Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych bez barier

W lipcu 2019 r. Sejm uchwalił ustawę o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [1]. Określono w niej środki temu służące oraz obowiązki podmiotów publicznych i innych realizujących zadania finansowane z udziałem środków publicznych w zakresie obiektów użyteczności publicznej i budynków mieszkalnych. Charakterystyczne jest to, że obejmuje ona szerszy zakres osób niż zdefiniowano to w ustawie dotyczącej osób niepełnosprawnych [2]. Nowa ustawa wprowadza w Prawie budowlanym [3] zmiany mające na celu uwzględnienie potrzeb tych osób. Powinno to również znaleźć odzwierciedlenie w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [4]. Należy pamiętać, że zapewnienie równości w dostępie do otaczającej nas przestrzeni wszystkim osobom ze szczególnymi potrzebami polega nie tylko na eliminowaniu wąsko pojętych barier architektonicznych, ale również barier technicznych, także tych związanych z instalacjami elektrycznymi. W Polsce brakuje szczegółowych przepisów określających standardy dotyczące prowadzenia przewodów czy rozmieszczenia elementów instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych.

Fot. stock.adobe / MariiaDemchenko
 

W warunkach technicznych [4] zawarty jest jedynie w § 183 ust. 1 pkt 8 zapis mówiący, że: W instalacjach elektrycznych należy stosować: (…) zasadę prowadzenia tras przewodów elektrycznych w liniach prostych, równoległych do krawędzi ścian i stropów.

Więcej zaleceń zawiera w norma SEP N SEP-E-002:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne w obiektach mieszkalnych. Podstawy planowania [5], a właściwie załączone do niej wytyczne, opracowane głównie na podstawie aktualnego wtedy wydania normy niemieckiej DIN 18015 Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych. W międzyczasie nasi zachodni sąsiedzi kilkukrotnie aktualizowali tę normę i wydali jej kolejne arkusze (obecnie jest ich już pięć) [6]. Poza tym opublikowali normę DIN 18040 Budownictwo bez barier. Podstawy planowania [7], której część druga poświęcona jest budynkom mieszkalnym, a także wytyczne VDI/VDE 6008 Przestrzeń życiowa bez barier [8], w których arkusz trzeci poświęcono aspektom instalacji elektrycznych i automatyki domowej.

W większości państw Unii Europejskiej wydawane są różnego rodzaju publikacje będące wytycznymi, zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym, zawierające także zalecenia dotyczące dostępności w aspekcie instalacji elektrycznych. Ukazujące się w Polsce poradniki traktują te zagadnienia nad wyraz skromnie, np. na stronie internetowej Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju zamieszczono „Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami” [9]. Fragment dotyczący instalacji elektrycznych zatytułowano: „Gniazda, kontakty i inne mechanizmy kontrolne”. Zawiera on zaledwie siedem punktów i rysunek; trudno traktować je jako wyczerpujące, a i tytuł budzi wątpliwości co do ich wiarygodności. Zawarte tam wytyczne bazują na normie ISO 2152:2011 Building construction – Accessibility and usability of the built environment [10] dotyczącej lokalizacji osprzętu elektrycznego. Norma ta nie posiada statusu Polskiej Normy. Pokazane w tym artykule rozwiązania uniwersalne służą w równej mierze wszystkim użytkownikom. Niektóre z nich mogą znaleźć również zastosowanie w obiektach użyteczności publicznej czy innych budynkach.

Podstawową terminologię dotyczącą dostępności oraz zasady projektowania uniwersalnego opisano w artykule „Instalacje elektryczne – projektowanie uniwersalne. Budynki mieszkalne bez barier” opublikowanym w nr. 2/2020 „IB”. Podane zalecenia opracowano, opierając się głównie na aktualnych niemieckich normach DIN [6], [7] i wytycznych VDI/ DIN [8]. Kierunek ten został wytyczony przed 17 laty przez autorów normy [5], która od czasu powstania nie była aktualizowana.

Strefy instalacyjne

Rozmieszczenie przewodów układanych w tynku, pod tynkiem, w bruzdach, których trasy są niewidoczne po wykonaniu tynków, powinno być ograniczone do określonych stref instalacyjnych [5], [6]. To samo dotyczy rur osłonowych (instalacyjnych) układanych rezerwowo. Pozwala to uniknąć uszkodzenia ułożonych w sposób niewidoczny na wykończonej powierzchni przewodów w trakcie wykonywania instalacji innych branż, takich jak gaz, woda i ogrzewanie, a także podczas montażu elementów wyposażenia wnętrza. Ułatwia również późniejszą rozbudowę instalacji elektrycznych lub ich przebudowę, np. podczas dostosowywania jej do indywidualnych potrzeb mieszkańców.

