obiektów budowlanych na wpływy eksploatacji górniczej oraz czasowego niespełniania wymagań dotyczących bezpieczeństwa konstrukcji.
Wprowadzenie proponowanych zmian i uzupełnień powinno się przyczynić do stopniowej poprawy bezpieczeństwa i komfortu użytkowania obiektów budowlanych na terenach górniczych oraz znacznego ograniczenia rozmiaru szkód górniczych i nakładów na ich usuwanie.
Korzystnie byłoby, gdyby z inicjatywą legislacyjną w tej sprawie wystąpiły wspólnie izby samorządu zawodowego architektów oraz inżynierów budownictwa.
dr inż. Rudolf Mokrosz
Literatura
1. Budownictwo na terenach górniczych – planowanie, projektowanie, realizacja i utrzymanie obiektów,materiały konferencji technicznej, ŚlOIIB i PZITB O/
Katowice 2005.
2. Instrukcja nr 364, Wymagania techniczne dla obiektów budowlanych wznoszonych na terenach górniczych, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2007.
3. M. Kawulok, Ocena przydatności terenów górniczych do zabudowy, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2013.
4. Ochrona powierzchni przed szkodami górniczymi, praca zbiorowa, Wyd. Śląsk, 1980.
5. Ochrona obiektów budowlanych na terenach górniczych, praca zbiorowa, GIG Katowice 1997.
6. Ustawa z 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (z późn. zm.).
7. Ustawa z 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (z późn. zm.).
8. Ustawa z 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (z późn. zm.).
9. Ustawa z 1994 r. – Prawo budowlane (z późn. zm.).
10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (z późn. zm.).
11. M. Wiland, Nowe prawo geologiczne i górnicze a planowanie przestrzenne w gminach,Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk nr 83, 2012.