„Kumak” w Urwitałcie

Pod koniec 2023 r. otwarto unikalny w skali Europy obiekt – Mazurskie Centrum Bioróżnorodności i Edukacji Przyrodniczej „Kumak” w Urwitałcie k. Mikołajek. Inwestycja nazwę zawdzięcza płazom, których na Mazurach na szczęście jest jeszcze dużo, a jest to gatunek wyjątkowo czuły na zmiany w środowisku i wymaga ochrony.

Nikt nie będzie chronić tego, na czym mu nie zależy i nikt nie będzie się przejmował tym, czego nigdy nie doświadczył – te słowa Davida Attenborough są prze- słaniem pomysłodawców inwestycji. Wykład inauguracyjny pt. „Z perspektywy kumaka: tajemnice mokradeł i oczek wodnych” wygłosił prof. Wiktor Kotowski z Wydziału Biologii UW.

– Każda pasja rozpoczyna się od zachwytu. Chcemy pokazać biologię jako przedmiot, który nie nuży, ale zachwyca. Mamy nadzieję, że właśnie ta wystawa poświęcona różnorodności biologicznej małych zbiorników będzie temu służyć – tak słowami Krzysztofa Spalika, dziekana Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, można najkrócej opisać celowość budowy „Kumaka”.

Fot. 1. Mazurskie Centrum Bioróżnorodności i Edukacji Przyrodniczej „Kumak”. Fot. Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego

Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego ma trzy stacje terenowe: w Białowieży, Pilchach k. Pisza i Urwitałcie. Ta ostatnia prowadzi badania od 40 lat. Zajęła budynki po byłym PGR, a od 20 lat jest właścicielem nieruchomości tworzącej jednocześnie, co ciekawe, całą miejscowość.

Inwestor, stacja terenowa wydziału, chce tu wdrażać edukację jako formę ochrony przyrody. Wszystko to czyni placówkę jedyną tego typu w Polsce, być może nawet w skali Europy.

Na Mazurach żyje dużo gatunków zwierząt i roślin, które wymagają czynnej ochrony. Bez ingerencji człowieka część z nich zniknie z tych terenów. Dlatego kluczem do sukcesu Warmii i Mazur jest zrównoważony rozwój. Centrum obrało właśnie ten kierunek.

–  Chcemy pokazywać siedliska mokradłowe, bo one są istotne dla Mazur – mówi Anna Zaborowska, jedna z głównych pomysłodawczyń Mazurskiego Centrum Bioróżnorodności i Edukacji Przyrodniczej „Kumak”. – Nie jeziora, bo o nich się i tak dużo mówi. Chcemy, aby odwiedzający mogli poczuć przyrodę ukrytą pośród mało dostępnych torfowisk i w niepozornych kałużach.

–  Jest to jedyne miejsce w kraju, gdzie skupiamy się na pokazaniu drobnych organizmów, które są trudne do zobaczenia. Będzie to więc wymagało wysiłku od zwiedzających – dodaje Grzegorz Górecki, kierownik placówki. – Mają się tu także odbywać zielone szkoły oraz tematyczne warsztaty, także artystyczne. Zależy nam, aby uniwersytet wyszedł jeszcze bardziej do ludzi, żeby wykorzystał swój ogromny potencjał merytoryczny do pokazania wartości tych niepozornych i niedocenianych ekosystemów.

– Uniwersytet musi kształtować kulturę życia i współpracy – mówił Alojzy Nowak, rektor uczelni, podczas uroczystości otwarcia.

>>> Centrum Edukacji Przyrodniczej MORGI

>>> Polska Stacja Antarktyczna – budowa na krańcu świata

Urwitałt to mała osada pod Mikołajkami. Przed II wojną światową znajdowała się tu duża wieś Grzegorzewo, której nazwę zmieniono po wojnie na Urwitałt i która z czasem praktycznie zniknęła. Dziś są to już tylko budynki stacji należące do uniwersytetu. Aby udostępnić ją szerszemu gronu odbiorców, przekształcono ją w MCBiEP „Kumak”.

Inwestycja, która została otwarta 23 listopada 2023 r., składa się z dwóch budynków: Centrum Edukacji Przyrodniczej „Expo” i Ośrodka Badawczego UW. Usytuowane są w dziewiczej okolicy nad jeziorem Łuknajno.