Ma to szczególne znaczenie, w sytuacji gdy coraz powszechniej instalacje elektryczne wykonywane są bez montażu puszek rozgałęźnych, które stanowiły pewnego rodzaju punkty orientacyjne tras prowadzenia przewodów.

Zalecenie prowadzenia tras w określonych strefach obowiązuje również przy wykonywaniu instalacji w ściankach działowych lub zabudowie z płyt g-k. Stosowanie stref instalacyjnych nie jest natomiast wymagane dla widocznych instalacji natynkowych, kanałów i listew instalacyjnych oraz instalacji pod podłogami podniesionymi czy w przestrzeni nad sufitami podwieszonymi, a także dla przewodów i rur osłonowych zatapianych w ścianach monolitycznych i układanych w stropach. Na rys. 1 i 2 pokazano także osie prowadzenia przewodów w strefach instalacyjnych. Wszystkie wymiary podano w centymetrach. Wysokości mierzone są od poziomu wykończonej podłogi PWP
 

Przyjęto inne symbole stref niż w normie [5], m.in. ze względu na wprowadzenie stref instalacyjnych w podłodze.

Poziome strefy instalacyjne SH

Poziome strefy instalacyjne (SH) – rys. 1 i 2, mają maksymalną szerokość 30 cm. Zdefiniowano następujące strefy poziome: SH-g – górna strefa instalacyjna od 15 do 45 cm poniżej poziomu wykończonego sufitu;

SH-d – dolna strefa instalacyjna na wysokości od 15 do 45 cm od PWP;

SH-s – środkowa strefa instalacyjna w pomieszczeniach z powierzchniami roboczymi przed ścianami (np. w kuchni) na wysokości od 100 do 130 cm od PWP (rys. 2).

Rys. 1. Strefy instalacyjne na ścianach

Rys. 2. Strefy instalacyjne w pomieszczeniach z powierzchniami roboczymi przed ścianami

Pionowe strefy instalacyjne SV

Pionowe strefy instalacyjne (SV) – rys. 1, mają maksymalną szerokość 20 cm i prowadzą od podłogi do sufitu. Zdefiniowano następujące strefy pionowe:

SV-d – pionowa strefa instalacyjna przy drzwiach w odległości od 10 do 30 cm od skraju ościeża drzwi (w przypadku drzwi jednoskrzydłowych strefa instalacyjna wyznaczona jest tylko od strony klamki);

SV-o – pionowa strefa instalacyjna przy oknach w odległości od 10 do 30 cm od skraju ościeża okna;

SV-k – pionowa strefa instalacyjna przy narożniku pomieszczenia w odległości od 10 do 30 cm od narożnika.

W pomieszczeniach o ścianach pochyłych, np. na poddaszu, strefy instalacyjne wyznaczone są równolegle do narożnika (zbiegu ścian) – rys. 3.

Rys. 3. Strefy instalacyjne w pomieszczeniach z pochyłymi ścianami

Strefy instalacyjne w warstwach podłogi SP

Zdefiniowano następujące strefy instalacyjne w warstwach podłogi (rys. 4) na stropie, a na najniższej kondygnacji na płycie fundamentowej lub podłożu leżącym na gruncie:

• SP-p strefa instalacyjna w podłodze pomieszczenia równoległa do ścian w minimalnej odległości 20 cm i o maksymalnej szerokości 30 cm;
• SP-d strefa instalacyjna prowadzona w podłodze przez otwór drzwiowy pomieszczenia w odległości minimalnej 15 cm od ościeża drzwi i o maksymalnej szerokości 30 cm;
• SP-s strefa instalacyjna o maksymalnej szerokości 30 cm prowadzona prostopadle przez ścianę wewnętrzną pomieszczenia w poziomie warstw podłogi, w odległości minimalnej 20 cm od ściany równoległej.

Strefa SP-s została wprowadzona głównie w celu skrócenia długości kabli w systemach telekomunikacyjnych (informatycznych i telewizji kablowej lub satelitarnej). Przejście przez ścianę należy uzgodnić z projektantem konstrukcji. Strefy powinny być skoordynowane podczas projektowania ze strefami prowadzenia instalacji innych branż, np. sanitarnej.

Dla zapewnienia stabilności jastrychu wymagana jest minimalna odległość 20 cm między strefami.

Rys. 4. Strefy instalacyjne w podłodze

Lokalizacja osprzętu i urządzeń elektrycznych

Podane niżej zalecenia dotyczą rozmieszczenia w mieszkaniach oraz w częściach wspólnych budynków mieszkalnych użytkowanych i obsługiwanych przez mieszkańców elementów instalacji elektrycznych (urządzeń, osprzętu), takich jak:

• łączniki oświetlenia, urządzenia sterujące np. termostaty, nastawniki wentylacji lub klimatyzacji, przyciski do otwierania drzwi lub okien, czytniki kontroli dostępu, przyciski sygnalizacji dzwonkowej, łączniki sygnalizacji alarmowo-przyzywowej oraz gniazda wtyczkowe, telekomunikacyjne, ręczne ostrzegacze pożarowe itp. zwane dalej osprzętem;
• urządzenia systemów łączności – jednostki wewnętrzne i zewnętrzne systemów domofonowych, wideodo-dofonowych czy interkomu;
• rozdzielnice (tablice) mieszkaniowe;
• urządzenia wymagające odczytu wskazań, niewymagające obsługi (np. liczniki energii elektrycznej).

Przedstawione wytyczne nie dotyczą rozmieszczenia urządzeń wynikającego z innych przepisów (np. w pomieszczeniach wyposażonych w wannę lub natrysk), jak również używanych wyłącznie do celów technicznych i gniazd przeznaczonych np. do podłączenia telewizora, lodówki, zmywarki, pralki, okapu, a także gniazd podłogowych.

Wszystkie gniazda, łączniki i elementy sterujące powinny być rozmieszczone w sposób logiczny, spójny i powtarzalny w całym budynku, tak aby można je było łatwo zlokalizować (np. łączniki oświetleniowe i przyciski sygnalizacji dzwonkowej na ścianie od strony klamki w takiej samej odległości ok. 10-20 cm od ościeżnic).
 

Osprzęt i urządzenia należy montować na ścianach w strefach instalacyjnych.

W przypadku kiedy elementy instalacji elektrycznych muszą być zainstalowane poza strefą, przewody do nich należy poprowadzić pionowo od najbliższej poziomej strefy instalacyjnej.

Trzeba pamiętać, że w przypadku urządzeń specjalnych, takich jak np. termostaty czy wideodomofony, nadrzędne są wytyczne montażu przekazane przez producenta. Osprzęt powinien być montowany na następujących wysokościach mierzonych od poziomu wykończonej podłogi do środka (osi) osprzętu lub urządzenia:

• łączniki światła, elementy sterujące – 85 cm (w przypadku lokalizacji kilku elementów nad sobą oś najwyższego powinna się znajdować na wysokości nie wyższej niż 105 cm);
• gniazda wtyczkowe i telekomunikacyjne – od 40 do 85 cm;
• gniazda wtyczkowe nad blatami w kuchni i miejscami do pracy przy ścianach – 115 cm;
• urządzenia wymagające odczytu wskazań, natomiast niewymagające obsługi (np. mierniki, wskaźniki, wyświetlacze) – od 120 do 140 cm.

W normie DIN 18040 [7] dotyczącej budownictwa bez barier obniżono zalecaną wysokość montażu łączników światła i elementów sterujących w stosunku do tej z normy ogólnej dotyczącej instalacji [6] ze 105 do 85 cm, a podniesiono minimalną wysokość montażu gniazd z 30 do 40 cm. Stosując się do tych zaleceń, zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego, w łatwy sposób usuwa się jedną z barier.
 

To samo ma miejsce w przypadku stosowania zalecenia, aby odległość osprzętu i obsługiwanych urządzeń od narożnika wewnętrznego pomieszczenia lub innej przeszkody z boku nie była mniejsza niż 50 cm.
 

Zaleca się, żeby w przypadku kilku gniazd montować je obok siebie w poziomie. Kilka łączników można umieszczać obok siebie zarówno w poziomie, jak i pionie, przy czym nie zaleca się montowania więcej niż trzech, aby uniknąć dezorientacji użytkownika. Przykładowe rozmieszczenie gniazd i łączników pokazano na rys. 5.