– Naszym celem było wpisanie nowoczesnych i naturalnych form w silnie zadrzewiony teren, przy czym nie wycięto tu żadnego drzewa – wyjaśnia arch. Paweł Kubacz, projektant budynków. – Dzięki temu centrum można uznać za doskonały przykład architektury egzystującej w harmonii z naturą. Kolorystyka nawiązuje do naturalnych barw otoczenia. Na elewacjach są stelaże pod pnącza i roślinność zwieszającą się z donic przy attykach. Bazą jest ściana z betonu architektonicznego barwionego w naturalnym kolorze, a na ścianach zewnętrznych zastosowano dodatkowo geometryczny rysunek.

Fot. 2. Widok z góry na Mazurskie Centrum Bioróżnorodności i Edukacji Przyrodniczej „Kumak” w Urwitałcie. Fot. Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego

Każde działanie na budowie miało zminimalizować wpływ inwestycji na przyrodę, stąd część zewnętrznych barierek to płoty porostowe z rozbiórkowych desek. Tam, gdzie była kolonia nietoperzy, powstały dla tych ssaków nowe budki, które już pierwszego roku zostały zajęte. W budynkach zaprojektowano podcienia jako miejsca przeznaczone dla lęgów jaskółek dymówek. Teren wokół nie został trwale utwardzony.

Zakres kontraktu obejmował wykonanie dwóch budynków z niezbędnymi instalacjami i zagospodarowaniem terenu. Dwukondygnacyjny budynek seminaryjny o funkcji naukowo-badawczej (kubatura: 6393,70 m³, powierzchnia użytkowa: 1274,20 m²) zaprojektowano na planie okręgu. Dolną kondygnację zajmują pracownie z salą seminaryjną i przestrzeń z zapleczem gastronomicznym. Są tam również pokoje mieszkalne kadry oraz część techniczna. Górną kondygnację zajmuje dormitorium – szereg pokoi studenckich, które otaczają zielony taras z ekstensywną roślinnością.

Natomiast budynek wystawowy o funkcji ekspozycyjno-edukacyjnej (kubatura: 7310,82 m³, powierzchnia użytkowa: 1288,28 m²) w rzucie jest połączeniem dwóch okręgów. Górna kondygnacja to strefa wejściowa z dwiema salami seminaryjnymi. Na parterze są ulokowane sale ekspozycyjne i edukacyjne. Funkcje budynku uzupełniono o sale wykładowe, w tym jedną z możliwością prowadzenia zajęć praktycznych na piętrze. Część ekspozycyjna obiektu jest połączona integralnie z zewnętrznym placem zabaw.

– Oparcie geometrii budynków na okręgu pozwala na stworzenie fasady bez początku i końca – mówi Paweł Kubacz.

– W budynku ekspozycyjnym podkreśliliśmy ten efekt przestrzenną, ażurową instalacją ze stali nierdzewnej i kortenowskich „liści – łusek”. Korowód złożony z powtórzonych 1500 razy elementów przebiega wzdłuż elewacji jak wąż albo chmura jesiennych liści. To pierwszy plan kompozycji. Wspinające się rośliny – drugi. Trzeci to właściwa fasada z prefabrykatów wykończonych zewnętrzną warstwą barwionego w masie betonu ze wstawkami z blachy kortenowskiej. Prefabrykaty mają pionowe, nieregularne wyżłobienia, tworzące rytmiczny wzór dookoła elewacji. Cyrkularna geometria budynku pozwala na obserwowanie ciągłej zmiany światłocienia bez wyraźnej cezury, jaką zwykle jest róg budynku. Cały ten „spektakl” dzieje się na tle starych drzew, które są zmieniającą się w cyklu pór roku nieodłączną oprawą.

Oba budynki są częściowo zagłębione w ziemi, co wynikało z ukształtowania terenu, którego rzędne zmieniają się na krótkim odcinku aż o 4 m. Ze względu na warunki gruntowo-wodne obiekty posadowiono na płytach fundamentowych o grubości 40 cm, wylanych na 70-centymetrowej warstwie szkła piankowego, które służy jako termoizolacja i drenaż wód gruntowych. Konstrukcja opiera się na całkowicie prefabrykowanym systemie. Stanowią go żelbetowe, trójwarstwowe ściany zewnętrzne, zrealizowane indywidualnie na potrzeby inwestycji (grubość elementu nośnego: 20 cm, ocieplenia: 25 cm oraz warstwy licowej: 10 cm), stropy wykonane w systemie typu filigran oraz stropodach odwrócony z płytami betonowymi, pokryty zielenią ekstensywną lub żwirem. W budynku wystawowym piętra skomunikowano dźwigiem osobowym dostosowanym do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Fot. 3. Wystawa w Mazurskim Centrum Bioróżnorodności i Edukacji Przyrodniczej „Kumak”. Fot. autorki

Zastosowano nowoczesne rozwiązania techniczne, np. niskotemperaturowy system ogrzewania/chłodzenia bazujący na pompach ciepła i matach kapilarnych.