Rys. 5. Przykładowe rozmieszczenie osprzętu elektrycznego

Wysokość montażu rozdzielnicy mieszkaniowej nie jest nigdzie normowana. W załączniku do normy [5] zalecany jest montaż na wysokości mierzonej od poziomu wykończonej podłogi do jej środka (osi poziomej) od 110 do 185 cm. W Niemczech funkcjonuje też zakres 80-180 cm. W Irlandii i W. Brytanii dolna krawędź rozdzielnicy nie może być niżej niż 120 cm od PWP a górna nie wyżej niż 140 cm. Planując lokalizacje tablicy mieszkaniowej należy pamiętać, że powinna być łatwo dostępna także dla osób na wózkach, niskich czy starszych, bez używania dodatkowych sprzętów, jak drabina czy stołek. Współczesne rozdzielnice mieszkaniowe są bezpieczne, a zamontowane w nich wyłączniki instalacyjne czy różnicowoprądowe przewidziane są do obsługi przez użytkowników. W przypadku tych ostatnich wymagane jest wręcz ich regularne testowanie. Niedopuszczalny jest zatem montaż rozdzielnicy nad drzwiami, co niestety wciąż nie należy do rzadkości w nowo powstających budynkach. Przed zamontowanym osprzętem należy zapewnić odpowiednią przestrzeń o wymiarach co najmniej 150 x 150 cm umożliwiającą manewrowanie wózkiem (120 x 150 cm w kierunku jazdy, jeśli nie jest wymagana zmiana kierunku). Osprzęt należy tak umieszczać, aby po drodze do niego nie było stopni.

Czytnik kart lub przycisk otwierania drzwi objętych kontrolą dostępu półautomatycznych lub otwieranych ręcznie powinien być instalowany na wysokości 85 cm, w odległościach podanych niżej.
 

Drzwi skrzydłowe:

• przy podejściu z boku odległość od pionowej krawędzi drzwi od strony zamka ≥ 50 cm;
• przy podejściu z przodu odległość od strony otwierania ≥ 250 cm;
• przy podejściu z przodu odległość od strony zamykania ≥ 150 cm.

Drzwi przesuwne:

• przy podejściu z boku odległość od głównych krawędzi zamykających ≥ 50 cm;
• przy podejściu z przodu odległość z obu stron ≥ 150 cm.

W przypadku półautomatycznego otwierania drzwi przycisk lub czytnik musi być umieszczony w taki sposób, aby otwierające się drzwi nie uderzyły użytkownika.

Podsumowanie

Podane wytyczne opracowano przy zastosowaniu zasad projektowania uniwersalnego. Zapewniają one dostępność osobom o szczególnych potrzebach. W niektórych przypadkach w mieszkaniach użytkowanych przez te osoby, np. niepełnosprawne lub starsze, konieczna może się okazać adaptacja instalacji elektrycznych do ich potrzeb. Zastosowanie powyższych wytycznych ograniczy ich zakres i ułatwi wprowadzenie zmian.

Bibliografia

1. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U. z 2019 r. poz. 1696).

2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 511 z późn. zm.).

3. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.).

4. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 ze zm.).

5. SEP N SEP-E-002:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne w obiektach mieszkalnych. Podstawy planowania wraz z wytycznymi i komentarzem.

6. DIN 18015 Elektrische Anlagen in Wohngebauden.

DIN 18015-1:2013-09 Teil 1,

DIN 18015-2:2010-11 Teil 2,

DIN 18015-3:2016-09 Teil 3,

DIN 18015-4:2014-05 Teil 4,

DIN 18015-5:2015-07 Teil 5, Beuth Verlag, Berlin.

7. DIN 18040-2:2011-09 Barrierefreies Bauen – Planungsgrundlagen – Teil 1-3, Beuth Verlag, Berlin.

8. VDI/VDE 6008:2014-01 Blatt 3 Barrierefreie Lebensräume Möglichkeiten der Elektrotechnik und Gebaudeautomation.

9. Ministerstwo Rozwoju, Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami, 2019 https://budowlaneabc.gov.pl/standardy-projektowania-budynkow-dla-osob-niepelnosprawnych/ (dost. 12.03.2020).

10. ISO 2152:2011 Building construction – Accessibility and usability of the built environment.

Łukasz Gorgolewski
rzeczoznawca budowlany
HELIOS Łukasz Gorgolewski
Projektowanie Instalacji Elektrycznych, Poznań