W budynku „Expo” zainstalowano urządzenia o mocy grzewczej 51,2 kW, COP 4,92, natomiast w seminaryjnym – 57,6 kW, COP 4,8, w którym wykonano także instalację wtórnego wykorzystania wody – ścieki z umywalek oraz pryszniców poprowadzono osobną instalacją kanalizacyjną do wstępnego podczyszczenia i ponownego wykorzystania przy spłukiwaniu toalet. Obiekty zostały zaprojektowane w standardzie budynków niskoenergetycznych. Wskaźnik zapotrzebowania na energię użytkową EP dla budynku „Expo” wynosi 26,03 kWh/(m²∙rok), a dla seminaryjnego EP = 34,74 kWh/(m²∙rok).

Anna Zaborowska przygotowywała wystawę centrum z inżynierami od techniki i multimediów.

– Zaczynamy od wprowadzenia widza w świat mazurski, pokazując, skąd mamy taki krajobraz i dlaczego Mazury tak wyglądają – opowiada Anna Zaborowska – Jest wyświetlony w kopule, wspaniały film o tym, jak wygląda życie w oczku wodnym. Prezentujemy owady w powiększeniu – metrowe komary będą robiły wrażenie. Zależy nam, by wystawa była atrakcyjna także dla dzieci i osób, które nie są tak jak my przyrodnikami, stąd przystępna forma, nawet trochę zabawowa. Staramy się, by wszystko było podane w nowoczesny sposób, dlatego jest też część multimedialna – tłumaczy Anna Zaborowska. – Nie chcę wszystkiego zdradzać, gdyż dla zwiedzających wystawa zostanie otwarta dopiero wiosną i będzie czynna do jesieni. Zimą przyroda odpoczywa. Część organizmów będziemy wyłapywać ze środowiska na 1–2 miesiące i wypuszczać je, żeby cały czas nie były uwięzione. Nie zakładamy, że np. będziemy mieć tylko sam eksponat chrząszcza wodnego. Będzie on się zmieniał w trakcie sezonu. Najpierw pojawią się larwy ważek, które potem przeobrażą się i wylecą. Ponieważ jesteśmy biologami, będziemy o tym opowiadać. I to jest unikalne – dodaje na koniec Anna Zaborowska.

Wspomnianą nowoczesną formułę stworzyła i dba o nią ekipa z firmy Delta – Technika konferencyjna z Białegostoku.

– Zwiedzający będą mieli do dyspozycji m.in. unikalne kioski sferyczne umożliwiające dokładne przyjrzenie się wybranemu organizmowi – mówi Janusz Krentowski, dyrektor zarządzający w firmie Delta.

– Niewątpliwą atrakcją dla dzieci będzie stanowisko z piaskownicą. Kinetyczny piasek można kształtować, a w tym samym czasie będzie na nim wyświetlana kolorowa mapa hipsometryczna terenu i symulacja zachowania się w nim wody. Wykonujemy również stanowisko przedstawiające sposób postrzegania świata przez wybrane zwierzęta. Będzie eksponat z elementami rozszerzonej rzeczywistości, z ożywieniem modelu larwy ważki, stanowisko wyświetlające hologramy 3D prezentujące cykl życiowy komara oraz wiele innych.

Centrum w Urwitałcie zdobyło tytuł laureata w kategorii najlepszy ekologiczny budynek sektora publicznego w XIII edycji konkursu PLGBC Green Building Awards. Jury doceniło walory architektoniczne i estetyczne, a także związane z budownictwem zrównoważonym oraz gospodarką o obiegu zamkniętym.

Pod uwagę wzięto również aspekty społeczne i nowatorskie pomysły. Ogłoszenie wyników oraz wręczenie nagród odbyło się 5 i 6 października 2023 r. w Business Garden w Warszawie.

Projekt centrum współfinansowany jest z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2014–2020. Został on doceniony poprzez wpisanie go do Strategii Wielkich Jezior Mazurskich 2020 jako inwestycja kluczowa dla tego regionu.

Barbara Klem